Мавзу 1: Тупроқ кесмасини олиш усуллари хақида тушунча

Tuproqning zichligi (hajm massasi)ni aniqlash.
Tuproqning tabiiy holdagi tuzilishi hajmining massasi uning zichligi (hajm
massasi) deb ataladi. Solishtirma massa (qattiq qismining zichligi) dan farqi shundaki,
hajm massa tuproqning barcha massasi hajmini, ya’ni uning qattiq qismi va
kovakliklarini o’z ichiga oladi. Shu sababli tuproqning zichligi qattiq qismining
zichligidan doim kichik bo’lib, 1 dan 1,8 g/sm
3
gacha o’zgarib turadi. Tuproq massasi
hajmining qiymati uning kovakliklariga, qattiq qismining og’irligiga, tarkibidagi
organik moddalar miqdoriga, tuproqning tuzilishi va boshqa omillarga bog’liq bo’ladi.
Tuproqning zichligi ko’rsatkichi asosida tuproqdagi fizik shart-sharoitlar haqida
ancha aniq tasavvur olish mumkin. Hajm massa
tuproqning umumiy kovakligini,
undagi oziq moddalar va nam miqdorini hisoblab topish uchun zarur. Tuproqning
zichligi dala sharoitida, uning tabiiy tuzilishdagi buzilmagan holda maxsus metall
silindrlar (N.A.Kachinskiy burg’ichasi singarilar) yordamida aniqlanadi (6-rasm).
Silindrlar (kesuvchi halqalar) yog’och bolg’a bilan tuproqqa urib kirgiziladi va shu
tarzda tuproq tuzilishini buzmagan holda kerakli hajmda namuna olinadi. Tuproq
quritiladi, tarozida tortilib zichligi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
V
m
d
V

,
bu yerda: d
V
-tuproqning zichligi, g/sm
3
: m-quruq tuproqning massasi, g: V-silindr
(halqa) ning hajmi.

---

19
6-rasm. Tuproqning hajmiy massasini aniqlash uchun
namunalarolishga mo’ljallangan, qopqog’i olinadigan silindr.
Laboratoriya sharoitida tuproqning zichligi odatda tuzilishi buzilgan sochilma
tuproq namunasidan aniqlanadi, bu esa yerga ishlov berilgandan keyingi haydalma
qatlam tuproqning zichligiga taxminan mos keladi.