мавзу: 1865 йил июль генерал Черняев томонидан таклиф қилинган ҳужжат ва унинг мустамлакачилик моҳияти

Таянч иборалар: 
Энеолит, халколит, мис даври, мис-тош,
Асосий қисм. 
Энеолит - мис-тош даври инсоният тарихининг умумий салмоғи 
орасидаги шундай қисқа даврки, уни миллион йиллар билан ўлчанган тош 
асри ва бронза метал қотишмаси пайдо бўлган давр оралиғидаги бор йўғи 
бир ярим минг йил билан ўлчанади. Бу даврни алоҳида ажратиб баҳолаш 
масаласи тарих фанида узоқ вақт турли бахсларга сабаб бўлиб келган. 
Бинобарин, жамиятда миснинг хоссасини билим ушбу маъдан эритмасини 
ҳосил қилиш тахминан миолддан аввалги 4 минг йиллик бошларига тўғри 
келади. Соф мис маъданидан ясалган асбоб-анжомлар яхши иш унумини 
бермас эди. Миснинг эриш даражаси паст ва ишлов бериш осонлиги сабабли 
унга бўлган қизиқиш тош аср поѐнидаги одамзод учун қизиқарли бўлган. 
Айниқса, мисдан ясалган буюмларнинг кескирлиги, улардан турли шакллар 
ни ясаш осонлиги – булар мис маъданида одамлар учун инқилобий бурилиш 
бордек туюлган. Бироқ, миснинг оғир ва мўл ишлаб чиқариш учун 
яроқсизлиги тош асрига хос бўлган меҳнат қуролларининг амалдаги 
фаоллиги сақланишига олиб келди. Натижада, ҳаѐтда бронза мустаҳкам ўрин 

---

- 92 - 
олгунига қадар мис билан бақамти равишда тош қуролларининг барча 
турлари сақалашига ҳаѐтий зарурат мавжуд бўлди.
Мис даврининг ижтимоий хоссаси жаҳон миқѐсида текис манзарани 
бермайди. Яъни мис даври жамиятлари турли босқичларда тараққиѐт 
даражасига кўра қолоқ ва илғор даражаларда бўлишган. Жумладан, Америка 
қитъасида европаликлар пайдо бўлиш даврида туб жой аҳолининг асосий 
кўпчилиги мис даврига хос турмуш асбобларидан ҳали воз кечиб улгурмаган 
эди. Шунга нисбатан, Марказий Осиѐ ҳудудларидлари мис-тош даврига ўтиш 
хронологиясини солиштирилса, тараққиѐт даражаларидаги кескин фарқ 
яққол кўринади. 
Мис-тош даври жаҳон цивилизацияси ўчоқларида турли ижтимоий-
сиѐсий вазиятларни олиб келган, жумладан Миср, олд Осиѐ ва Қадимги икки 
дараѐ оралиғи цивилизвциялари айнан мис-тош даврида муайян яксалишни 
бошдан кечирган. Милоддан аввалги 3 минг йилликлар бошларида Қадимги 
Миср фиръавнлик давлат бошқарувининг барқарор тизимига эга эди. 
Марказий Осиѐ энеолити даври кўп жиҳатдан ҳалигача мукаммал ўрганилган 
эмас. Бунга сабаб, энеолит ѐдгорликларининг соф хронологик чегараларда 
турувчи намуналари йўқлиги тошдан мисга, мис-тошдан бронзага ўтиш 
чегараларининг ноаниқлиги десак хато бўлмайди. Масалан: Туркманистонда 
Анов маданияти бевосита энеолит даврида юксалиб, бронзага ўтиш 
палласида тўхтагандек тушунилади. Намозгоҳ комлекси эса, қуйи 
қатламларида энеолит маданияти мавжудлигини кўрсатди. Саразмнинг қуйи 
қатламлари ҳам энеолит ва бронзага ўтиш оралиғини кўрсатади. Шудан 
келиб чиқиб, айтиш мумкинки, энеолит даври бронзо даврининг ижтимоий 
асосларини яратишга, ишлаб чиқаришнинг нисбатан илғор тажрибасини 
ѐйишга, аҳоли нуфусининг ўсишига, қўши жамоатчилик тамойилларининг 
пайдо бўлишига деҳқончилик маданиятининг лалми ва қайир усулларидан 
сунъий суғориш технологиясига ўтиш учун замин тайѐрлади.
Энеолит дарвининг умумий хоссаси инсоният цивилизациясининг 
неолит давридан бошланган жараѐнларини меҳнат тақсимотига кўра янги 

---

- 93 - 
босқичи эди, дейишга асос бор. Зеро, метал (мис) маъданининг технологик 
ўзлаштирилиши ва уни такомиллаштириб қалай-қўрғошин қоришмаси билан 
қўшга ҳолда металнинг янги хоссасини очиш чин маънода эволюцион самара 
эди. Бу тажрибалар бронза кўралари, сопол технологиясининг кўп ярусли 
хумдон усусллари пайдо бўлиши учун улкан мактаб вазифасини ўтади.