Mavqei alohida o‘rin egallaydi

  

---

 
 
224 
 
 
14.1-rasm. Bahoning shakllanishi 
Ma’lumki,  hozirgi  zamon  iqtisodiyoti  bozor  iqtisodiyotidir.  Bu  iqtisodiyot  yer 
yuzidagi  ko‘pgina  davlatlarda  turli  darajada  va  o‘ziga  xos  xususiyatlar  bilan 
rivojlanib  bormoqda.  Uning  mohiyat  belgilarini  eng  rivojlangan  mamlakatlar 
iqtisodiyotida ko‘rish mumkin. Shunday belgilaridan biri, narxlarning liberallashuvi, 
narx-navoning erkin shakllanishidir. Tovarlar narxini davlat yuqoridan belgilamaydi. 
U bozordagi talab va taklifga qarab, xaridor bilan sotuvchining savdolashuvi asosida 
yuzaga keladi. Kelishilgan narxlar esa bozor munosabatlariga xizmat qiladi. Narx pul 
bilan  o‘lchanadi.  Bozor  iqtisodiyoti  pulsiz  bo‘lishi  mumkin  emas.  Pul  esa,  iqtisodiy 
munosabatlarning  asosiy  vositasi  bo‘lib,  iqtisodiyotda  o‘ta  muhim  rol  o‘ynaydi.  Pul 
munosabatlari  bozor  iqtisodiyotining  ajralmas  qismi  hisoblanadi.  Pul  oboroti,  pul 
emissiyasi,  qadri-qimmati,  inflyatsiya,  valyuta  kursi  kabi  hodisalar  iqtisodiy 
vaziyatning  ko‘zgusi  hisoblanadi.  Bozor  iqtisodiyotida  tovar  taqchilligi  bo‘lmaydi, 
shu sababdan bozorda ishlab chiqaruvchi emas, balki iste’molchi (xaridor) o‘z izmini 
o‘tkazadi, tovar va xizmatlarni sifati va narxiga qarab tanlab olish imkoniyatiga ega 
bo‘ladi. 
Baho  shakllanishida  raqobat  muhim  o‘rin  tutadi.  Raqobatda  yutib  chiqish  yoki 
yutkazish  bahoni  belgilashga  ham  bog‘liq.  Raqobatlashuv  jarayonida  xaridor  ko‘p 
bo‘lsa, yuqori narx tashkil topadi. Agar sotuvchilar ko‘p bo‘lib, ular raqobatlashishsa, 
past baholar vujudga keladi. 
Raqobat kurashida xarajatlarni qoplamaydigan, binobarin, zarar keltiradigan o‘ta 
past baholar ham paydo bo‘ladi. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, xo‘jalikni 
oqilona  yuritish  esa  moliyaviy  aloqalar  va  qiymat  qonunlaridan  foydalanishni  talab 
qiladi. 
Ayrim  buyumlarning  bahosini  o‘zgartirish  evaziga  davlat  ularga  bo‘lgan 
ehtiyojni  hamda  ularni  xarid  qilishni  boshqaradi.  Jumladan,  inson  sog‘lig‘iga  putur 
yetkazuvchi  mahsulotlarning  narxini  oshirish  evaziga  ularning  xarid  qilinishini 
chegaralash va aksincha, ba’zi oziq-ovqat  mahsulotlarining narxini me’yorda ushlab 
BAHONING ShAKLLANIShI 
 
Korxonaning 
baho 
xususidagi  o'z  nufuzi 
(imidji) 
 
Korxonaning  bozordagi 
o'z ulushi 
 
Korxonaning 
reklama 
dinamikasi 
 
Korxonaning  mahsulot 
nufuzi (imidji) 
 
Raqiblarning 
baho 
xususidagi nufuzi 
 
Raqiblarning bozordagi 
ulushi
 
 
Raqiblarning reklama 
dinamikasi
 
 
Raqiblarning mahsulot 
nufuzi
 
 
Kelajakda mijozlarni 
mo‘ljallash
 
 
Talab omillari
 
 
Xarajat omillari
 
 
Raqobat omillari
 
 
Sotuvchilarning bahoni 
shakllantirish
 
 

---

 
 
225 
turish orqali ehtiyojlarni to‘laroq qondirish mulohazamizga dalil bo‘la oladi. 
Pul  munosabatlari  bozor  iqtisodiyotining  ajralmas  qismi  hisoblanadi.  Pul 
oboroti,  pul  emissiyasi,  qadri-qimmati,  inflyatsiya,  valyuta  kursi  kabi  hodisalar 
iqtisodiy  vaziyatning  ko‘zgusi  hisoblanadi.  Bozor  iqtisodiyotida  tovar  taqchilligi 
bo‘lmaydi, shu sababdan bozorda ishlab chiqaruvchi emas, balki iste’molchi (xaridor) 
o‘z  izmini  o‘tkazadi,  tovar  va  xizmatlarni  sifati  va  narxiga  qarab  tanlab  olish 
imkoniyatiga  ega  bo‘ladi.  Ko‘rib  chiqqanimizdek,  bozor  iqtisodiyotiga  o‘tish 
jarayonida narxning roli va ahamiyati juda katta. 
Baho shakllanishida raqobat muhim o‘rin tutadi. Raqobatda yutib chiqish yoki 
yutkazish  bahoni  belgilashga  ham  bog‘liq.  Raqobatlashuv  jarayonida  xaridor  ko‘p 
bo‘lsa, yuqori narx tashkil topadi. Agar sotuvchilar ko‘p bo‘lib, ular raqobatlashishsa, 
past baholar vujudga keladi. 
Raqobat  kurashida  xarajatlarni  qoplamaydigan,  binobarin,  zarar  keltiradigan 
o‘ta  past  baholar  ham  paydo  bo‘ladi.  Ishlab  chiqarish  samaradorligini  oshirish, 
xo‘jalikni  oqilona  yuritish  esa  moliyaviy  aloqalar  va  qiymat  qonunlaridan 
foydalanishni talab qiladi. 
Ayrim  buyumlarning  bahosini  o‘zgartirish  evaziga  davlat  ularga  bo‘lgan 
ehtiyojni  hamda  ularni  xarid  qilishni  boshqaradi.  Jumladan,  inson  sog‘lig‘iga  putur 
yetkazuvchi  mahsulotlarning  narxini  oshirish  evaziga  ularni  xarid  qilinishini 
chegaralash va aksincha, ba’zi oziq-ovqat  mahsulotlarining narxini me’yorda ushlab 
turish orqali ehtiyojlarni to‘laroq qondirish mulohazamizga dalil bo‘la oladi. 
Nazariy  jihatdan olib  qaralganda,  baho  - tovar qiymatining puldagi ifodasidir. 
Amaliy  jihatdan  qaralganda  esa,  baho –  muhim  iqtisodiy  vosita,  dastak hisoblanadi. 
Ma’lumki, qiymat ishlab chiqarish kategoriyasi bo‘lib, ishlab chiqarishning o‘zidagi 
mehnat  sarfi  bilan  bog‘liq  munosabatlarni  ifoda  etadi.  Tovarning  yaratilishida 
moddiylashgan  va  jonli  mehnat  sarf  qilinadi,  ularning  majmuasi  qiymat  demakdir. 
Ammo  qiymat  har  qanday  mehnat  sarfi  emas.  qiymat  tovarni  yaratishga  ketgan 
ijtimoiy  zarur  mehnat  sarfi,  aniqrog‘i  ehtiyojni  qondira  olgani  sababli  bozorda  tan 
olingan  mehnat  sarfidir,  chunki  mehnatning  bir  qismini,  agar  u  kerakli  bo‘lmasa, 
bozor  inkor  etadi  va  shu  qism  qiymatni  yaratishda  ishtirok  etmaydi.  Bozorda  turli 
mehnat  sarflari  umumiy,  ya’ni  ijtimoiy  zarur  mehnat  sarfiga  keltiriladi  va  shu 
sarfning pulda ifodalanishi bahoni hosil qiladi.