|
Илмийтадқиқотметодлариваметодологиясининг умумийтамойиллари
Атрофдаги табиатни, инсон ҳаёт кечираётган жамиятни ва инсоннинг ўзини, унинг фаолият кўринишларини илмий таҳлил этиш ва билиш интеллектуал фаолиятнинг энг олий шаклидир. Бу фаолият оддий билишдан, яъни кундалик ҳаёт эҳтиёжларини қондиришга йўналтирилган билиш истагидан, биринчи навбатда, ўз мақсади ва тизимли равишда амалга оширилиши билан тубдан фарқ қилади. Иккинчидан эса, илмий билиш жараёнида махсус восита ва усулларга мурожаат қилинади.
Фан соҳасидақўлланиладиганбилишнингвоситаваамаллариумумлашмасиилмийтадқиқотларметодиниташкилқилади. Тадқиқотметоди, албатта, ўрганишучунтанланганобъектгамонандтарздатурли хил бўлишимумкин. Шунингбиланбиргаликда, тадқиқметодинингтанланишитадқиқотчинингборлиққа (объектга) бўлганмуносабатибиланҳамбелгиланади. Методологияинсонбилишфаолиятинингвоситалари, мақсадиваназарийасосинианиқлабберади.
Методология доирасидатадқиқотчивоқеликдагитурлиҳодисаларнитаҳлилқилиштамойилларинитанлайди, тадқиқотжараёнидаэришилганнатижаларниўрганишвабаҳолашусуллариданфойдаланади. «Фалсафа» қомусий луғатида методология тушунчаси икки йўналишда таърифланади:
1) бирор фанда тадбиқ этиладиган тадқиқот усулларининг мажмуи;
2) илмий билиш ва дунёни ўзгартириш методи ҳақидаги таълимот (Фалсафа қомусий луғати. Т.2004.258).
Н.Шермуҳамедова айтганидек, «Фан методологияси самарали билиш фаолиятининг умумий тамойилларинигина белгилаб беришга қодир, аммо у тадқиқ қилинаётган объектни билишнинг муайян йўлларини белгилаб бера олмайди» (Шермуҳаммедова 2005: 213).
Ҳар бир объект тадқиқи алоҳида ёндашувни, махсус усул ва воситалар мажмуасидан фойдаланишни талаб қилади.Масалан: лингвистика ва методика фанлари доирасидаги тадқиқотлар обьектини тадқиқ этиш ҳам алоҳида ендашувни , яьни мазкур фанларга оид (усуллар) методлардан фойдаланишни талаб этади. Шу сабабли методологияни таҳлил тамойиллари ва методлари тизими ҳақидаги умумий таълимот сифатида таърифлаш маъқулроқ. Унинг доирасида илмий изланиш ва билим олишнинг назарий асоси, умумий ёндашув тамойиллари белгиланади.
Методологиянингмуҳимвазифалариданбирибилимманбаинианиқлашдир. Ушбу масаланингечиминифалсафаданизламоқдаркор, зеро, фалсафийнуқтаиназариданҳарқандайбилимманбаи объектив воқеликваунингинсононгидагиаксидир (Залевская 2001: 8).
Борлиқнингинсононгидагиакситўғридан-тўғрибевоситабўлишимумкинэмас. Буаксбилишсубъектинингобъектгамуносабатитаъсиридабўлади, аммоушбутаъсирдоирасиинсонимкониятларигабоғлиқ, маълумчегарадакечади.
Гносеологиядаҳиссийбилишжараёнидаюзагакеладиган образ вабилишобъектиўртасидагимуносабатмасаласигаалоҳидаэътиборқаратилади: «Ҳиссийбилишшаклларитўғрисидаташқидунёобразларисифатидагапирилганда, «образ»гаобъектгамосликхосэмас, балки объектгаунингмувофиқлигихосэканлигиниэътиборданчетдақолдирмаслигимизлозим. «Образ» - ойнадагинусхаэмас, лекин «белги» ҳамэмас, балки нарсагахосинъикосдир» (Билишфалсафаси. 2005. 121).
Борлиқнингинсонтомониданидрокэтилиши, буидроксезгиорганлариёкибирорбирасбобвоситасидабўлишиданқатъийназар, доимо субъективдир. Лекинбубиланвоқеликтўғрисида объектив маълумотгаэгабўлишмумкинэмас, бизбилаётганимизвоқеликбўлмасдан, фақатгинаҳис-туйғу, сезишнатижасидирдеганхулосагакелишнотўғридир.
Воқеликнисубъективбилишжараёнитажрибаназоратидадирваушбужараённатижасидабизвоқеликҳақидаги объектив билимга, аниқмаълумотгаэгабўламиз, объектив ҳақиқатнибилиболамиз. Объектив ҳақиқатдунёҳақидагибилиммазмунидирвабубилим субъект биланбоғлиқэмас. Лекинушбубилимнитўплашжараёнибевосита субъект фаолияти, унингдунёқарашивақандайвоситаларданфойдаланилаётганлигигабоғлиқ. Ушбу факторларнингбарчасиилмийтадқиқотнатижаларидаўзаксинитопадивабизнингвоқеликҳақидагибилимимизқаййўсиндашаклланишинибелгилайди. Шу сабаблибилишфаолиятинингҳарбирбосқичи объектив ҳақиқатгамалумдаражадаяқинлашишваунгаинтилишнингкучайишигаимконберади.
Воқеликнингтадқиқотчитомониданқандайтасаввурваидрокқилинишиилмийтадқиқотнатижалариучунмуҳимдир (Аскольдев 1977: 4-5). Маълумки, воқелик реал мавжудликданиборат, ундагиҳодиса (масалан тил ҳодисалари) вапредметларўзаробоғлиқвабир-биринитақозоэтади. Бубоғлиқликуларнингмиқдорийвасифаткўрсаткичларида, алоҳидақисмларўртасидагияхлитликвахусусийликмуносабатлариданамоёнбўлади. Дунёдагибарчаҳодисалар жумладан, тил ҳодисалари ҳамдоимийўзгаришда, тараққиётдадирвабутараққиётбосқичма-босқичамалгаошадиҳамдасифатўзгаришларигасабаббўлади. Бунданташқари, воқеликҳодисалари синергетика қонуниятларигаамалқилган, ўз-ўзиниташкилэтиштамойилларигатаянганҳолдаривожланади (Хакен 1970).
Хуллас, замонавийфалсафафанивоқеликни,илмийбилишнингасосиййўналишларинианиқбелгилабберишқудратигаэга. Илмийбилишжараёнинингсамарасивоқеликҳодисаларининг диалектик муносабатларивауларнингсинергетиктараққиётомилларинингэътиборгаолинишибиланбоғлиқ. Айнан шу фалсафийқарашларасосидаилмийтадқиқотжараёнидақўлланиладиганвоситаларҳамҳақиқийбаҳосинитопади.
Билишнингэнгоддийвоситаси – кузатишдир. Табиийшарт-шароитдаўрганилаётганобъектнингалоҳидаҳолатвахусусиятлариниҳис-туйғувоситасидаидрокэтишйўлибиланбажариладиганкузатишҳаракатинингфандагиўрникаттададир. Кузатиштадқиқэтилаётган объект ҳақидагидастлабкимаълумотларниолишимкониниберади.Аммокузатишйўлибиланбизҳодисаларнингфақатгинаташқикўринишиҳақидагимаълумотгаэгабўламизвабунатижанингтасодифийбўлишига, хулосанингишончсизчиқишигасабаббўлади. Фан эсавоқеликниюзакиватасодифийфактларасосидаэмас, балки ботиний, қонунийвазарурийбоғлиқликларасосидабилишниталабқилади (Halliday, Matthiessen 1999.24).
Бундайинтилишгабилишфаолиятинингасосийвоситалариданбирибўлгантажриба-синовҳаракатижавобберади. Бувоситакузатишжараёнидайиғилганмаълумотнирежалиасосдақайтаназоратқилишнитаъминлайди. Тажриба-синовинингоддийкузатишданустунлигиунингкузатишнатижалариниқайтатекшириш, синашвоситасига, яънитажрибаамалларигаэгабўлишидадир. Шундайбўлса-да, тажрибажараёнидатадқиқэтиладиганнатижавахулосаларҳамбирламчи, дастлабкимаълумотларданиборатбўлиб, улар батафсилилмийтаҳлилгамуҳтождирлар.
Барчафансоҳаларида жумладан, лингвистика ва методика фанларидатадбиқэтиладиганбилишнинг интеллектуал воситалариқаторигаиндукциявадедукцияамалларикиради.
Do'stlaringiz bilan baham: |
