Мавзу 1: Тупроқ кесмасини олиш усуллари хақида тушунча

Tuproqning umumiy kovakligini hisoblash.
Ma’lum hajm tuproq oralig’idagi bo’shliqlarning umumiy hajmiga
kovaklik
deb
ataladi. Kovaklik tuproqning mexanik tarkibi, strukturasi va tuzilishiga bog’liq. Tabiiy
sharoitda tuproq kovakliklari turli nisbatlarda suv va havo bilan to’lgan bo’ladi.
Tuproqning kovakligi: umumiy, kapillyar va nokapillyar turlarga ajratiladi. Umumiy
kovaklik tuproqdagi jami g’ovak bo’shliqlarning umumiy hajmidan iborat. Kapillyar
kovaklik odatda tuproqning gilli zarralari tufayli hosil bo’ladigan juda ingichka
(kapillyar) bo’shliqlar yig’indisidan iborat.
Nokapillyar kovaklik
deganda struktura
agregatlari yoki yirik qumli zarralar oraligidagi bo’shliqlar yig’indisi tushuniladi.
Me’yorida namlangan tuproqlarda kapillyar kovaklar odatda suv bilan, nokapillyar
kovaklar esa havo bilan to’lgan bo’ladi.
Kapillyar kovaklik bilan nokapillyar kovaklik orasidagi eng maqbul nisbat taxminan
1:1 deb hisoblanadi. Qishloq xo’jalik ishlab chiqarishi sharoitida eng maqbul
kovaklikka odatda tuproqqa yaxshi ishlov berish (haydash, kultivasiyalash, boronalash
singari) yo’li bilan erishiladi.
Umumiy kovaklik quydagi formula bilan hisoblanadi:
100
*
)
(
1
D
d
P
ум


,
bu yerda:
ym
P
-umumiy kovaklik, %; d-tuproq zichligi (hajmiy massa), g/sm
3
; D-qattiq
qismining zichligi, g/sm
3
; 100–foizga hisoblash uchun.
Tuproqning kovakligi yuqori bo’lishi bilan bir qatorda kapillyar kovakligi ham
kattaroq bo’lishi va shuningdek aerasiya nokapillyar kovakligi esa barcha hajmning
kamida 15-20 % ni tashkil etishi agronomiya nuqtai nazaridan muhimdir. Agar
tuproqning namligi eng kam nam sig’imiga mos bo’lgan sharoitda aerasiya
kovakligining hajmi barcha hajmning 15-20 % idan kam bo’lsa, u holda aerasiyasini
yaxshilash uchun agronomik yoki meliorativ chora-tadbirlar ko’rilishi zarur. Qumoq va
soz tuproqlar haydalma qatlamining umumiy kovakligini baholash uchun quyidagi
shkala ishlab chiqarilgan (2-jadval).

---

20
2-jadval