Mavzu: abu nasr farobiyning pedagogik qarashlari

1.4. Farobiyning axloqiy qarashlari 

Farobiy  axloqiy  fazilatlar  deganda  bilimdonllik,  donolik  va 

mulohazali  bo`lish,  vijdonlilik,  kamtarlik,  ko`pchilik  manfaatini  yuqori 

qo`yish,  haqiqat,  ma`naviy  yuksaklikka  intilish,  adolatlilik  kabi 

hislatlarni  tushunadi.  Ammo  bu  hislatlarning  eng  muhumi  har  bir 

insonning  bilimli,  ma`rifatli  bo`lishidir.  Shuning  uchun  ham  Farobiy 

axloq  tushunchasiga  aql  bilan  uzviy  bog`liq  holda,  tafakkurga 

asoslangan  axloq sifatida  qaraydi.Bundan  biz  Farobiyning  axloqni  xulq 

me`yorlari  ifodasi  sifatidagini  emas,  balki  kishilarning  aqliy 

faoliyatining  natijasi  sifatida  ham  talqin  etganligini  ko`ramiz.Farobiy 

«Aql  ma`nolari  haqida»  risolasida  aql  masalasini  tahlil  qilib,  aql  bilish 

haqidagi  ta`limotida  mantiq  (logika)  ilmi  muhim  o`rin  tutadi  deydi.U 

mantiq  ilmi  bilan  grammatika  o`rtasidagi  mushtarakligini  qayd  etib, 

mantiqning aqlga munosabati, grammatikaning tilga munosabati kabidir. 

Grammatika  odamlar  nutqini  tarbiyalagani  kabi,  mantiq  ilmi  ham 

tafakkurni haqiqiy yo`lda olib borish uchun aqlni to`g`irlab turadi deydi.  

Farobiy  «Muzika  haqida  katta  kitob»  degan  ko`p  jildi  asari  bilan  o`rta 

asrning  yirik  muzikashunosi  sifatida  ham  mashxur  bo`ldi.  U  muzikaga 

ilmni  nazariy,  amaliy  jihatdan  yoritib,  muzikani  inson  axloqini 

tarbiyalovchi 

sihat 

salomatligni 

mustahkamlovchi 

vosita 

deb 

qaragan.Uning  muzika  sohasida  qoldirgan  merosi  muzika  madaniyati 

tarixida muhim ahamiyatga molikdir. 

Farobiyning  ta`lim-tarbiya  yo`llari,  usullari  vositalari  haqidagi 

qarashlari ham qimmatlidir. U insonda go`zal fazilatlar ikki yo`l – ta`lim 

va  tarbiya  yo`li  bilan  hosil  qilinadi.  Ta`lim  nazariy  fazilatlarini 

birlashtirsa, tarbiya esa tug`ma fazilat – nazariy bilimlar va amaliy kasb 

-  hunar,  xulq  odob  fazilatlarini  birlashtiradi.  Ta`lim  so`z  va  o`rganish 

bilan  tarbiya  esa  amaliy  ish,  tajriba  bilan  amalga  oshiriladi,  deydi.  Har 

ikkalasi birlashsa yetuklik namoyon bo`ladi, ammo bu yetuklik bilim va 

amaliy ko`nikmalarni qay darajada o`rganganligiga qarab paydo bo`ladi, 

deb ko`rsatadi.  

---

 

11 

Farobiy  ta`limda  barcha  fanlarning  nazariy  asoslari  o`rganilsa, 

tarbiyada  ma`naviy  –  axloqiy  qoidalar,  odob  me`yorlari  o`rganiladi, 

kasb-hunarga oid malakalar hosil qilinadi, deb uqtiradi. 

Bu  muhim  vazifa  tajribali  tarbiyachilar  tomonidan  ta`lim-

tarbiyaning turli metodlari yordamida amalga oshiriladi.Farobiy ta`lim – 

tarbiya ishlarini ikki yo`l bilan amalga oshirishni nazarda tutadi. 

«Amaliy  fazilatlar  va  amaliy  san`at  (kasb-hunar)lar  va  ularni 

bajarishga odatlanish masalasi»ga kelganda, bu odat ikki yo`l bilan hosil 

qilinadi:  bulardan  birinchisi  –  qanoatbaxsh  so`zlar,  chorlovchi, 

ilxomlantiruvchi  so`zlar  yordamida  odat  hosil  qilinadi,  malakalar 

vujudga 

keltiriladi, 

odamdagi 

g`ayrat, 

qasd-intilish 

harakatga 

aylantiriladi. 

Ikkinchi  yo`l  (yoki  usul)  –  majbur  etish  yo`li.  Bu  usul  gapga 

ko`nmovchi,  qaysar  shaharliklar  va  boshqa  sahroyi  xalqlarga  nisbatan 

qo`llaniladi.  Chunki  ular  o`z  istaklaricha  so`z  bilan  g`ayratga 

kiradiganlardan 

emaslar. 

Ulardan 

birortasi 

nazariy 

bilimlarni 

o`rganishga  kirishsa,  uning  fazilati  yaxshi  bo`ladi.  Kasb  hunarlarni  va 

juz`iy san`atlarni egallashga intilish bo`lmasa, bunday odamlarni majbur 

etmaslik  kerak.  Chunki  shahar  xalqlariga  tarbiya  berishdan  maqsad  – 

ularni fazilat egasi qilib va san`at ahllariga aylantirishdir 

Insonning  kamolga  yetishida  ham  aqli,  ham  axloqiy  tarbiyaning 

o`zaro aloqasi muhim ahamiyat kasb etadi.Bunda Farobiy tavsiya etgan 

ta`lim  –  tarbiya  usullari  hozirgi  davrda  ham  o`z  ahamiyatini 

yo`qotmaganligi bilan diqqatga sazovordir. 

Abu Nasr Muxammad ibn Muxammad Farobiy (870-950) ilk o`rta 

asr  uyg`onish  davrining  buyuk  namoyondasi,  qomusiy  ilm  sohibidir.  U 

O`tror  yaqinidagi  Farob  qishlog`ida  tavallud  topgan.  Uning  avlodlari 

qipchoq  turk  qavmidan  edi.  Farobiy  juda  ko`p  fanlar  sohasida  ilg`or 

g`oyalarni  asoslab  bergani  uchun  unga  «ikkinchi  muallim»  "muallimi 

soniy"  (Arastu  birinchi  muallim)  muallimi  avval  degan  faxriy  nom 

berilgan edi.  

 

Davrning  siyosiy  va  huquqiy  qarashlari  chuqur  tahlil  qilib, 

o`zining  ijtimoiy  siyosiy  qarashlarining  to`la  asoslab  bergan.  Farobiy 

Bag`dodlik  olimlarning  eng  peshqadami  edi.  U  musiqadan  tortib 

Astronomiyagacha  ko`plab  fanlar  sohasida  kitoblar  yaratib  qoldirdi. 

Ayrim  manbalarga  ko`ra  u  arab,  fors,  yunon  kabi  o`nlab  tillarda  gapira 

olgan  va  yoza  olgan.  U  mashhur  tarjimon  Abu  Bashar  Matta  bilan 

hamkorlik qilib turgan. 

 

Farobiy 

Movaraunnahrning 

ko`plab 

ilmiy 

va 

madaniy 

markazlarida  bo`lgan,  ijod  qilgan,  manbalardan  shu  narsa  aniqki,  u 

---

 

12 

O`tror,  Talas,  Shosh,  Samarqand,  Buxoro,  Xiva,  Marv,  qobul,  g`azna, 

Hirot, Bog`dod, halem, Damashq shaharlarida bo`lgan. 

 

Farobiy 

avvalambor, 

faylasuf 

olim 

edi. 

Ratsionalistik 

dunyoqarashga  ega  bo`lgan  Farobiy  shunday  yozgan  edi:  «Falsafani 

o`rganishdan  oldin  tabiat  haqidagi  bilimlarni  o`rganish  kerak.  Chunki 

tabiat haqidagi bilmlar odamlarga juda yaqin va tushunarli, chunki inson 

tabiat bilan birgadir». 

 

Farobiy  yunon  mutafakkirlarining  ijodini  qunt  bilan  o`rgandi, 

uning  ko`plab  asarlariga  sharxlar  yozdi.  Arastu  va  Aflotun  ijodlaridagi 

mushtarak tomonlarni topishga intildi. 

 

Farobiy Arastuning «Metafizika», «Fizika» asarlariga hamda uning 

mantiqqa  bag`ishlangan  asarlariga,  Ptolomeyning  asarlariga  ilmiy 

sharhlar yozdi. Farobiyning «Ikki faylasuf Arastu va Aflotunning yaxlit 

fikrlari  haqidagi  kitob»,  «Arastu  bilan  Talen  o`rtasidagi  vositachilik», 

«Falsafa  manbalari»,  «Aql  haqida  traktat»,  «falsafani  o`rganguncha 

nimani  o`rganmoq  kerak?»,  «Substansiya»,  «Davlat  haqidagi  traktat» 

kabi asarlarini alohida ko`rsatib o`tish kerak. 

 

Farobiynnig  inson  va  jamiyat,  ularning  o`zaro  ta`siri,  davlat, 

siyosat,  urush  va  tinchlik  kabi  masalalariga  bag`ishlangan  asarlari 

sirasiga «Fozil odamlar shahri» haqida kitob «»Baxt saodatga erishish» 

haqida  risola,  «Fuqarolik  siyosati»,  «Jamiyatni  o`rganish  haqida», 

«Urush  va  tinch-totuv  yashash  haqida»,  «Davlat  arboblari  haqida 

hikmatlar» nomli asralarida inson, jamiyat, siyosat, adolat, odob-axloq, 

ta`lim-tarbiya to`g`risidagi fikrlari bayon etilgan.  

 

Farobiyning  chuqur  falsafiy  kuzatishlariga  e`tibor  bersak,  unda 

insonni  faol  harakatda,  yaratishda  bo`lishi  va  uni  tabiat  bilan 

munosabatiga  e`tibor  bergan.  Jamiyat  va  inson  yagonadir,  jamiyat  va 

davlat taraqqiyotini insonlar faoliyatisiz tasavvur qilib bo`lmaydi. 

 

Jamiyatning  kelib  chiqishi  va  uning  mohiyatini  o`rganuvchi 

maxsus  fan  zarurligini  Farobiy  chuqur  xis  qiladi.  Jamiyatni  o`rganish 

insonni  o`rganish  demakdir.  Odamlar  rivojlanishlari  va  yaxshiroq 

yashashlari  uchun  ular  jamoaga  birlashishga,  majbur  bo`ladilar.  Shu 

tariqa  jamiyat  zaruriyat  taqdiri  bilan  vujudga  keladi.Jamiyat  o`z 

qonunlari asosida rivojlana boshlaydi. 

 

Farobiyning  uqtirishicha,  inson  ijtimoiy  mavjudotdir.U  tabiiy 

ravishda  boshqa  odamlar  bilan  o`zaro  munosabatga  kirishga  intiladi, 

natijada  ijtimoiy  faoliyat  vujudga  keladi.  Jamiyat  odamlarni 

birlashtirishi  va  ularga  baxt-sodat  bag`ishlashi  kerak.  «Fozil  odamlar 

shahri»  nomli  asarda  davlat  boshlig`ining  fazilatlari  belgilab  beriladi. 

Davlatni  boshqaruvchi  kishi  sog`lom,  jasur,  aqlli  va  ma`rifatparvar, 

---

 

13 

adolatparvar  bo`lishi,  kiishilar  bilan    muomala  qilish,  san`atini  chuqur 

bilishi va unga amal qilishi zarur. 

 

Farobiy  fikricha,  yaxshilik  va  ezgulik,  ilm-ma`rifat  va  nodonlik, 

yovuzlik  va  johillikka  asoslangan  shahar  bo`ladi.  U  shahar  davlatlari 

to`g`risida yozadi. 

Al. Madina al Fozila; 

Al Madina al Joxiliya. 

 

Axolining  tinch-totuv  yashashiga,  farovon  turmush  kechirishini 

ta`minlab  beruvchi  davlatni  ideal  deb  atash  mumkin.  Fuqarolar  va 

shahar-davlat  maxkamalarining  o`zaro  yordam  va  hamkorlikda 

yashashlari  barcha  muvaffaqiyat-larning  bosh  omilidir.  Davlatni 

boshqarish  ham  inson  tanasida  kechiruvchi  jarayonlarini  esalatadi. 

Tananing  barcha  a`zolari  biri-biri  bilan  mahkam  bog`langanligi  singari 

barcha  odamlar  bir-birlari  bilan  va  davlat  bilan  mana  shunday  mahkam 

bog`langandirlar. 

 

Farobiy Al-Madina, al-Jaxaliya davlatlarini tahlil etar ekan, bunday 

davlatlarda  inson  huquqlari  paymol  etiladi,  odamlar  qullikka  solinadi, 

deb ko`rsatadi. Ma`lumki Farobiy o`zining ustozi deb bilgan Arastu o`z 

asarlarida  qullikka  tabiiy  bir  xol  deb  qaragan  edi.Ammo  Farobiy  esa 

qullikni razolat deb ataydi, qullik bor joyda farovonlik yo`q. 

 

Davlatni boshqaruvchidan juda ko`p fazilatlar talab qilindi. Jamoa 

boshlig`i  mulohazali, halol, kamtar,  haqiqatparvar, donishmand bo`lishi 

kerak.  Jamoa    boshlig`i    odamlarga  to`g`ri  yo`l  ko`rsatuvchi 

murabbiydir.  Ideal  dastlabki  yo  payg`ambarlar,  yo  faylasuf,  yoki 

bo`lmasa 

yuksak 

fazilatlarga 

ega 

bo`lgan 

boshqarishi 

zarur 

payg`ambarlar  haqiqatni  vahiy  orqali    o`rgansalar  va  bilib  olsalar, 

faylasuflar  haqiqatni  aql-idrok  orqali  oladilar  va  o`rgatadilar.  Davlat 

boshlig`i  bir  qator  tug`ma  fazilatlarga  ham  ega  bo`lishi    kerak. 

Jumladan, uning tani sog`, jismining a`zolari butun, tiniq fikrli balog`at 

sohibi bo`lib, har narsani ochiq idora eta bilishi shart. 

 

Farobiy  jamiyatni  boshqarishda  rahbarda  boshqarish  mahorati 

shakllangan  bo`lishi  kerak  deb  uqtiradi.  Boshqarish  mahoratining  eng 

muxim  omillari Farobiyning fikricha quyidagilar: 

Xukm va ruh sog`lig`i. 

O`zidan  avval  o`tganlarning  qonun  va  usullarini  yaxshi  bilish  va 

foydalanish 

Eskilarning tajriba va qonunlaridan yangi xukmlar chiqarmoq. 

O`zi  idora  qilayotgan  shaharning  manfaatlarini  qo`riqlamoq  uchun 

isbotli qarorlar chiqarmoq. 

---

 

14 

Chiqargan  xukmlarni  va  ijara  uchun  mo`ljallangan  usullarni  xalqning 

shuuriga (ongiga) joylashtirmoq uchun ta`limga ahamiyat bermoq. 

Urushda (himoyachi) tayyor turmoq. 

 

Farobiy qarashlarinnig asosiy tamoyili bu adolatparvarlikdir. Ideal-

shaharda  ham  adolat  hamma  narsadan  ustun:  hammaning  tengligi, 

hamkorligi  va  axilligi  mana  shu  davlatni  asosiy  tayanchi  va  kelajak 

ravnaqidir.  Farobiy  Sharqda  birinchilar  qatorida  davlatning  Monarxiya 

shaklida cheklanib qolmasdan uni bir necha kishi tomonidan boshqarish 

kerak  degan  xulosaga  keladi.  Chunki  bir  insonda  Farobiy  talab  qilgan 

o`n  ikkita  fazilat  mujassam  bo`lmasligini  aniq  tushunib  yetgan 

mutafakkirdir.