Мавзу- физикага кириш



Download 0,92 Mb.
bet2/53
Sana26.02.2022
Hajmi0,92 Mb.
#469633
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   53
Bog'liq
Fizika to`liq

Назорат саволлари.



  1. Физика нимани урганади?

  1. Физикани бошыа фанлар билан алоыаси?

  1. Катталик деб нимага айтилади ?

  1. Фундаментал (бош) ыонунлар деб нимага айтилади ?

  1. Физик назария нима ?

  1. Физиканинг ривожланиш этапларини сананг.



Таянч иборалар : Физика, харакат, физика табиий фанлар пойдевори, кузатиш, тажриба , физик катталик, гипотеза, физик модель назария классик физика, замонавий (квантлар) физика.
Адабиётлар.



  1. Стрелков С.П.Механика .Кириш.

  2. Сивухин Д.В. Умумий визика курси . 1 том .Кириш.

  3. Рахматуллаев М. Умумий физика курси “Механика “§ 1-2.

  4. Савельев И.В. Умумий физика курси .1 т. Т., 1973 й. Кириш.

  1. Хайкин С.Э. Физические основы механики. М. 1971 г. 1-Боб.

Мавзу-2. ФИЗИК КАТТАЛИКЛАР ВА УЛАРНИ УЛЧАШ.


Режа.
1. Физик катталиклар


2. Бирликлар тизими
3. Улчамликлар
4. Фазо ва вакт
5. Санок тизими.

Физик ходисанинг улчаш ёки хисоблаш мумкин булган харак-теристикаси физик катталик дейилади. Моддий нукта харакатида босиб утилган йул узунлиги икки нукта орасидаги тугри чизикли траекториядан иборат. Кесманинг узунлиги тугрисида мулохаза юритайлик. Бир неча кесманинг узунликлари орасидаги микдорий богланишни топиш учун кесмалардан бирини бирлик сифатида танлаш ва бошка кесмаларни ана шу бирлик кесма билан таккослаш керак. Умуман хар бир физик катталик учун алохида бирлик танлаш мумкин. Лекин Гаусс мустакил ва ихтиёрий тарзда танлаб олинган уч физик катталикни улчов бирликлари оркали механикадаги барча катталиклар бирликларини ифодалаш мумкинлигини курсатди. У мустакил бирликлар сифатида узунлик, масса ва вакт бирликларини танлаб олишлигини айтди. Масалан, тугри чизикли текис харакат килаётган моддий нукта учун тезликни V = s/t формула оркали топиш мумкин. Шунинг учун тезликнинг бирлиги узунлик бирлигининг вакт бирлигига нисбати тарзда аникланади. Хакикатдан тезликни км/соат, м/с , см/с каби бирликларда улчашга одатланганмиз.


Баён этилган усулда бир-бирлари билан мослаштирилиб хосил килинган бирликларнинг туплами бирликлар системаси деб аталади. Биринчи система 1881 йилда кабул килинган СГС системасидир: унда асосий бирликлар сифатида сантиметр, грамм, секунд танлаб олинган 1919 йилда асосий бирликлар сифатида метр, тонна, секунд булган МТС система кабул килинган .У собик Совет Иттифокида 1933-1955 йиллар давомида куллани-лди. Асосий бирликлар сифатида метр, килограмм секунд булган МКС система хам кулланилган. Бу учала системанинг асосий бирликлари узунлик, масса ва вактнинг бирликларидир. Техникада эса метр, килограмм-куч, секунд асосий бирликлар тарзида кабул килинган система кенг таркалган. Бундан ташкари, юкорида кайд килинган системаларга таалукли булмаган бир катор бирликлардан хам фойдаланилган.
Нихоят , 1960 йил октябрида Халкаро система кабул килинди. У "Система интернациональная " сузларининг бош харфлари буйича СИ
( "Эс-и " деб укилади) тарзида белгиланади. Бу стандартга асосан , фан техника ва халк хужали-гининг барча сохаларида хамда укитиш жараёнида СИ ни куллаш афзалрокдир. Собик Иттифок Давлат стандартининг 1981 йил 19 мартдаги 1449 -сонли карорига асосан Узаро Иктисодий Ёрдам Кенгашининг ( СТ СЭВ 1052-78 ) "Метрология, Физик катталикларнинг Халкаро бирликлари" системаси (СИ ) ни киритди. Шунинг учун барча мулохазаларни СИ бирликлари буйича олиб борамиз. СИ да еттита асосий ва иккита кушимча бирликлар мавжуд.
ХАЛКАРО СИСТЕМА (СИ) ДАГИ АСОСИЙ ВА КУШИМЧА БИРЛИКЛАР



Катталиклар

Катталик улчов бирлигининг

нинг номи

ул-чам
ли-ги

номи

белгиси

таърифи



1

2

3

4

5

Узунлик

L

Метр

М

Криптон 86-атомининг 2Р10 ва 5 d5 сатхлари ора-сидаги утишга мос булган нурланишнинг вакуум-даги тулкин узунлиги-дан 1650763 ,73 марта катта булган узунликни 1 м деб кабул килинган

Масса

М

килог-
рамм

кг

Диаметри ва баландлиги 39 мм дан иборат пла-тина (90 % ) ва иридий (10%) котишмасидан тай- ёрланган цилиндрнинг массасидир.

Вакт

Т

секунд

С

Цезий -133 атоми асосий холатининг икки ута нозик сатхлари
орасидаги утишга мос булган нурланиш даври-дан 9192631770 марта катта вакт 1 секунд деб кабул килинга. M=0,F =4, F = 3

Электр токнинг кучи

I

Ампер

А

1-Ампер -Вакуумда бир-биридан 1 м масофада жойлашган икки парра-ллел чексиз узун, лекин кесими жуда кичик тугри утказгичлардан утганда утказгичнинг хар бир метр узунлиги 2 10 -7 Н узаро таъсир куч хосил киладиган узгармас ток кучига тенг.

Термодина-мик харорат




Кель-вин

К

Сувнинг учланма нукта-сини характерловчи тер-модинмик хароратнинг улуши 1 Кельвин деб кабул килинган.

Модда микдори

N

моль

моль

Углерод- 12 нинг 0,012 кг массасидаги атомлар со-нига тенг структуравий элементлардан ташкил топган системадаги мод-данинг микдори 1 моль деб кабул килинган.

Ёруглик кучи

J

Кан-дела

кд



5401012 Гц частотали мо-нохроматик нурланиш чикараётган манба ёр-углигининг энергетик ку- чи 1/683 Вт / стер га тенг булган йуналишдаги ёр-углик кучи 1 Кандела деб кабул килинган.

Ясси бурчак




радиан

рад

Айлана узунлиги ра-диусга тенг булган ёйни ажратадиган икки ра-диус орасидаги бурчак 1 радиан деб кабул килин-ган.

Фазовий бурчак




стерадиан

ср

Учи сфера марказида жойлашган ва шу сфера сиртидан радиус квадра-тига тенг юзли сиртни ажратувчи фазовий бур-чак 1 стерадиан деб кабул килинган.

Биз келгусида урганадиган механика булимида вакт, узунлик, масса бирликлари асосий бирликлар ,улардан бошкалари эса хосилавий бирликлар хисобланади. Асосий бирликлар билан хосилавий бирликлар орасидаги муносабатни ифодаловчи шартли формулалар улчамлик формуласи дейилади.
СИ системасидаги аосий катталикларни шартли белгилар билан белгилайлик:
узунлик- L, вакт - Т , масса - М.
Улчамлик формулаларида кавслар ишлатилади. У холда тезлик, тезланиш ва куч учун ушбу формулаларни ёзиш мумкин.



Хар кандай физик конунни ёки катталиклар орасидаги муносабатни ифодаловчи тенгламада хар иккала кисм улчамликлари бир хил булиши шарт.
4.Жисмларнинг харакат конунларини урга-нишда фазо ва вакт тушунчаларини аник тасаввур килиш мухим ахамият касб этади. Маълумки, хамма моддий жисмлар хажмга эга булганликлари учун улар муайян жойни эгаллайди ва бир-бирларига нисбатан кандайдир тарзда жойлашган булади. Жисм уз харакати туфайли вазиятларини узгартиради. Бу узгариш, табиийки , фазода содир булади ва маълум вакт оралигида руй беради содир булади. Вакт ходисаларнинг кетма кет узгариш таркибини ифодалайдиган физикавий катталик-дир. Жисмлар харакатини фазо ва вактдан ажрал-ган холда тасаввур килиб булмайди. Шунинг учун хам жисмлар мавжудлиги ва уларнинг харакатлари фазо ва вакт ичида содир булади деб каралади.
Фазо ва вакт Коинотнинг физикавий манза-расини яратишда хал килувчи, тарихий ривож-ланиб келаётган тушунчалардир. Ньютоннинг бу хакдаги таълимоти куйидагича: Хеч кандай жараёнга боглик булмаган мутлок фазо ва мутлок вакт мавжуддир. Фазо-абадий мавжуд буладиган, чегарасиз кузгалмас бушлик булиб, бу бушликда материя хар хил шаклда булади Фазо бир жинсли булиб хамма йуналишларда хусусиятлари бир хилдир. Бу бушликнинг хусусиятлари унда моддаларнинг кандай таксимланишига хамда кандай харакатланишига боглик булмайди ва вакт утиши билан узгармайди демакдир. Бундай узгармас фазода моддаларнинг таксимланиши ва уларнинг харакатини бутун олам тортишиши конуни белгилайди.
Ньютоннинг нуктаи назарича вакт мутлак булиб ташки мухитга ва жисм харакатига боглик булмаган холда бир текис утади.
Ньютоннинг фазо ва вакт хакидаги таълимоти оддий шароитда кузатиладиган механикавий харакатлар ( суъний йулдошлар , фазовий ке-малар, сайёралар харакати ) учун амалий жихатдан тугри-дир: бу таълимот юнон олими Евклид геометрия-сига асосланган. Евклид геометриясида учбурчак ички бурчакларнинг йигиндиси 180 о га тенг ва икки нукта орасидаги энг киска масофа тугри чизикдир. Кичик куламларда чизилган учбур-чакнинг ички бурчаклари йигиндисини улчаш хеч канндай кийинчилик тугдирмайди. Анча катта микёсда Евклид геометриясидан четланишини тасаввур килиш учун жуда катта радиусли сферани куз олдимизга келтирайлик. Маълумки, сферанинг эгрилиги унинг радиусига тескари мутаносиб катталик булиб радиус канчалик кичик булса сферанинг эгрилиги шунча катта булади. Сфера сиртининг геометрияси текислик геометриясидан фаркли эканлиги маълум. Евклид геометриясида текисликда жойлашган икки нукта орасидаги энг киска масофа тугри чизик булса, сфера сиртида жойлашган икки нукта орасидаги энг киска масофа тугри чизик эмас, балки катта айлананинг шу нукталардаги бирлаштирувчи ёйи булади. Бундай фазо ноевклид фазо дейилади. Ноевклид фазодаги шаклларнинг хоссалари бошкача. Масалан, учбурчак ички бурчакларининг йигиндиси 180о га тенг эмас: айлана узунлигининг унинг диаметрига нисбати  га тенг эмас ва х.к.
ХХ аср бошларида А. Эйнштейн нисбий-ликнинг умумий назариясини яратди. Бу назария-дан коинотнинг хакикий фазоси ноевклид фазо эканлиги келиб чикади. Шунинг учун нисбий-ликнинг умумий назариясининг фазо ва вакт назарияси деб юритилади.
1905 йилда А.Эйнштейн томонидан яратилган нисбийликнинг махсус назариясида худди Ньютон механикасидагидек вакт бир жинсли, фазо эса бир жинсли хамда изотроп деб юритилади. Бу назарияда хам фазо ва вактни якка-якка тарзда караш мумкин эмаслиги, вакт ва фазо бир- бири билан боглик эканлиги, жисмларнинг фазо ва вакт тавсифлари уларнинг муайян санок тизимига нисбатан аникланадиган тезликларига богликлиги исбот килинди. Мазкур назарияга кура вакт ораликлари ва кесма узунликлари нисбий булиб, улар кандай санок тизимига нисбатан тинч турган жисмнинг узунлиги харакатдаги санок тизимидаги узунлигидан фарк килади.
Кундалик хаётда содир булувчи жисмларнинг харакатларига назар ташланса жисмнинг харакати фазонинг ёки текисликнинг бир кисмида ва вакт оралигида содир булиши куринади. Фазонинг ёки текисликнинг бир нуктасидан иккинчи нуктасига жисмнинг бирор вакт оралигида кучиши механик харакат дейилади. Бошкача айтганда, жисмнинг бошка жисмларга нисбатан вазиятининг вакт давомида узгаришига механик харакат дейилади. Жисмларнинг фазодаги урнини билмасдан туриб, унинг меха-ник харакати тугрисида гапириб булмайди. Масалан, халокатга учраган кемани радисти уз "SOS" сигналида кеманинг урнини аникловчи коор-динаталар тугрисида маълумот бермаса унга ёрдам бериб булмайди. Жисмнинг урнини эркин фазога нисбатан аниклаб булмайди. Хар кандай жисмни вазияти бошка бирор объектга нисбатан курсатилиши лозим. Жисмнинг харакати ёки унинг урни тугрисида маълумот олиш учун санок тизими тушунчасидан фойдаланилади. Санок тизимини хосил килиш учун санок боши ( масалан, ихтиёрий жисм ) танлаб олинади. Жисмларнинг фазодаги урнини белгилайдиган жисм ёки жисмлар тизими фазовий санок тизими дейилади.
Фазовий санок тизими сифатида нисбий тинчликда ёки тугри чизикли текис харакат килаётган жисм олиб уни координата уклари билан боглаш мумкин. Масалан, учта бир бирига тик каттик стерженлар куринишидаги тугри бурчакли Декарт координаталар тизими. Бундай санок тизимида танлаб олинган жисм урнини учта сон : х, у, z, кoординатaлари оркали белгиланади. Бу координаталар берилган нуктадан

мос холда ХY, ХZ, YZ координата текислик-ла-ригача булган оралик-дир. Учта х,у,z корди-натани координата бо-шидан текширилаётган М нуктагача утказилган йуналишга эга булган битта кесмага ёки r ра-диус - векторга бирлаш-тириш мумкин. Х, у, z лар r нинг координата укларига проекцияси хи-собланади, шунинг учун





Download 0,92 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   53




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish