Мавзу 1: Тупроқ кесмасини олиш усуллари хақида тушунча

Dalada olingan ma’lumotlar quyidagi tartibda yozib boriladi:
3-jadval
№
Suv sarfini hisobga olish
vaqti, min
Ma’lum vaqtda sarf
bo’lgan suv miqdori,
ml
Suv o’tkazuvchanlik
tezligi, mm/min
Kuzatishning eng asosiy talabi, himoya zonasini tashkil etish, suvning o’z vaqtida
solib turish va sarflangan suvni to’g’ri hisobga olish.
Tuproqning suv ko’taruvchanligi (kapillyarligi)ni
aniqlash.
Ishning mohiyati:
Tuproqning suv ko’tarish qobiliyati–kapillyar kuchlar ta’sirida
tuproqning suvni pastdan yuqoriga qarab ko’tarish xossasidir. Kapillyarlik va
tuproqning
suv ko’taruvchanligi
natijasida
sizot
suvlari hisobidan
o’simliklar
qo’shimcha ravishda suv bilan ta’minlanadi. Ammo, shu bilan birga, tuproqda havo
yetishmaganligidan moddalarning qayta tiklanishi va tuproq qatlamining sho’rlanish
jarayonlari yuzaga keladi.
Tuproqda nafaqat sizot suvi bilan bog’liq bo’lgan harakatchan kapillyar tiralgan
suv, balki kapillyar muallaq nam ham ko’tarilish xususiyatiga ega.
Tuproqning kapillyar yo’llari orqali suv harakatining tezligi va balandligi, uning
mexanik tarkibi, strukturasi va qovushqoqligiga bog’liq. Yirik strukturali va qum
tuproqlarda suv pastdan yuqoriga tez ko’tarilsa ham, strukturasiz tuproqlardagiga
qaraganda baland ko’tarilmaydi. Suvning maksimal ko’tarilishi (sizot suv sathidan

---

24
yuqorida) qumli tuproqlarda 0,5-0,7 m, qumoq tuproqlarda 2,5-3,0 m, og’ir soz
tuproqlarda 4-6 m ni tashkil etadi.
Tuproqning kapillyarlik xossasi o’quv laboratoriyasi sharoitida quyidagicha
aniqlanadi. Ish tartibi. Uzunligi 25-30 sm va diametri 2-3 sm bo’lgan shisha silindrning
bir tomoniga filtr qog’oz va uning ustidan doka bog’lanadi. Filtr va dokaning ortiqchasi
qirqib tashlangach, kapillyarlik xossasi aniqlanmoqchi bo’lgan tuproqdan (qum,
strukturali va strukturasiz) olib tayyorlab qo’yilgan silindrga 20 sm qalinlikda yumshoq
narsacha bir necha marta urib, zichlab joylashtiriladi. So’ngra silindrlar filtrli tomoni
vannachalardagi suvga tegib turgan holatda shtativga o’rnatiladi.
Tajriba boshlangach vaqt belgilab quyiladi. Silindrlardagi har xil tuproqlarda
kapillyar suvnining ko’tarilish tezligi va suv tuproqning ustki qavatiga qancha vaqtda
ko’tarilganligini aniqlash bilan tuproqning kapillyarlik xossasi kuzatiladi.
Bu tajribani ham uch xil, ya’ni qum, strukturali va strukturasiz soz tuproqlar bilan
bir vaqtda o’tkazib, natijasini diagrammada (8-rasm) ko’rsatish tavsiya etiladi.
8-rasm. Tuproqning kapillyaplik xossasini ko’rsatuvchi diagramma