Мавзу : Бошланғич синф она тили дарсларида феъл сўз туркумини ўргатиш

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

23 

---

 

1.2  Fe`l – so’z turkumi haqida ma

’lumоt. 

Bоshlang’ich  sinf  оna  tili darslarida  o’quvchilar so’z turkumlari  xususida 

ma

’lumоt  оladilar.  Boshlang’ich sinflarda  faqat mustaqil so’z turkumlaridan ot, 

sifat, son, fe’l,  olmosh(o’zlik).  Ana  shunday so’z turkumlaridan biri fe`l  –  so’z 

turkumi bo

’lib,  biz  ushbu  bоbimizda  aynan shu so’z turkumi va  uni  o’qitish 

uslubiyoti xususida fikr yuritamiz.  

O’yla

ymizki,  bu    bоbda  ilgari surgan fikr va  mulоhazalarimiz  aynan shu 

mavzu yuzasida

n bоshlang’ich sinf o’quvchilariga nazariy manba vazifasini o’tasa 

ajabmas. 

Shaxs va predmetning ish-harakati va holatini ifodalaydigan mustaqil so‘zlar 

fe’l deyiladi. Masalan: Men olimlarga, ilohiyotchilarga, tarixshunoslarga hurmat-

ehtirom ko‘rsatdim va e’zozladim. (A.Temur). Mehnat insonda ijodiy kuch uyg‘ 

otadi (Tafakkur jurnali). 

Grammatikada harakat va holat tushunchasi juda keng. Ya’ni fe’l holat, 

belgining yuzaga kelishi, o‘zgarishi kabi jarayonlarni ham harakat tarzida 

anglatadi: o‘rik gulladi, yaproqlar sarg‘aydi, bola uxlayapti kabi. 

Fe’llarning barchasi bir umumiy so‘roqqa nima kilmoq? so‘rog‘iga javob 

beradi. 

Fe’l o‘ziga xos bo‘lgan morfologik belgilarga ega, ya’ni: 

1) ish-harakatning predmetga (to‘ldiruvchiga) munosabati fe’ldagi o‘timli va 

o‘timsizlik ma’nosini hosil qiladi: o‘qimoq, yozmoq  -  o‘timli fe’l;  o‘tirmoq, 

chiniqmoq - o‘timsiz fe’l; 

2) ish-harakatning bajarilishi haqidagi tasdiq yoki inkorni anglashilishiga 

ko‘ra fe’llar bo‘lishli va bo‘lishsizlik ma’nosini bildiradi: ayt – bo‘lishli, aytma – 

bo‘lishsiz; bilgan – bo‘lishli, bilgani yo‘q – bo‘lishsiz fe’l; 

3) ish-harakat bilan uning bajaruvchisi, ob’ekt va sub’ektlar orasidagi 

munosabat nisbat ma’nosini hosil qiladi: kiydi - aniq nisbat, kiyindi - o‘zlik nisbat, 

kiyildi - majhullik nisbat, kiydirdi – orttirma nisbat; 

 

24 

---

4) ish-harakatning voqelikka munosabati mayl ma’nosida aks etadi: bordi, 

bormoqda, bormoqchi - aniqlik mayli; boray, borgin, borsin - buyruq-istak mayli; 

borsa – shart mayli; 

5) ish-harakatning nutq so‘zlanib turgan payt bilan munosabati fe’ldagi 

zamon ma’nosini hosil qiladi: o‘rgandim - o‘tgan zamon, o‘rganayapman - hozirgi 

zamon, o‘rganmoqchiman – kelasi zamon; 

6) ish-harakatning biror grammatik shaxs (birlik yoki ko‘plikda) tomonidan 

bajarilishi yoki bajarilmasligi fe’ldagi shaxs-son ma’nosida aks etadi. Fe’l shaxs-

son qo‘shimchalari bilan tuslanadi: qiziqdim, qiziqding, qiziqdi; qiziqdik, 

qiziqdingiz, qiziqdilar. 

Demak, fe’l o‘timli-o‘timsizlik, bo‘lishli-bo‘lishsizlik, nisbat, mayl, zamon, 

shaxs-son ma’nolarini ifodalash kabi o‘ziga xos morfologik belgilarga ega. 

Shu bilan birga fe’lning sifatdosh, ravishdosh, harakat nomi kabi o‘ziga xos 

vazifadagi shakllari ham mavjud ( ishongan odam – sifatdosh; ishonib, ishongach – 

ravishdosh; ishonish, ishonmoq kerak -  harakat nomi). Fe’lning bu vazifadagi 

shakllari gapda ma’lum bir gap bo‘lagi vazifasini bajarishga moslashgan bo‘ladi. 

Fe’l  o‘ziga xos maxsus so‘z yasalish tizimiga ham ega: bahola, ulg‘ay, 

tinchi, suvsira  –  affiksatsiya usul bilan yasalgan fe’llar; xursand bo‘lmoq, javob 

bermoq, sotib olmoq - kompozitsiya usul bilan yasalgan yasama fe’llar. 

Fe’llarda modal shakl yasalishi ham mavjud, u o‘z ichida turli xil 

qo‘shimcha ma’nolarni aks ettiradi: kulimsira – kuchsizlik, turtkila – davomiylik, 

yozib bo‘ldi – tugallanganlik kabi. 

Fe’l o‘ziga xos sintaktik vazifalarga ham ega, ya’ni: 

1) sof  fe’l gapda, asosan, kesim vazifasini bajarib keladi. Masalan: Insonni 

mehnat, odobni yaxshi fazilat bezaydi (Hikmatlar xazinasi); 

2) fe’lning vazifadosh shakllari sifatdosh, sifatlovchi-aniqlovchi, ravishdosh, 

hol, harakat nomi, ega, qaratuvchi-aniqlovchi,  to‘ldiruvchi kabi gap bo‘laklari 

vazifasini ham bajarib keladi. Masalan: O‘zingga  yoqqan  narsani boshqalarga 

ham ravo ko‘r (Hadis namunalari). Dunyoda eng yomoni faqat o‘zini bilib o‘zgani 

 

25 

---

unutib  yashashdir (I.Karimov).  Ilm-fanga  intilish  insonning eng oliy ma’naviy 

harkatlaridandir (Pedagogika tarixi).