Mavzu: alfa zarrachalar izlarini vilson kamerasi yordamida namoyish etish ishdan maqsad

DETEKTORLAR 
Godoskopi
k kamera 
Proporsion
al kamera 
Uchqun 
kamera 
Ionlashtiru
vchi
kamera 
Mass - 
analizator 
Mass - 
seperatorlar 
Mass - 
spektromet
rlar 
Mass - 
spektrograf
lar 
Sanagichlar 
Gaz 
toʻldirilgan 
sanaichlar 
Ionlash-
tiruvchi 
Propor-
sional 
kamera 
Geyger-
Myullar 
sanagichi 
Optik 
sanagichlar 
Uchqunli 
Chaqnashli 
Cherenkov 
Qattiq 
jismli 
sanagichlar 
Kristalli 
Yarimoʻtka
zgichli 
Gaz 
toʻldirilgan 
kamerasi 

---

mexanik piston(vakuumli nasos) yordamida gazning keskin adiyabatik kengayishi 
sodir boʻladi. Hosil boʻlgan izi (trayektoriya)ni suratga olingandan soʻng, kamera 
ichidagi gaz yana siqiladi va ionlardagi tomchilar bugʻlanadi. Kameraga berilgan 
elektr maydon kamerani avvalgi ionlash jarayonida hosil boʻlgan ionlardan 
"tozalash" uchun xizmat qiladi.
2-rasm. Vilson kamerasi. a) sxematik ko
ʻrinishi; b) tashqi koʻrinishi.
 
Zarrachalar izi boʻylab suyuqlik tomchilari hosil boʻladi(10
–3
–10
–4
sm), ularni 
kamera ichini yoritish orqali kuzatish va suratga olish mumkin. Ishchi holatda 
koʻpincha 0,1 – 2 atm bosimi ostida suv va spirt bugʻlarining aralashmasidan 
foydalaniladi (suv bugʻlari asosan manfiy ionlar, spirt bugʻlari musbat ionlar). Oʻta 
toʻyingan bugʻ holatiga hajmning kengayishi tufayli bosimning keskin pasayishi 
bilan erishiladi.
Har safar vakuum nasosi(piston) dastagini pastga tomon tortganimizda, alfa 
zarrachalar izlari boʻylab oʻta toʻyingan bugʻlar birdaniga kondensatsiyalanadi va 
tomchilar hosil qiladi, ular esa vilson kamerasi qopqogʻining ustki tomonidagi 
shisha darcha orqali (
illyuminatorda)
bir yoki ikki sekund koʻrinib turadi. Bu 
tajribada Ra-226 preparatidan alfa 
zarrachalar manbai 
sifatida foydalanishingiz 
mumkin. Ra-226 preparati Vilson kamerasi ichiga doirasimon taglikning maxsus 
tutqichiga joylashtiriladi. Ra-226 preparat bir tomonida teshigi boʻlgan ichi boʻsh 
silindr ichiga joylashtirilgan va silindrning ikkinchi tomoni xuddi igna kabi boʻladi.

---

Ra-226 yarim yemirilish davri 
1600 yil 
atrofida bo
ʻlib, 
Rn−222 gacha energiyasi 
4.78 MeV
boʻlgan alfa zarrachalar 
chiqarib yemiriladi. 
3-rasm
dan koʻrinib 
turubdiki Ra-226 yemrilish jarayonida 
asosan alfa zarrachalar nurlab Rn-222 
radioaktiv elementiga aylanadi. Vilson 
kamerasining imkoniyatlarini magnit 
maydonga 
joylashtirilganda 
oshirish 
mumkin. Uning zaryadi ishorasi va 
impulsini magnit maydondagi egri 
chiziqli trayektoriyasi bilan aniqlanadi.
4 - rasm. Vilson kamerasida alfa 
zarrachalarning 
izlarini 
ko`rinishi. a) Ra-226 radioaktiv 
preparatidan; 
b) 
Th
-
210
radioaktiv 
preparatidan 
chiqayotgan alfa zarralar izi. 
Bir jinsli 
magnit maydon kuch chiziqlariga nisbatan perpendikulyar yoʻnalishda 
kesib oʻtuvchi zaryadlangan zarrachaga Lorens kuchi ta’sir koʻrsatadi: 
F=qvB.
Ya’ni, zaryadlangan zarrachaning harakatlanish tezligi va magnit maydon 
induksiyasi yoʻnalishi oʻrtasidagi burchak 90°ga teng deb hisoblanadi. Bunda 
Lorens kuchi zarracha harakatlanish tezligiga perpendikulyar yoʻnalgan boʻlib, shu 
sababli, zarrachaning kinetik energiyasiga ta’sir koʻrsatmaydi. Agar, aylana boʻylab 
trayektoriyada zaryadlangan zarrachaning harakatlanish yoʻnalishi oʻzgarsa, bu 
holat Nyutonning 2-qonuni boʻyicha quyidagi koʻrinishdagi formula amal qiladi: 
𝑚𝜗
2
𝑅
= 𝑞𝜗𝐵
Bu yerda: R— aylana radiusini ifodalaydi: 
Zaryadlangan zarrachaning ushbu aylana bo‘уlab, bir marta aylanib chiqish 
vaqti, ya’ni aylanish davri: 
𝑇 =
2𝜋𝑚
𝑞𝐵
ushbu ifodadan koʻrininb turibdiki aylanish davri qiymati zarrachaning tezligi 
qiymatiga bogʻliq emas. 
3-rasm
. Ra-226 radioaktiv elementning 
yemrilish sxemasi. 

---

Ma'lum bir zarracha uchun solishtirma zaryadini hisoblash formulasini
quyidagicha bo‘ladi: 
𝑞
𝑚
=
𝜗
𝑅𝐵
Alfa zarrachalarning izlarini Vilson kamerasidan foydalanib koʻrinadigan qilish 
mumkin.
7-rasmda: 1- kamera qapqogʻi, (1a) - tok manbaining 
manfiy qutbiga ulash klemmasi, (1b)- alfa zarralar 
izlarini kuzatish uchun oynali darcha(illyuminator), 
(1c) – kamera ichini yoritish uchun oynali darcha, 2- 
(2c) orqa tomoniga junli mato yopishtirilgan uch 
oyoqli doirasimon taglik, (2a) – Ra-226 joylangan 
silindr joylashadigan uyasi, (2b)- doirasimon taglik 
oyoqchalari, 3- rezina halqa, 4 - vakuum nasosi 
biriktirlgan kamera asosi, (4a) – vakuum nasosi 
porsheni, (4b) – kamera qopqogʻini kamera asosiga 
mahkamlovchi qisqich, (4c) – havo trubkasi, (4d) - tok 
manbaining musbat qutbiga ulash klemmasi, 5 – 
vakuum nasosi silindri, 6 – vakuum nasosi dastagi.