|
2-масала. Синергетика ҳарбирнарсани система дебқарайди. Системанииккитоифагаажратади: бири – ёпиқ система, иккинчиси – очиқ система. Оламдагижонсизсистемаларёпиқ, жонлисистемаларочиқдебхисобланади. Ўз – ўзиданташкилтопиш, ташкилланиш, асосан, очиқсистемагатааллуқлидейилади. Синергетикадабумасалатартиблиликватартибсизлик, чизиқлиликвачизиқсизлик, барқарорликвабеқарорлик, вақтнингорқагақайтмаслигивақайтиши, бефуркациява флуктуация, энергия ва энтропия, сабабиятваоқибат, қонуниятватасодиф, табиатважамиятмуносабатларимисолларидабаёнэтилади. Синергетиканингмазмуни шу масалаларданиборат.
“Система” сўзигрекчабўлиб “бутун”, “қўшма”, “бирлашма”, “йиғма”, “уюшма” маъноларинианглатади. Буоддиййиғиндаэмас, балки ўзаробоғланишдаваўзаротаъсирдабўлганқисмлардан, элементларданташкилтопганмажмуадир. Масалан, дастурхондагиноз – неъматларйиғиндиси система эмас, ота, она вафарзандларданташкилтопганоиласистемадир, чунки улар орасидаўзаротаъсирбоғланиши бор. “Қуёшсистемаси” ҳамшунгаўхшаш. Одам миясиўзаробоғланганмиллиардлаб нерв хужайралариданташкилтопган. Бир нейрон минглаббошқасибиланбевоситаалоқада.
Гегель система хусусиятигаалоҳидаэътиборберган. Унингфикрича, оламдагинарсаларсистемаларданиборатбўлганиучунуларнибилишҳам система шаклидабўлишикерак. Системанибилишучунунингэлементларинива улар орасидагибоғланишхусусиятларинибилишлозим. Буэсадиалектиканингталабидир.
Системаниҳар хил жиҳатдан классификация қилишмумкин. Масалан, статик ва динамик, жонливажонсиз, очиқваёпиқ. Статик система вақтдавомидамувозанатда, динамик система эса, вақтўтишибиланўзгаришда. Масалан, тош, тоғжинси, бинокаркаси, статик системалардир. Тирик организм, Қуёшсистемаси, чумолилартудаси, асалариларҳамжихатлиги динамик системалардир.
Очиқ система ёпиқсистемаданнимабиланфарққилади? Фарқиаввалошундаки, ёпиқсистемагаташқариданмодда, энергия, информация кирмайдиваундан улар чиқмайди, дебхисобланади. Очиқсистемага улар киради, лекин, нимаучундир синергетика асосчиларичиқишиҳақидагапирмайдилар.
О.Тоффлернингтаъкидлашича, биологиквасоциалсистемаларочиқсистемалардир. Аммоочиқсистемалар математик моделларниёпиқдесабўлади.
Классик физика асосанёпиқсистемаларгаэътиборберган. Синергетикадагисистемаларочиқдир. Очиқсистемага – ташқариданҳамманарсакирибкелавермайди. Фақатфаолҳисобланадиган энергия, моддаваинформацияларкиради.
Синергетика тирикорганизмниочиқ система дебхисоблайди. Бизбуфикргаҳамқўшиламиз, ҳамқўшилмаймиз. Қўшилишимизнингсабабишуки, масалан, ўсимлик, ҳайвонва одам организмисув, озуқа, энергиясиз, яъниташқимуҳитсизяшайолмайди. Шу маънода организм очиқ система дийилади. Қуёшсистемасиэса космик нурларсизҳаммавжудбўлаверади, яъни у ёпиқ система.
Қўшилмаслигимизнингсабабичи? В.И.Аршинов, Ю.Л.Климонтровия, Ю.В.Сачковэътирофэтишларича, “Очиқсистеманингмиқдорийхарактеристикаларинианиқлашмасаласиҳанузечилганэмас”. Ҳа, организм очиқ система дегансўз, ташқимуҳимҳамчексизочиқдегани. Чексиздейилгандахисоб – китобйўқдегани. Ёпиқсистемадаэсабундайэмас. Классик физикада энергия, модда, ҳаракатмиқдори, кинетикмоментлар, масса, зарядларнингҳисоб – китоби бор. Фалсафадагисақлаништамойили физика вабошқатабиийфанларнамоёнбўладиганҳар хил сақланишқонунларимавжуд. Масалан, биролманиюқоригаирғитсангиз, у кўтарилишдантортибпастгатушгунича потенциал энергия биланкинетикэнергиянингмиқдориййиғиндисибир хил бўлиб, ўзгармайди. БумисолдабизолмаданиборатсистемачабиланЕрданиборатсистемачаданташкилтопганёпиқсистеманитасаввурқилдик.
Тирикнарсаларборки, уларнингҳарбириочиқ система ҳисобланадисинергетикада. Жонлиорганизмнингўз –ўзиданташкилланишшартиҳамшудир. Бунингўзикифояэмас, жонворлар, хайвонлар, одамларжуфтяшашишарт, агарзотнингҳамяшашиниэътиборгаолсак. Бунданташқари улар кўпчиликсизяшайолмайдилар. Масалан, чумолилар, асаларилар, одамларбунгаяққолмисол.
Синергетикадагиочиқсистемаларданянабирифандир. Фан очиқ система бўлибжамиятбиланбоғланишдир. Фан жамиятнингталабиниқондиришучунҳаракатқилади, фанэсажамиятданкеракли “озуқа” олади: олимлархизматқилади, лабараторияларқурибберилади, заруршароитларяратилади.
И. Пригожиннингтаъкидлашича, ҳозиргизамондаижтимоийўзгаришлараввалгигақарагандакўпроқтезланишбиланкечмоқда. Бунингустига Ер куррасинингҳар хил жойларидақайноқнуқталар, спид, бўрон, транспорт авариялари, кучлизилзилалар, тўфонлар, тошқинлар, қахратонсовуқлар, жазирамаиссиқлар, ёнғинлар, терактлар, “парандаларгриппи” ни қўшсак, флуктуацияларавжолмоқда. Натижадатартибсизликларкучаймоқда, беқарорликошмоқда, хулласвоқеаваҳодисалармуносабатларинингчизиқсизлигикўпаймоқда. Озгинасабабкўпроқнатижабермоқда. Буэсавақтсезгирлигинингошишигасабаббўлмоқда.
О. Тоффлернингайтишича, ҳозиргачафан, асосанбарқарорликка, турғунликкакўпроқэътиборберибкелди. Пригожин синергетикасиэса, ҳозиргизамонжаҳонҳаётидакўплабучраётганижтимоийходисаларнингтезланишинатижасидапайдобўлаётганбеқарорлик, тартибсизлик, тез ўзгарувчанлик, ҳархилликкабичизиқсизвоқеаларгакўпроқурғуберяпти.
Карл Поппернингочиқжамиятфалсафасигаҳозирғарбдаэътиборберилмоқда. Унингча, очиқжамият – бу, қонунхукмдорлигиғоясидир. Оддийфуқаролартинчяшайдиган, озодликхурматқилинадиган, янгификрларвахатти– ҳаракатлархурсанчиликбиланқабулқилинадиганжамиятдир. Тўғри, бугапларяхшиниятбиланайтилган. Аслида К. Поппер буғояни Гитлер ва Сталин уришига, бинобарин, национал социализм вакоммунизмгақаршиайтган. Германия жамиятива СССР ёпиқсистемалардебхисобланган. Системалар, жамиятларочиқбўлса, уришбўлмасэди, демоқчибўлган К. Поппер. Очиқжамиятнингбужиҳати, албатта, яхши. Лекин, очиқжамиятдеганичегаралариочиқбўлсин, савдо – сотиқдабожқоидасибўлмасин, ичкиваташқиқуролликучларбўлмасин, дегансўзэмас. Масалан, Бенилюкс мамлакатларида, яъниБелгия, НидерландияваЛюксенбургдавлатлариўртасидахарбийчегараларйўқ, бужиҳатданбумамлакатларочиқ, лекинуларнингҳарбиринингдавлатиёпиқ, яъниузинингқуролликучлари, ичкиташқива экономика сиёсатиалоҳида. Бужиҳатданбумамлакатларбирмамлакатҳисобланмайдивабир – биригабўйсинмайди. Демак, мамлакатлармуносабатларимасаласида “очиқлик” ва “ёпиқлик” нисбийтушунчалардир.
Do'stlaringiz bilan baham: |
