Mavzu: aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilishning huquqiy asosi

Qashqadaryo viloyati. Respublikaning janubiy qismida joylashgan bo‘lib, sharqda Xisor, shimolda Zarafshon tog‘lari bilan chegaralanib turadi, g‘arbiy qismi esa cho‘l zonalarini tashkil etadi. Qashqadaryo viloyatining maydoni 28,4 ming kv. km bo‘lib, respublika hududining 6,3% ni tashkil etadi. Aholisi 1,7 mln. dan ortiq. Viloyatning sharqiy qismi tog‘ oldi zonalari bo‘lgani uchun ko‘chki jarayoni keng tarqalgan. Bu joylardagi Tanxiz, Jinni, G‘uzor, Oqsuv daryolari vodiylarida lyoss qatlamlari ko‘proq uchraydi. SHuning uchun ko‘chki xavfi shu joylarda yuqori darajadadir. Ayniqsa SHahrisabz-Kitob botiqligining yonbag‘irlaridagi xo‘jaliklarning ayrimlari ko‘chki xavfi bor zonalarda joylashgan.
Viloyatdagi eng yirik suv omborlaridan CHimqo‘rg‘on atrofida rivojlanib borayotgan o‘pirilish, jarlanish jarayonlarini aholi istiqomat qilayotgan maydonlarga yoyilib borayotganligini ko‘rishimiz mumkin. Viloyat hududidagi ko‘chkilarning aksariyat qismi shu joylardagi er uzilmalarining hozirgi vaqtda keskin faollashganligi sabablidir. Viloyatning shimoliy qismidagi Qoratepa tog‘ining janubiy yonbag‘irlarida ko‘chki va o‘pirilish jarayonlari shu joydagi past-balandliklarni tekislab (nivelirlash) ekin maydonlariga aylantirish natijasida yuzaga kelmokda. Bunday joylarni Kichik-o‘ra, Qoradaryo, Jinni daryolar atrofida ham uchratish mumkin. Ularning asosiy xususiyati daryo o‘zaniga perpendikulyar holatda tog‘ yonbag‘ri tomon rivojlanib borishidadir. Natijada lyoss qatlamlari tarqalgan daryo terrasalarining maydoni kichrayib boradi, bu esa qishloq xo‘jaligi, chorvachilik tarmoqlariga katta zarar etkazmoqda.
Viloyatning sharqiy qismidagi Pachkamar suv ombori atrofida hosil bo‘layotgan ko‘chkilar aholi hayot faoliyatiga jiddiy zarar etkazmaydi.
Umuman viloyatda ro‘y berayotgan ko‘chkilarni kuzatsak, 1981-1990 yillari ular ko‘rsatkichi 198 tani, 1991- 1999 yillarda 1136 tani tashkil etganini ko‘ramiz.
Surxondaryo viloyati. Respublikaning eng janubida joylashgan bo‘lib, Amudaryoning o‘ng irmog‘i Surxondaryo havzasini tashkil etadi. Surxondaryo viloyatining maydoni 20,8 ming kv. km bo‘lib, respublika hududining 4,7% ni tashkil etadi. Aholisi 1,3 mln. dan ortiq. Havzaning tabiiy chegarasi shimolda Xisor, sharqda Bobotog‘, g‘arbda Ko‘xitong tog‘lari, janubda esa Amudaryo bilan chegaralanib turadi. Viloyatning relef tuzilishidagi umumiy qiyalik shimoldan janubga tomon pasayib boradi. Boshqa viloyatlar hududi kabi Surxondaryo viloyatida ham ko‘chkilar ikki sababdan yuzaga kelib, qayd qilingan tog‘larning yonbag‘irlarida keng tarqalgan. Viloyatdagi eng yirik Janubiy Surxon suv ombori atrofida ham jarlanish bilan ko‘chkilar uyg‘unlashib ketganligini ko‘ramiz. Suv omborining shimoli-g‘arbiy tomonida bu hodisalarning aksariyat ko‘prok uchrashini kuzatishimiz mumkin. Viloyatlar ichida Surxondaryo Orol havzasidagi yirik daryo (Amudaryo) atrofidagi qirg‘oqni yuvish va o‘pirilish hodisalari nisbatan ko‘proq uchrashi bilan ajralib turadi. Ko‘chkilarning erga texnik ishlov berish natijasida yuzaga keladigan turi SHerobod botiqligining markaziy va shimoliy qismlarida ko‘proq uchraydi. Hozirgi vaqtda vohadagi avtomobil yo‘llarini qurish va mavjud yo‘llarni kengaytirish ishlari natijasida ham ko‘chkilarning biroz ko‘payganini ko‘rish mumkin. O‘pirilish-ko‘chki jarayoni Qayroqsoyning janubi-g‘arbiy tomonlarida keng tarqalgan. Bu joylardagi lyoss qatlamlari daryoning (Surxondaryo) o‘ng qirg‘og‘ida nisbatan ko‘proq bo‘lgani uchun namgarchilik ta’sirida er ko‘chishi tez rivojlanmoqda. Surxondaryo viloyati favqulodda vaziyatlar boshqarmasi xodimlari olib borayotgan sa’y-harakatlari natijasida ko‘chkidai zarar ko‘rgan xo‘jaliklar deyarli yo‘q. Ammo, keyingi 40 yillikdagi xavfli geologik hodisalardan ko‘rinib turibdiki, ko‘chkilar ko‘payib bormoqda, ya’ni 90-yillardagi ko‘chkilar soni 80-yillarga nisbatan uch baravar ortgan.