sahifalari, o‘chib ketgan joylaridagi so‘zlarni asar ruhidan kelib chiqqan holda to‘ldiradi. Ba’zi
joylariga aniqlik kiritadi. Shu tariqa an-Nasaviy asarining shayx Tantaviy tayyorlagan nusxasi
O.Udas nashr ettirgan nusxasidan ko‘ra to‘laroq va mukammalroq chiqadi.
Ushbu asar ustidagi ishni keyinchalik ozarboyjonlik tarixchi, sharqshunos olim Ziyo
Dunyodov davom ettiradi.
U an-Nasaviy asarining arab, fransuz, fors til- laridagi va shayx
Tantaviyning nusxalari asosida tanqidiy matnini tayyorladi. Ammo bu ish 60-yillardan beri nashr
qilinmasdan qolib kelmoqda. Ayni paytda, olim asarning to‘liq nusxasini, tanqidiy matn asosida
rus tiliga tarjima qilib, 1973 yidda Bokuda nashr ettirgan.
Afsuski, an-Nasaviyning Jaloliddin Manguberli haqidagi eng ishonchli manba bo‘lgan bu
asari ham, uni tadqiq qilish asosida xorijlik qadimshunoslar tomonidan yaratilgan boshqa o‘nlab
asarlar, maqolalar ham o‘zbek tiliga o‘girilmagan.
Jaloliddin Manguberdi haqida yozilgan asarlardan yana biri Nuriddin Zaydariyning fors
tilidagi “Nafsat al-masdur fi fugur zaman as-sudur va zaman as-sudur al-futur” yilnomasidir.
Nuriddin Zaydariy ham Jaloliddinning munshiysi, kotibi bo‘lgan. Tarixchilardan ma’lum
bo‘lishicha Zaydariyning bu asarini an-Nasaviyning “Sirat”idan tarjima deb baholasa, ba’zilari
alohida mustaqil asar deb qaraydilar. Ziyo Dunyodov ikkala asarni ‒ “Sirat”ni ham, «Nafsat al-
masdur”ni ham o‘rganib, bir shaxs, bir voqea-hodisalar, bir tarix haqidagi ikki asar deb yozadi.
Nima bo‘lmasin, bu asarning borligi, unda Jaloliddin Manguberdi haqida ma’lumotlar berilishi
tarixni o‘rganish uchun katta ahamiyatga egadir.
Jaloliddin Xorazmshoh hayoti va faoliyati to‘g‘risida ma’lumotlar
beruvchi tarixiy
bitiklardan biri Izziddin ibn al-Asirning o‘n ikki jilddan iborat
“
al-Komil fit-tarix” (“Mukammal
tarix”) asaridir. Jahon tarixiga oid voqealar xronologik tarzda qayd etilgan bu asarda
Xorazmshohlar davlati faoliyatiga alohida o‘rin berilgan. Asar muallifi kitobida keltirgan
voqealarni ko‘rmagan, shohidi bo‘lmagan bo‘lsa ham, eshitganlari asosida yaratgan. Shihobiddin
an-Nasaviy Ibn al-Asirning bu kitobiga yuqori baho berib, bunday deb sezadi: “U asarida ba’zi
o‘rinlarda haqiqatdan bir oz chekingan bo‘lsa-da, eng muhim va asosiy voqealardan birortasini
e’tibordan chetda qoldirmagan”. Shuningdek, Nasaviy uning bu kitobidan ta’sirlanganini, o‘z
asarini yaratishda undan foydalanganini ham eslatadi. Shundan kelib chiqib aytish mumkinki,
Ibn al-Asirning bu asari Nasaviy asaridan o‘n yillar ilgari yozib tugallangan. O‘tmish tariximiz
to‘g‘risida boy manbalarga ega bo‘lgan, jahonning ko‘plab tillariga o‘girilgan
bu asar ham
o‘zbekchaga tarjima qilinmagan.
Taniqli tarixchilar Juvayniy “Tarixi jahongusha”, Rashididdin “Jami at-tavorix”, Juzjoniy
“Tabaqati Nosiriy” asarlarida ham Jaloliddin xususida ma’lu- motlar berganlar. Mo‘g‘ul xonlari
xizmatida bo‘lgan bu tarixchilar sulton hayoti, faoliyatini rahnamolari talabi bilan bir yoqlama
yoritishga majbur bo‘lganlar. Ammo shunga qaramay, ular ham sultonning mardliklari,
qahramonliklaridan ko‘z yumolmaydilar. U haqdagi tarixiy haqiqatni e’tirof etadilar. Bunday
e’tiroflar mo‘g‘ullar tarixi “Muqaddas bitiklar”da ham, Chingiz xizmatida bo‘lgan
xitoylik
tarixchilar
yetyuy
Chu-Say
va
Sun
Szi-chjen
asarlarida
ham
uchraydi.
Ularda
Xorazmshohlarning hayoti, mamlakati tegralari, xalqlar faoliyati qalamga olinadi. Jaloliddinning
qahramonliklari, kurash yo‘llari, qo‘shinlari to‘g‘risida ma’lumotlar beriladi.
O‘rta Osiyo xalqlarining ijtimoiy hayoti masalasida, XIX asr 80-yillaridan buyon qator
tadqiqotchilar tomonidan turli xil fikrlar aytilgan. Qoraqalpoqxalqining XVI-XIX asrlardagi
tarixini bayon etar ekanmiz, XVI asring ikkinchi yarmida No‘g‘ay xonligi uch qismga - “Olti ul”
o‘rdasi, Kichik o‘rda va Katta o‘rdaga bo‘linib ketadi. XVI asrning boshlarida no‘g‘aylar Volga
va Yoyiq daryolari bo‘ylariga bostirib kelgan jung‘orlar (qalmoqlar) tomonidan tor-mor
etiladilar. Yaylovlaridan ajralgan no‘g‘aylar g‘arbga - Qrim tarafga ko‘chib ketishga majbur
bo’madilar. No‘g‘aylarning “Olti ul” ulusi tarkibiga kiruvchi qoraqalpoqlar esa Orol va Sirdaryo
bo‘ylariga kelib o‘mashadilar. Bu davrda qoraqalpoqlar goh Buxoro xonligiga,
goh Qozoq
xonligiga tobe bo‘lganlar.
XVI
asr boshlariga kelib Sirdaryo bo‘ylarida yashovchi qoraqalpoqlar birlashishga
harakat qilganlar. Ularning birlashish jarayonida Sig‘noq singari qadimiy qo‘rg‘on shaharlar
tayanch bo‘gan. Qoraqalpoqlaming birlashuvida Kuchukxon, Tabirchak va G’oyib sultonlar
muhim rol o‘ynaganlar. Buning natijasida 1714 yilda Sirdaryobo‘yi qoraqalpoqlari yetakchilari
Eshmuhammad (Eshimxon) boshchiligida o‘z davlatiga - qoraqalpoq xonligiga asos solganlar.
Bu davlat Sirdaryoning quyi oqimi, Volga bo‘ylari jung‘orlari, Boshqirt
ulusi va Kichik juz
qozoq xonliklari bilan chegaradosh edi.
Jung‘orlar davlati kuchayib g‘arbga qarab yurish qiladi. 1723 yilda Jung‘or qalmoqlari
Sirdaryoning o‘rta qismini egallagach, qoraqalpoqlar ko‘chishga majbur bo‘ladilar. Ulaming bir
guruhi Sirdaryoning quyi oqimi va Orol tarafga, ikkinchi bo‘lagi Sirdaryo bo‘ylab yuqoriga -
Toshkent atrofiga siljishga majbur bo‘ladi. Shu tariqa qoraqalpoqlar shartli ravishda “yuqori
qoraqalpoqlar” va “quyi qoraqalpoqlar”ga bo‘linib ketadi. Quyi qoraqalpoqlar Sirdaryo bilan
Amudaryo o‘rtasidagi bo‘sh yotgan yerlarni o‘zlashtirib, Quvondaryodan suv haydab kelib,
dehqonchilik bilan shug‘ullanadilar. Qoraqalpoqlar Orolbo‘yi o‘zbeklari (qo‘ng‘irotlar) bilan
yaqinlasha boshlaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: