Mavzu: Aholi yoshi va jinsiy tarkibi Reja

Qit`a, materik va mintaqalar	1970-yil.			1985-y.			2012-y.
	Yosh guruhlari
	0-14	15-64	65+	0-14	15-64	65+	0-14	15-64	65+
Butun dunyo	36,6	57,9	5,5	33,7	60,6	5,7	26,0	65,8	8,2
Yevropa	24,9	63,7	11,4	20,9	66,7	12,4	17,0	69,0	14,0
Osiyo	38,9	57,0	4,1	35,5	60,6	4,4	30,0	64,0	6,0
Afrika	44,1	53,0	2,9	45,4	51,5	3,1	41,0	55,0	4,0
Amerika	36,4	57,2	6,4	31,6	61,2	7,2	26,0	65,0	9,0
Avstraliya va Okeaniya	32,2	60,5	7,3	28,6	63,3	8,1	22,0	66,0	12,0

Sharqiy va Janubi-sharqiy Osiyo mamlakatlarida buddizm va lamaizm keng tarqalgan. Hindiston va Nepal aholisining ko`pchiligi induizmga e`tiqod qiladi.  

Dunyo aholisining yosh tarkibi

(% hisobida)

Konfutsiylik va daosizm dinlari Xitoyning asosiy dini hisoblanadi. Sintoizm Yaponiyada mavjud. Xristian dini Osiyoda aytarli ko`p tarqalmagan. Filippin, Armeniya, Gruziya va Kiprda dini – asosiy din. Livanda 35% aholi, Hindistonda 5-6 mln. kishi unga e`tiqod qiladi. Suriya, Xitoy, Yaponiya, Koreya Respublikasi, Indoneziya, Malayziya va boshqa davlatlarda ham xristian diniga e`tiqod qiluvchilar anchagina.

Afrikaning shimoli, g`arbi va sharqida joylashgan ko`pgina mamlakatlarda islomning sunniylik yo`nalishi hukmron. Efiopiya, JAR va boshqa qator mamlakatlarda xristian dini muhim rol o`ynaydi. Markaziy va Janubiy Afrikada aholining asosiy qismi mahalliy an`anaviy dinlarga e`tiqod qiladi. 

Qit`alar	Dengiz sathidan balandligi					Aholi istiqomat qiladigan hududning o`rtacha balandligi, m	Hududning o`rtacha balandligi, m
	200 m gacha	200-500	500-1000	1000-2000	2000 m dan yuqori
	Jami aholining taqsimlanishi, % da
Yevropa	69	24	7	-	-	170	300
Osiyo	56	24	12	7	1	320	950
Afrika	32	24	21	21	2	590	750
Shimoliy Amerika	47	33	8	8	4	430	700
Janubiy Amerika	42	15	23	9	11	645	580
Avstraliya va Okeaniya	73	18	8	1	-	95	350
Quruqlik yuzasi	56	24	12	7	1	320	725

Yer shari aholisining vertikal mintaqalar bo`yicha taqsimlanishi

Shimoliy Amerikada xristianlikning ikki shakli – katolik va protestantlik hukmron. AQSHda protestantlar, Kanadada katoliklar ko`proq. Markaziy Amerikada aholining aksariyati katolikka e`tiqod qiladi. Janubiy Amerikada ham xuddi shunday, xriatian dinining katolik shakli hukmronlik qiladi. Umuman olganda, Amerika qit`asiga dunyosidagi barcha katoliklarning yarmidan ko`pi to`g`ri keladi. Amerikada islom diniga e`tiqod qiluvchilar AQSH hamda Karib dengizi haczasidagi ba`zi bir orollar aholisining ichida mavjud. Avstraliya va Okeaniyada protestantlik hamda katolik keng tarqalgan. Keyingi yillarda xalqaro munosabatlarda islom dining mavqeyi va ahamiyati oshmoqda. 

 Shu vaqtning o`zida ushbu ko`rsatkich Osiyoda 136,5, Yevropada 107,3, Afrikada 36,7, Shimoliy Amerikada 27,6, Janubiy Amerikada 23,1 hamda Avstraliya va Okeaniyada atigi 4,6 kishiga teng. Umumlashtirib aytganda, Yer yuzining 7% ida unda mavjud aholining 70% i istiqomat qiladi. Aholi nihoyatda zich joylashgan mintaqalar qatoriga Janubiy, Janubi-sharqiy va Sharqiy Osiyo, Yevropa hamda AQSHning shimoli-sharqiy qismi kiradi. Dastlabki 3 ta mintaqada aholi qadimdan joylashgan bo`lib, hozirgi vaqtda unda aholi zichligi juda yuqori darajada. Bunday holat, avvalambor, shu yerda mehnatni juda ko`p talab qiluvchi sholichilikning qadimdan mavjudligi, qolganlarida esa XVIII-XIX asrlarda yuz bergan sanoat inqilobi hamda undan keyingi davrda amalga oshgan industrlashtirish jarayoni bilan uzviy bog`langandir. Inson qadimdan okean va dengiz sohillarida joylashishiga intelgan. Hozirgi vaqtda dengiz va okeanlardan quruqlikka tomon 200 km ga cho`zilgan Yer yuzasi qismida insoniyatning yarmidan ko`p qismi, 50 km kenglikka ega bo`lgan quruqlik qismida dunyo aholisining 30% i to`plangandir. Dunyoda aholi juda zich joylashgan hududlar qatoriga quyidagilar kiradi: Rur havzasi, Elzas va Lotaringiya hamda Parij va London rayonlari, Shimoliy Italiya, Moskva rayoni, Donbass, Farg`ona vodiysi, Sharqiy Xitoy, Hind-Gang tekisligi, Yava oroli, Nil deltasi, AQSHning shimoli-sharqiy, Buyuk ko`llar rayonlari, Janubiy Amerikaning Atlantika okeani sohili, Afrikaning Gvineya ko`rfaziga tutash hududlar. Aholi siyrak tarqalgan hududlar Yer yuzining ancha katta qismini egallaydi. Shular qatoriga birinchi navbatda ekstremal tabiiy sharoitlarga ega bo`lgan geografik ob`yektlar: cho`llar, ekvatorial o`rmonlar, baland tog`lar, tundra, muzlik hududlari va boshqalar kiradi. Yer quruqlik yuzasining 15% i umuman o`zlashtirilmagan va doimiy aholisi yo`q hududlardir. Aholi joylashishida juda katta hududiy farqlar mavjud davlatlar qatoriga Rossiya, Kanada, Xitoy, Avstraliya, Misr, Braziliya, Turkmaniston, Tojikiston, Indoneziya kiradi. Dunyo aholisi vertikal mintaqalar bo`yicha ham notekis taqsimlangan

  Migratsiya jarayoni aholi hududiy harakatining asosiy turi bo`lib, u inson bilan tabiat o`rtasidagi aloqadorlik vujudga kelgandan buyon shakllanib, rivojlanib kelmoqda. Aholi migratsiyasi, ayniqsa, buyuk geografik kashfiyotlar davridan boshlab keng miqyosda amalga oshmoqda. Migratsiya tashqi va ichki migratsiyaga taqsimlanadi. Mamlakatlar aholisining soni va tarkibiga bo`ladigan ta`siri nuqtayi nazaridan tashqi migratsiyalarning ahamiyati beqiyosdir. Tashqi migratsiyalar ularning xususiyatlari, sabablari, hududiy qamrovi, davom etish davri bo`yicha bir-biridan farq qiladi. Migratsiya xususiyatlari to`g`risida so`z yuritganda, avvalambor, xohishiga ko`ra va majburiy migratsiyalar nazarda tutiladi. Majburiy migratsiyalarga XVI-XIX asrlar davomida necha o`n millionlab negr-qullarning Afrikadan Amerikaga zo`rlab olib ketilishi misol bo`lishi mumkin. Tashqi migratsiyalar, asosan, iqtisodiy sabab bilan bog`langan. Bunda yangi yerlarni o`zlashtirish maqsadida hamda ishchi kuchini shartnoma asosida boshqa mamlakatlarga yuborish bilan bog`liq migratsiyalar katta rol o`ynaganligini ta`kidlab o`tish joizdir. Birinchi turdagi tashqi migratsiyalarda katta miqdorda aholining ko`chib ketishi Buyuk Britaniya, Germaniya, Italiya, Ispaniya, Fransiya, Skandinaviya, Irlandiya, Polsha, Rossiya mamlakatlariga xos bo`lgan. Ko`chib kelishi AQSH, Kanada, Braziliya, Argentina, Urugvay, Chili, Avstraliya, Janubiy Afrika Respublikasida kuzatilgan. Ikkinchi turdagi tashqi migratsiyalarda dastlabki davrlarda Xitoy va Hindistonlik ishchilar asosiy rol o`ynaganligini ta`kidlab o`tish kerak. Shularning jamoalari Janubi-sharqiy Osiyo mamlakatlarida barpo etilgan. Ozirgi vaqtda Shimoliy Afrika, Janubi-g`arbiy Osiyo, Janubiy Yevropa mamlakatlari katta miqdordagi ishchi kuchlarining G`arbiy Yevropa va qisman Shimoliy Yevropa mamlakatlarida shartnoma asosida mehnat qilishi ham ikkinchi turdagi tashqi migratsiyalarga misol bo`lishi mumkin. 

Qit`a, materik va mintaqalar - yillar	1950	1990	1995	2012	2025
Butun dunyo	19,4	40,3	43,8	53,6	63,8
Shu jumladan: Yevropa	74,7	97,0	101,9	107,3	103,5
Osiyo	45,1	100,7	113,3	136,5	159,3
Afrika	7,6	21,8	24,3	36,7	51,0

 Yer yuzida aholi juda notekis joylashgan. Aholining o`rtacha zichligi (1 km.kv ga to`g`ri kelgan aholi soni) doimiy aholisi mavjud hududlar (130 mln. km.kv) doirasida 53,6 kishini tashkil qiladi. 

Ayrim qit`alar, materiklar va mintaqalar bo`yicha aholining o`rtacha zichligi dinamikasi

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati

• Sog’liqni saqlash va ijtimoiy rivojlanish vazirligining ma’lumotlari 2009.y.
• Butov V.I., Ignatov V.G. Demografiya.- M., 2003-, Ijtimoiy atlas Rossiya hududlari/ tematik sharhlar, 2007.y.
• “Permni 2030 yilgacha ijtimoi –iqtisodiy rivojlantirish strategiyasi” loyihasi.