Mavqei alohida o‘rin egallaydi

 
14.2.Bahoning funksiyalari va turlari 
Bahoning  iqtisodiy  mazmunini  uning  fuksiyalari  yaqqol  ko‘rsatib  beradi.  Baho 
nimaga tegishli bo‘lishidan qat’i nazar (tovar, xizmat, ish kuchi, qarz puli narxini — 
buning farqi yo‘q) besh asosiy funksiyani bajaradi: 
1.  Bozor  muvozanatini  ta’minlash  funksiyasi.  Bunda  baho  bozordagi  talab  va 
taklifning hajmi va tarkibiga ta’sir etish orqali ularni muvozanat holatiga keltiradi. 
2.  Hisob-kitob,  o‘lchov  funksiyasi.  Baho  qiymatning  puldagi  ifodasi,  chunki 
bajarilgan ish xajmi, foyda-zararning barchasi baho asosida hisob-kitob qilinadi. 
3.  Iqtisodiy  regulyator  funksiyasi.  Baho  bozor  iqtisodiyotining  asosiy 
vositalaridan biridir. Undagi o‘zgarish bozor holati (kon’yukturasi)ni bildiradi. 
4.  Raqobat  vositasi  funksiyasi.  Raqobat  bozor  iqtisodiyotini  harakatga 
keltiruvchi  kuch,  baho  vositasida  bellashuv  raqobatning  asosiy  ko‘rinishlaridan  biri 

---

 
 
226 
hisoblanadi.  Korxonalar  o‘z  raqiblarini  yengish,  ularni  bozordan  siqib  chiqarish 
uchun bahoni o‘zgartirib turadilar. 
5.  Ijtimoiy  himoya  funksiyasi.  Baho  ayrim  aholi  toifalarini  kambag‘allikdan 
saklash vazifasini o‘taydi. Odatda, aholining nochor va muhtoj qatlamlariga tovarlar 
arzonlashtirilgan baholarda sotiladi. 
Bular ijtimoiy dotatsiyalangan baholar bo‘lib, ularni moliyaviy jihatdan davlat budjeti 
yoki  budjetdan  tashqari  mablag‘lar  ta’minlaydi.  Dotatsiyalangan  baholarni  davlat 
belgilaydi. 
Bozor  iqtisodiyotining  o‘ziga  xos  tizimi  borki,  u  o‘zaro  bog‘langan,  bir-birini 
taqozo  etuvchi,  ammo  turli  maqsadlarda  qo‘llanuvchi  baholar  majmuasidan  tashkil 
topadi.  Bahoning  shakllanish  jarayoni  murakkab  bo‘lib,  uning  ishtirokchilari  g‘oyat 
ko‘pchilikni tashkil etadi. Baholar turli vazifalarni bajarganligi sababli ham ularning 
turi ko‘p. 
Baholarning asosiy turlariga quyidagilar kiradi: 
1.  Ulgurji  baholar.  Tovarlar  ko‘tarasiga  katta  miqdorda  sotilganda  bu 
baholardan foydalaniladi. Bunday bahoni asosan ulgurji savdo-sotiq olib boriladigan 
savdo markazlarida uchratish mumkin. 
2. 
Chakana 
baholar. 
Tovarlar 
bevosita 
iste’molchilarga  sotilganda 
foydalaniladi.  Bu  baho  o‘z  ichiga  tovar  ulgurji  narxini,  chakana  savdo 
tashkilotchilarining xarajati va foydasini oladi. 
3.  Nufuzli  baholar.  Bu  baholardan  obro‘  talab  iste’molchilarga  tovarlar 
sotilganda va xizmatlar ko‘rsatilganda foydalaniladi. 
4. 
Dotatsiyali 
baholar. 
Bunda 
tovarlar 
davlat 
budjeti 
hisobidan 
arzonlashtirilgan baholarda olinadi. 
5.  Davlat  baholari.  Bu  ishlab  chiqaruvchilarga  davlat  tomonidan  buyurtma 
berilganda qo‘llaniladi. 
6.  Mavsumiy  baholar.  Bu  mavsumiy  ishlab  chiqariladigan  tovarlarga 
belgilanadi. 
7.  Milliy  va  jahon  baholari.  Alohida  tovarning  baynalmilal  xarajatlari.  Bunda 
jahon bozoridagi talab va taklif nisbati hisobga olinadi. 
8.  Standart  baholar.  Xaridor  cho‘ntagidagi  pulga  qarab,  ma’lum  davrgacha 
o‘zgarmaydigan qat’iy standart narxlar qo‘llaniladi. 
9. Preyskurant baholar. Bu baholar sotuvchi uchun mo‘ljal baho, xaridor uchun 
bildirishlik yoki ma’lumot baho hisoblanadi. 
10.  Tarif  baholari.  Tarif  baholari  asosan  taransport  tizimida  va  xizmat 
ko‘rsatish tizimlarida keng foydalaniladi. 
Ishlab  chiqargan  mahsulotni  sotish  uchun  muzokaralarga  tayyorgarlik  ko‘rish 
mobaynida  tadbirkor  eng  avvalo,  o‘zi  uchun  maqbul  bo‘lgan  baho  ko‘rsatkichlarini 
aniqlashga  harakat  qiladi.  Shu  maqsadda  u  bahoni  uchga  ajratadi.  Ya’ni  maksimal 
(eng yuqori), minimal (eng past) va ob’ektiv baho. 
Maksimal baho - (sotuvchi nuqtai nazaridan) - bu muzokaralarni shu bahodan 
boshlash mumkin bo‘lgan ko‘rsatkichidir. 
Minimal  baho  -  (qo‘shilishi  mumkin  bo‘lgan  eng  past  baho)  -  bu  tovar 
narxining  shunday  ko‘rsatkichiki,  tadbirkor  muzokaralar  davomida  undan 
tushmaslikka harakat qiladi. 

---

 
 
227 
Ob’ektiv baho - bu tarkibida o‘rtacha sifat ko‘rsatkichlariga ega bo‘lgan u yoki 
bu tovarning o‘rtacha bahosidir. 
Bahoning iqtisodiyotdagi o‘rni beqiyos katta bo‘lganidan uning har bir turidan 
oqilona  foydalanish  tadbirkorlik  uchun  muhim  ahamiyatga  ega.  Shu  sababli 
korxonalar va firmalar narx, belgilashga katta e’tibor beradilar. Ular o‘zlarining narx 
strategiyasini ishlab chiqishda quyidagi maqsadlarni ko‘zlaydilar: 
- 
tovar sotishni ko‘paytirish; 
- 
ko‘proq foyda olish; 
- 
o‘rnini muayyan mavqeini saqlab qolish. 
Tovar sotishni ko‘paytirishdan uch natija kutiladi: a) tovar sotishni ko‘paytirish 
orqali  bozorda  o‘z  hissasini  oshirish,  imkon bo‘lganda bozorni  o‘z  nazoratiga  olish; 
b)  har  bir  tovarni  (tovar  birligini)  sotishdan  tushadigan  foydaning  kamayishiga  rozi 
bo‘lgan  holda  tovarlarni  ko‘plab  sotish  orqali  keladigan  yalpi  foydani  oshirish;  v) 
tovarni  ko‘p  sotish  natijasida  uning  hajmiga  nisbatan  savdo-sotiq  xarajatlarini 
qisqartirish. 
Bozordan  raqiblarni  surib  chiqarib,  o‘z  mavqeini  mustaxkamlash  uchun 
firmalar mahsus narx qo‘llaydilar, uni