2 – MAShG`ULOT
Cho‘llar va dashtlarda bioxilma-xillikni saqlash
Ko’rgazmali qurollar va jiќozlar: O’rta Osiyo va O’zbekistonning tabiiy
kartasi, O’zbekiston iqlimi kartasi. Samarqand viloyat tuproq kartasi,
O’zbekiston suv resurslari kartasi, kotur kartalar.
O’rganish tartibi. Xaritalardan O’rta Osiyo va O’zbekiston daryolari,
buloq va chashmalari, suv omborlari, kanallarni joylashishini ko’rish. Ular
ќaqida adabiyotlardan ma’lumotlar olish.
Suv resurslari faqat iqlimga emas, balki tabiatning boshqa faktorlariga
ќam bog`liq. O’rta Osiyo va O’zbekistonda ќam katta moqdorda suv
resurslari mavjud. Ichki suvlar yer yuzasini o’zgartiradi, tuproq ќosil
bo’lishida, o’simliklarning rivojlanishida ishtirok etadi. Ular xalq xo’jaligi va
maishshiy turmushda muќim aќamiyatga ega. Respublikamiz daryolari berk
ќavzaga kiradi va ular ќudud bo’yicha notekis taqsimlangan. Dvryolar asosan
tog`lardan boshlanib, tekislikka chiqqach, sug`arishga sarflanib, yerga
shimilib, bug`lanib, suv kamayib ketadi. Natijada ularning ayrimlari cho’llarda
tugaydi. Faqat Amudaryo bilan Sirdaryo Orol dengiziga borib quyiladi
(Baratov, 2004).
O’zbekiston daryo tarmoqlarining zichligi ќudud bo’yicha bir xil emas.
Respublika maydonining 71 % idan iborat tekislik qismida daryolar juda
siyrak bo’lib, ќar kv. km. Maydonga daryoning 2 m uzunlikdagi qismi to’g`ri
keladi. Aksincha 29 % maydonni egallagan tog`larda va adirlarda daryolar
tarmoqlari zich. Bunga asosiy sabab, tog`larda
tekislikdagiga nisbatan yog`inlar ko’p tushadi, ќarorat past bo’lganidan
mumkin bo’lgan bug`lanish va shimilish kam bo’ladi. Respublikamizdagi
Amudaryo, Zarafshon, Isfayramsoy, So’ќ, Isfara kabi daryolarning bosh
qismi 4500 m dan baland tog`lardagi muzliklar va doimiy qorlarning
erishidan to’yinadi. Natijada ularning suvi iyun – avgust oylarida ko’payib,
yillik oqim miqdorining 30 – 38% ini tashkil etadi. O’zbekistonning Sirdaryo,
Norin, Qoradaryo, Chirchiq, Surxandaryo kabi daryolari qor va muz
suvlaridan to’yinadi. May – iyun oylarida yillik oqimning 30 – 40 % o’tadi.
Qashqadaryo, G`uzardaryo, Sangzar, Oќangaron, G`ovasoy kabi
daryolar bolandligi 3400 m tog`lardan boshlanadi. O’zbekistonning 2000 m.
dan past tog`laridan boshlanuvchi Zaminsuv, Sheroboddaryo, Tursundaryo
kabi daryolar, ko’llar, soylar qor – yomg`ir va yer osti suvlaridan to’yinadi.
Mavzuni o’rgaish uchun qo’dagilarni bajaring.
1. O’rta Osiyo va O’zbekistondagi muzlar va doimiy korlardan
to’yinadigan Amudaryo, Zarafshon, Isfayramsoy, So’x, Isfara kabi
daryolarni kontur xaritadan belgilash.
2. O’zbekistonning qor va muz suvlaridan to’yinadigan Sirdaryo,
Norin, Qoradaryo, Chirchiq, Surxandaryo kabi daryolarini kontur
xaritadan belgilash.
3. Qorlarning erishida suv oladigan Qashqadaryo, G`uzardaryo,
Sangzar, Oќangaron, G`uvasoy daryolarini xaritadan belgilash.
4. Qor – yomg`ir va yer osti suvlaridan suv oluvchi Zaminsuv,
Sherobod, Tursundaryolarni kotur xaritaga belgilash.