Mavzu № sosiologiyaning fan sifatida vujudga kelishi obyekti va predmeti antik dunyo olamining «oltin davri»

Birlamchi va ikkilamchi sosializasiya.
Sosializasiya hayotiy jarayoni bo’lib, u ikki muhim qismlarga ajraladi: Birlamchi sosializasiya bolalar va o’smirlarning ilk hayot davrida sodir bo’ladi. Ikkilamchisi esa uning mantiqiy davomi bo’lib, u birlamchiga bog’liq holda kechadi. Chunki, kishilar endi har xil sosial gruppalarga tegishli bo’lib boradilar. Lekin ayrim olimlar bu ikki davrni o’zaro kombinasiya qilib borish lozimligini ta’kidlaydilar.
Mortimer and Simmono kabi olimlar sosializasiyaning yuqorida ko’rsatib o’tilgan ikki qismi bir-biridan farq qilishining uchta xususiyatlarini ajratib ko’rsatadilar:
1. Bolalikdagi sosializasiya biologik elemantlarni muvofiqlashtirish va qadriyatlar hamda o’zini namoyish qilish sifatlarini rivojlantirishdan manfaatdordir. Balog’at yoshida esa sosializasiya yana ham ochiq va konkret me’yorlar va xatti-harakatlarni qamrab olishga xizmat qiladi.
2. Ilk davrlarda ijtimoyilashayotgan kishi oila, maktab ma’nosida ochiq-oydin tarzda o’quvchi maqomini qabul qiladi. Bu davr kishining emosional holatini izohlab beradi.
3. Go’dak, yoki o’spirin kattalarga qaraganda ancha tobelik sifatiga ega bo’ladi. Katta yosh davridagi sosializasiyada ko’ngillilik asosiy ma’noga ega bo’ladi, chunki, kattalar bu jarayonni hohlagan vaqtlarida to’xtatishlari mumkin. ¹³
Albatta, sosializasiya bu insonlar o’zaro muloqatini taqazo etadigan jarayondir. Ta’kidlab o’tilganidek, u birlamchi va ikkilamchi davrlar bilan izohlanadi va bir qator ma’nolar kasb etishi mumkin. Sosializasiya kechishiga ota-onalar, do’stlar, maktab, aka-ukalar va hamkasblar, shuningdek, madaniyat eng katta ta’sirni ko’rsatadi.
Ayrim jamiyatlarda oilaning muhim sosial institut sifatidagi qadriyatlar tizimi uzoq vaqt davomida yetarli darajada e’tiborga olinmadi. Boz ustiga sobiq tuzum davrida kshi tarbiyasini oila zimmasidan olib, uni maktab, mehnat jamoasi va jamoat tashkilotlariga yuklab qo’yishdi. Bu holat esa ayanchli holatlarni keltirib chiqargani bizga yaqin tariximizdan yaxshi ma’lumdir.
Shaxs sosializasiyasi estafetasini oiladan endi maktab qabul qilib oladi. Asta sekinlik bilan ulg’ayib borish tufayli kishini fuqarolik burchlarin bajarish uchun zarur bo’ladigan bilimlar murakkablashadi. Bunday sharoitlarda ta’lim muassasasi kishiga ona Vatan, o’zi yashayotgan jamiyat va uning qonun-qoidalari haqidagi bilimlarni tizimli tarzda singdirib boradi. Lekin, sosiologlarni doim bir masala qiziqtirib kelmoqda: nima uchun shaxs sosializasiyasining dastlabki jarayoni turlicha, katta hayotga chiqayotgan yoshlarda o’z qarashlari va tasavvurlari har xil bo’lgan va bunda ularda qadriyatlar tizimi bir-biriga zid keladigan holatlarni shakllanishiga maktab qanday qilib yo’l ochib qo’ymoqda? Bu savollarga javob topish hozirda juda muhimdir.
Shaxs sosializasiyasini amalga oshiriruvchi kuchli mexanizm bo’lib OAV namoyon bo’lishadi. Ular tomonidan jamoatchilik fikri shakllantiriladi va boshqariladi.
Ommaviy axborot vositalari sosializasiyaning muhim aganti bo’lib namoyon bo’ladilar. Faqat televideniye o’zi bizning ijtimoiylashuvimizga ulkan ta’sirini ko’rsatayapti. Bunga yana matbuot, kitoblar, yangiliklarni ifoda etuvchi axborotlar, Internet, musiqa, radio va boshqalarni ilova qiling. Natijada Siz jamiyat haqida kuchli tasavvurga ega bo’lasiz. Lekin ko’pchilikni bu ma’lumotlarning bir turi bolalikdagi ijtimoiylashuv uchun o’ta zararliligi tashvishga soladi. Masalan, OAV orqali berilayotgan zo’ravonlik haqidagi ma’lumotlar bolalar uchun o’ta xavfli va zararlidir.
Aynan shu holat ayrim mamlakatlardagi maktablarda sodir bo’layotgan qurolli otishmalarga sabab bo’layotgandir. Chunki bolalar agressiv hulq-atvorga taqlid qilishga moyildir. Lekin bolalar teleko’rsatuvlarni vaakum holatida tomosha qilmaydilar. Ular ota-ona bag’rida ulg’ayishadi va shu yerda ular kuchga tayangan hulq-atvorni o’zlashtirishali. Shuning uchun ularning sosializasiyasida yuqoridagi muammolar bo’lmasligiga oila kafolatchi bo’lishi zarur.¹⁴
Va nixoyat, shaxs sosializasiyasi kishining mehnat, ijtimoiy-siyosiy va bilish faoliyati bilan yaqindan bog’liqdir. Chunki, faqat bilimlarga ega bo’lish emas, balki ularni real hayotga tadbiq etish orqali o’zida ma’lum bir dunyoqarashni shakllantirish ham sosializasiyaning tarkibiy elementlaridandir.
Shunday qilib, shaxs sosializasiyasi inson tomonidan ijtimoiy hayotning barcha sohalarida mapvjud bo’lgan fuqarolik munosabatlarini o’zlashtirishning o’ziga xos shakli sifatida gavdalanadi
Zamonaviy sharoitlarda sosializasiya kishilarning ma’naviy qiyofasi, e’tiqodi va hatti-harakatlariga yangi talablarni qo’ymoqda:
- birinchidan, jamiyatda olib borilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy-siyosiy islohotlar muvaffaqiyati faqat yuqori darajada ma’lumotli, malakali va faol ijtimoiy faoliyat olib borayotgan kishilarga bevosita bog’liq;
- ikkinchidan, shaxs sosializasiyasi jarayoni haddan ziyod murkkabligi tufayli u vosita va mexanizmlarni toboro takomillashtirib borilishini taqazo etadi;
- uchinchidan, shaxs sosializasiyasi barcha ijtimoiy muammoalar yechimining ajralmas qismi bo’lib, mazkur muammolarni o’z vaqtida bartaraf eish ijtimoiy taraqqiyotning muhim garovi bo’lib xizmat qiladi.
- to’rtinchidan, shaxs sosializasiyasi kishilar ongi va hulq-atvoridagi salbiy illatlarni bartaraf qilishni nazarda tutur ekan, sosiologiya hali ham nima uchun bir xil boshlang’ich masofada turgan kishilarning ayrimlari bezori, alkogolik, o’g’ri, boshqalari esa byurokrat, hushomadgo’y, mansabparast bo’lishmoqda va kishilarda jamiyat uchun o’ta xavfli anti-ijtimoiy hulq-atvorlar shakllanayapti degan savolga to’liq javob bera olmadi.
- va nixoyat, shaxs sosializasiyasi milliy va umuminsoniy madaniyatlar o’zaro ta’siri ostida kechayotgan ekan, milliy o’zlik bu jarayonda dominant bo’lib namoyon bo’lmoqda.
Ijtimoiylashuv jarayonida o’zi singarilar bilan munosabatda bo’lish bir ijtimoiy guruh boshqa guruhni "hayot qonuniyatlari"ga o’rgansa, u xolda, bu jarayon ijtimoiy "Men"ning shakllanishi deyiladi. Inson bolasi xayvonlarga qaraganda yetuk bo’lmagan boskichda tug’iladi va u murakkab dunyoda yashashga majbur (ijtimoiy tuzilmaga ega bo’lgan real hayot). Tabiat insonga to’g’ri keladigan mos hayot tarzi to’g’risida qayg’urmagan. Shuning uchun inson o’z hayoti davomida ijtimoiy boshpana qidiradi. Lekin bu jismoniy nukta nazardan emas, albatta, balki, ijtimoiy muhit, joy izlaydi. Ijtimoiylashuv ijtimoiy muhitga qarab butun hayot davomida chuziladigan o’rganish jarayoniga aylanadi. Kattalarning ko’pchiligida o’zlarining "ijtimoiy uy"lari bor - mehnat taqsimoti sistemasida mustahkam joylar, uni status yoki soha boshqacha qilib aytsa ham bo’ladi. Lekin, eng muhimi ushbu muhit boqadi. mustakillik beradi, ertangi kunga ishonch uygotadi, lekin bolada o’zining ijtimoiy joyi yo’q. 15 yildan ortik u o’z ota-onasiga qaram holda yashaydi.
Siyosiy (pasport olish, ovoz berishga xukukli bulish, tanlangan bulish), iktisodiy (ishga joylashish), ijtimoiy (oila kurish, ota-onadan ajralib ota-ona statusiga ega bulish) mustakillikni kulga kiritish ijtimoiylashuvning 2 boshlangich (ertangi) va davom etuvchi (kechki) boskichlarining chegarasi hisoblanadi. Ammo ijtimoiylashuv - bu ijtimoiy va iktisodiy mustakillikka erishish emas, balki, shaxsning shakllanishi xamdir. individ - jarayonning boshlangich nuqtasi, yetuk individ - bu tugallangan nuqtadir.
Yangi tugilgan chakalok shaxs bo’la olmaydi, chaqalok shaxsiy "men"ini ajrata olmaydi, chunki unda "men" degan tushuncha xali paydo bo’lmagan bo’ladi. 2 yoshdan 5 yoshgacha bo’lgan davrda to’g’ri yurishni, gapirishni, fikrlashni va anglashni o’rganadi. Keyinchalik murakkabrok faoliyatni o’zlashtirish (rasm chizish, mexnat) va nixoyat o’rta va kechki bolalikda maktabda o’rganish - bular xammasi bir jarayon, ya’ni o’zini "men"ini anglash jarayonining bosiqchlari hisoblanadi. Bola quloksizlik qilib, mumkin bo’lmagan chegaralarga teginib o’tadi. Bu "ijtimoiy mumkin bo’lgan" xatti-xarakat chegarasi bo’libgina qolmay balki, o’zining "men"ini boshqalarga ta’sir kiluvchi qadriyatlar chegarasidir. "Men" o’z ota-onamga qadriyatlarni taqdim qilaman, do’stlarim o’qituvchilarimgachi? ular nimalarga majburlar va nimalarga aralasha olmaydilar? men o’z shaxsiy fikrimni bildirishga xaqqim-bormi, yo’qmi? ularga do’stlarim kanday karaydilar? kanday sifatlarim uchun ular meni kadrlaydilar? kay darajada ular meni yaxshi ko’radilar? ota-ona muxabbati qanday bo’ladi? tengdoshlarning do’stligi va sotqinligi nima? men abadiy yashaymanmi va hayotning ma’nosi nimada? o’smir kachonki shunday savollar berar ekan, ijtimoiy "men"ning shakllanish jarayonining poyoni xisoblanadi. individuallikdan shaxsiylikka o’tiladi. Rivojlangan individuallik rivojlanmagan shaxsiylikni keltirib chikaradi. Shaxsiylikning keyinchalikdagi rivojlanishi uzoq davom etishi mumkin.
O’zining "men"ini anglash va o’qish - 2 turli xil vaziyatdir. o’zining "men"ini ukish falsafiy savollar bilan bog’lik. uzining "men"ini anglash esa ancha avvalrok sodir bo’ladi. Boshkalarni anglash natijasida bola o’zining "men"ini shakllantiradi. Birinchi bulib bu jarayonni Ch.Kuli tasvirlab beradi. Gap shundaki, boshkalar, (ota-onalar, tengdoshlar, begonalar) bola uchun kuzgu vazifasini o’taydi. oddiy ko’zguga biz tashki ko’rinishimizni (soch turmagini, galstukni, kuylakni to’g’irlash) uchun karaymiz. Boshkalarga esa o’zimizni ichki dunyomiz, xatti-xarakatlarimizni to’g’irlash uchun karaymiz. ushbu ko’zguda ko’rgan narsalarimizni bizning xatti-xarakatlarimizga boshkalarning reaksiyasidir. Biz xar doim biz to’g’rimizda boshkalar kanday fikrdalar, tashkaridan kanday ko’rinaman, mening biror-bir xarakatlarimni boshkalar kanday kabul kiladilar kabi muammolar to’g’risida o’ylaymiz. Albatta, ba’zi xarakatlarimizni to’g’irlaymiz. ushbu fikrlar bizni xayotimiz davomida tark etmaydi.
3. Demak, sosializasiya so’zi ijtimoiylashuv ma’nosini anglatadi. Sosializasiya jarayoni insonning jamiyatga qo’shilishi uchun jamiyatda mavjud bo’lgan va shakllangan hatti-xarakatlar, me’yorlar, qadriyatlar, madaniyat, din,tarbiya,bilim va malakalarni, urf-odatlarni o’ziga singdirib borishi va o’zlashtirishiga aytiladi. Sosializasiya murakkab jarayon hisoblanadi va insonning butun umri davomida sodir bo’ladi. Bu jarayon 2 davrga bo’linadi:
1. Adaptasiya-shaxsning jamiyatda mavjud bo’lgan voqyelikka ko’nikishi yoki moslashishi;
2. Interiorizasiya-shaxsning o’z hoxishi, intilishi va irodasi orqali jamiyatga qo’shilishi.
Sosiologiyada sosializasiya davrlariga yana 2 yondoshuv mavjud.