Мавзўи Предмети омӯзиш ва вазифаҳои фан. Мавќеи геополитикї ва таќсимоти маъмурию сиёсии Љумњурии Тољикистон Наќша

Савол ва супориш:
1. Тоҷикон ба кадом соҳаҳоихоҷагиихалқасос гузоштаанд?
2. Кадом иншоотҳоиқадимаиобёрикунӣтоимрӯзмаълум аст?
3. Оиди ҳунарикӯҳкориитоҷикониқадиммухтасар маълумот диҳед?
4. Баъди ба Русия ҳамроҳшавииОсиёиМиёнадархоҷагидориихалқтоҷиккадомтағйиротҳобавуҷудомад?
5. Дар даврони Шӯравӣдархоҷагии халқиТоҷикистонкадомтағйиротҳобавуҷудомад?
6. Пас аз Истиқлолият дар хоҷагии халқиТоҷикистонкадомтағйиротҳобавуҷудомад?
7. Кадом муаммоҳоҳангомигузаришбаиқтисодибозорӣба вуҷудомад?
Мавзўи 11. Саноати вазнин ва мавќеи он дар пешрафти хољагии халќ, Географияи соњањои саноати вазнини Тољикистон

Саноати вазнин асоси пешрафти иқтисодиётиҳарякдавлатбуда, соҳаҳоимухталифихоҷагиихалқробоолотҳоимеҳнатӣ–воситаҳоимеҳнаттаъминменамояд, инчунинсаноативазнинсоҳаест, кидараҷаипешрафтиилмутехникаронишонмедиҳад. Азсохторитериториявии саноат сохтори териториявии ҳамаисоҳаҳоихоҷагиихалқбармеояд.

Мутаассифона саноати вазнин дар Тоҷикистондарсатҳилозимаинкишофнаёфтаастваинбошадбасуръатирушдисоҳаҳоидигарихоҷагиихалқтаъсириманфӣмерасонад. СаноативазниниТоҷикистонсолҳои 30-миасрибистоғозшудабошадҳам, суръатиинкишофиондарҳамондавраҳониз, азсуръатиинкишофисоҳаҳоидигарисаноат 2 - 3 маротиба ақибмемонд.
АлҳолсоҳаҳоиасосиисаноативазниниТоҷикистонсаноати кӯҳӣ, гидроэнергетика, мошинсозӣваметалкоркунӣ, химия, масолеҳибинокорӣвағайраҳомебошад.
Тавсифи умумии соҳаҳои саноати кӯҳӣ. Саноати кўњї - ин маљмўи соњањои истењсолї оид ба љустуљўи сарватњои зеризаминї, истихрољ ва коркарди аввалини онњо мебошад. Саноати кўњи ба гурўњњои асосии истихрољи сўзишворї (нефт, гази табиї, ангишт, вараќсанг, торф), истихрољи маъдан (маъдани оњан, манган, маъданњои ранга, металлњои асилу нодир, эхлементњои радиоактивї ва ѓ.), истихрољи сарватњои ѓайриметалии бинокорї (мармар, хоросанг, асбест, бӯр, доломит, кварсит, каолин, гил, гач, мергел, шпатї сањрої, оњаксанг), ѓайриметалии химиявї (апатит, намакњои калий, нефелин, селитра, колчедон, бор фосфат, сулфур) ва гидротермалї (обњои минералии зеризаминї ва ѓайрањо) људо мешавад.
Дар хољагии халќ ягон соњае нест, ки ба ашёи минералї ё сўзанда ниёз надошта бошад. Бинобарин инкишофи хољагии халќ аз бисёр љињат ба дастовардњои истењсоли ашёи минералї, инкишофи саноати кўњї ва дуруст љойгиркунонии он вобаста аст. Вобаста ба самтњои истифодабарии ашёњои минералї дар хољагии халќ њамаи канданињои фоиданокро ба гурўњњои зерин људо мекунанд;
а) ашёи минералї барои соњаи саноати химия (фосфор, сулфур, намак ва ѓайрањо)
б) ашёњои минералї барои соњањои сўзишворї ва энергетикї (ангиш, нефт, газ, вараќсанг, торф, уран, обњои термалї ва ѓ.)
в) ашёњои ѓайриминералї (масолеҳи сохтмон – рег, гил, асбест, графит, гаљ ва ѓ.)
Вобаста ба гурўњбандии ашёњои минералї саноати кўњкоркуниро ба зиёда аз 30 соњањо таќсим мекунанд, ки ба 7 гурўњи асосї дохил мешавад:

1. 
   Истихрољи маъдани сўзишвории энергетикӣ (саноатинефт, саноатигаз, саноатиангишт, торф, саноатиистихроҷиуран, геотермиявағ)
   
2. 
   Истихрољи маъдани металҳоисиёҳваҷавҳарикунанда (саноати оҳан, марганетс, хромит, волфрам, молибден, ванадий)
   
3. 
   Истихроҷвакоркардиаввалини металлҳоиранга (саноати алюминий, мис, никел, қалъагӣ, қӯрғошим, сурма, симобвағайра)
   
4. 
   Истихрољи ашёи химиявии кӯҳӣ (истихроҷиапатит, нефелин, намакҳои калийдор, селитраи табиӣ, бор, фосфорвағайраҳо)
   
5. 
   Истихрољи масолењи бинокорї (гаҷ, оҳаксанг, гил, гранит, доломит, оҳаксанг, шпатисаҳроӣвағайраҳо, инчунинграфит, асбест)
   
6. 
   Истихроҷисангҳоирӯйпӯшкунандавақимматбаҳо (мармар, хоросанг, алмос, лаъллоҷувард ва ғайраҳо)
   
7. 
   Истихроҷиобҳоиминералиизеризаминӣ.
   

Инкишофи ќуввањои истењсолкунандаи Тољикистон аз таъминоти энергетикї, базаи ашёи хомї, захирањои мењнатї ва дуруст љо ба љогузории соњањои истењсолот ва оќилона истифода бурдани захирањои табиї вобаста аст. Дар Тољикистон њамаи захирањо мављуданд. Асоси иќтисодиёти Тољикистонро энергияи об, иќлим, захирањои зиёди зеризаминї, тараќќиёти илму техника ва албатта мардуми мењнатќарини он ташкил мекунад.
Чї хеле ки маълум аст Тољикистон давлати кўњист ва 93% онро кўњњо ташкил мекунанд. Дар ин кўњњо на танњо захирањои оби тоза ва энергия, балки дар ќишри ин кўњњо ва водињои он захирањои зиёди канданињои фоиданок маҳфуз аст. Истифодаи захирањои зиёди энергияи обї барои рушди њамаи соњањои хољагии халќ ва махсусан саноати кўњӣ, ки бисёр энергияталаб аст, мусоидат мекунад. Яъне барои рушди саноати кўњї дар Тољикистон њам базаи энергетикӣ, њам ашёї мављуд аст.
Саноати кўњї соњаи маблаѓхўр мебошад. Маблаѓи зиёдро махсусан кушодани конњо, кофтани чоњњо барои истењсоли нефт талаб мекунад. Барои њамин њам саноати кўњї ба гурўњи саноати фондхўр дохил мешавад. Структураи асосии фондњои саноати кўњї ба њиссаи сохтмони он рост меояд. Дар соњаи ангиштканї ин њисса ба 60%-и ҳамаи фондњои истењсолї, истихрољи нефт 85 ва газ 90%-ро ташкил мекунад. Лекин дар як ваќт њиссаи фондњои асосї барои машинањо ва таљњизот нисбати соњањои коркардкунанда кам мебошад. Фаъолияти истењсолии саноати кўњї аз шароитњои табиї сахт алоќаманд аст. Њаљми мањсулот, сифати он мањсулнокии мењнат, нархи мањсулот ва рентабелнокии истењсолот аз шароитњои хобиши канданињои фоиданок алоќаманд аст. Ин нишондињандањо на танњо дар ноњияњои гуногун, балки дар миќёси як ноњия аз њамдигар зиёд фарќ мекунад.