Mavqei alohida o‘rin egallaydi

 
14.3. Sanoatda bahoni shakllantirish usullari va baho siyosatini ishlab 
chiqish bosqichlari 
Amaliyotda  aniq  sharoitdan  kelib  chiqqan  holda  baho  o‘rnatishning  quyidagi 
usullaridan  foydalaniladi:  to‘liq  xarajatlar;  o‘rtacha  xarajatlar,  cheklangan  xarajatlar 
ishlab  chiqarishning  normal  (standart)  xarajatlariga  asosan,  to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
xarajatlarni hisobga oluvchi  maqsadli baho  yoki  maqsadli  foyda  normasi.  Bularning 

---

 
 
230 
har bittasiga alohida to‘xtalib o‘tamiz
1
.  
To‘liq  xarajatlar  usuli  -  hisoblangan  baholarga  asoslangan.  U  tovar  ishlab 
chiqarish va realizatsiya qilishdagi barcha xarajatlar asosida aniqlanadi. Bu hisoblash 
usulini shartli ravishda quyidagicha ta’sarruf qilish mumkin. Barcha to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
xarajatlar asos uchun olinadi. Unga (nakladnoy) xarajatlar va foyda qo‘shiladi. Foyda 
tarmoq  o‘rtacha  foyda  normasidan  hisoblanadi.  Bu  o‘rtacha  foyda  normasi  ssuda 
foiziga, o‘rtacha kapital aylanishi tezligicha va tarmoqdagi raqobat darajasiga bog‘liq 
bo‘ladi.  
O‘rtacha  xarajatlarga  asoslangan  baho  -  asosan  yuqoridagi  usuldek  hisoblanadi. 
Bir  birlik  mahsulot  uchun  o‘rtacha  xarajatlar  (doimiy  va  o‘zgaruvchan)  aniqlanadi. 
Agar  kon’yuktura  kam  darajada  o‘zgarsa,  ya’ni  ishlab  chiqarish  kamroq  kamaysa 
yoki  oshsa, baho to‘liq xarajatlar  darajasidan  emas,  balki iqtisodiy  siklning  o‘rtacha 
xarajatlariga  tayanib  aniqlanadi.  Bu  usuldan  firma  ma’lum  muddat  ichida  baholarni 
oldingi daraja ishlab turish maqsadida ko‘proq foydalanadi.  
Cheklangan  xarajatlar  usuli  ishlab  chiqarishni  kengaytirish  bilan  bog‘liq 
xarajatlarni  hisobga  olish  imkonini  beradi.  Bu  usuldan  firma  ishlab  chiqarish 
miqdorini oshirish, bozorda katta ulushga erishish va sotishni kengaytirishga erishish 
maqsadida  foydalanadi.  Cheklangan  xarajatlar  -  ishlab  chiqarishning  bir  birlik 
mahsulotga  oshishi  natijasida  umumiy  xarajatlarning  o‘zgarishini  bildiradi. 
Cheklangan xarajatlar  yuqori  yoki past bo‘lishi  mumkin.  Bu  talabning xarakateri va 
oshishi  ko‘lamiga;  uning  o‘zgarish  davriga,  mavjud  bo‘lgan  quvvatlar  bilan  talabni 
qondirish imkoniyatiga va boshqa omillarga bog‘liqdir.  
Agar  o‘sib  borayotgan  talabni  qondirish  uchun  mavjud  quvvatlar  oshirilmasa, 
cheklangan xarajatlar o‘rtachadan kam bo‘ladi. Chunki cheklangan xarajatlar doimiy 
xarajatlarga  asoslansa,  o‘rtacha  xarajatlar  doimiy  xarajatlarga  asoslanadi.  Agar 
bordiyu  talabning  oshishi  doimiy  bo‘lsa,  uni  qondirish  uchun  ishlab  chiqarish 
xarajatlarining 
barcha 
unsurlarini 
(o‘zgaruvchan 
va 
doimiy 
xarajatlarni) 
o‘zgartirishga to‘g‘ri keladi va cheklangan xarajatlar o‘rtacha yuqori bo‘ladi.  
Bahoni  hisoblashning  bu  usuli  qazib  olish  va  qayta  ishlash  tarmoqlarida  keng 
qo‘llaniladi. Bunga sabab, shy tarmoqlarda ishlab chiqarishning kengayishi natijasida 
ishlab  chiqarish  xarajatlari  ham  keskin  oshadi.  Baholarning  normal  (standart)  ishlab 
chiqarish  xarajatlari  asosida  hisoblash  usuli  -  maxsus  baholarni  hisoblash  usuli 
sanaladi.  Bu  usulda  -  baholar  haqiqiy  xarajatlardan  emas,  balki  mavjud  ishlab 
chiqarish sharoitida, mavjud moddiy va qiymat normativlari asosida hisoblanadi. Bu 
yerda xarajatlar ishlab chiqarish boshlanguncha hisoblab chiqiladi. Mahsulot tannarxi 
kalkulyatsiyasi  xom-ashyo  va  materiallarga  o‘rnatilgan  normativlaridan,  ishchi 
kuchiga  haq  to‘lash  xarajatlari  normasidan  va  (nakladnoy)  xarajatlardan  olinadi. 
Boshqacha  qilib  aytganda,  baholarni  hisoblash  ishlab  chiqarish  quvvatlarini  yuklash 
normal  miqdoriga  nisbatan  amalga  oshiriladi.  Umuman  ishlab  chiqarish 
quvvatlarining 80 foiz yuklanganligi normal yoki standart hisoblanadi.  
Maqsadli  baho  yoki  maqsadli  foyda  normasi  usuli  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  xarajatlarni 
hisobga  oladi.  Bu  usulda  ham  asos  qilib  quvvatlarni  ma’lum  bir  yuklanganlik 
darajasiga  to‘g‘ri  keluvchi  ishlab  chiqarish  xarajatlari  hisoblanadi.  Biroq  foydani 
                                                 
1
 Qosimova M.S., Yusupov M.A., Ergashxodjayeva Sh.D. Marketing. Darslik. – T.: TDIU, 2010. 287 b.
 

---

 
 
231 
hisoblashga  yondashish  boshqacha,  ya’ni  firma  o‘z  mahsulotiga  oldindan  shunday 
baho o‘rnatadiki, unda foydaning aniq bir miqdori o‘rnatilgan bo‘ladi.  
Baho  siyosati  -  baho  va  bahoni  shakllantirishni  boshqarish  san’ati,  qo‘yilgan 
maqsadlarga  erishish  uchun  mahsulot  va  korxonaning  bozordagi  xolatidan  kelib 
chiqib  mahsulot  bahosini  belgilash  san’atidir.  Bu  esa  tadbirkordan  menedjerdan 
yuqori mahorat talab qiladi. Baho siyosati baho strategiyalari orqali amalga oshiriladi 
va faqat korxonaning umumiy siyosati yo‘nalishida ko‘rib chiqilishi kerak.  
 Korxona  baho  siyosatining  maqsadlari  uning  umumiy  maqsadlar  asosida 
shakllanadi.  
Maqsadni  belgilash.  Har  qanday  korxona  o‘z  faoliyatini  amalga  oshirish 
jaraYonida  muayyan  bir  maqsadga  intilishi  lozim.  Agar  korxonaning  maqsadi  va 
bozorda  egallagan  mavqei  aniq  bo‘lsa,  baho  siYosatini  shakllantirish  ham  oson 
kechadi.  Baho  siyosatini  belgilashning  uchta  asosiy  maqsadi  mavjud:  korxonaning 
yashovchanligini  ta’minlash,  foydani  maksimallashtirish  va  bozordagi  mavqeini 
ushlab turish. 
 
Yashovchanlikni
  (
sotishni)  ta’minlash  -  bozorda  ko‘plab  o‘xshash  ishlab 
chiqaruvchilar  mavjud  bo‘lgan  qattiq  raqobat  sharoitida  faoliyat  yuritayotgan 
korxonalarning  asosiy  maqsadi.  Bozorni  katta  qismini  egallash  va  sotish  xajmini 
oshirish uchun pasaytirilgan baholar - kirib borish baholari qo‘llaniladi. 
 
Foydani  maksimallashtirish  maqsadini  qo‘yilishi,  korxona  o‘z  joriy  foydasini 
maksimallashtirishga intilayotganligini bildiradi. Korxona bahoning turli darajalarida 
talab va xarajatlarni tahlil qiladi va xarajatlarni maksimal qoplanishini ta’minlaydigan 
bahoni tanlaydi. 
Bozordagi mavqeni ushlab qolish (bozorni saqlab qolish) maqsadi korxonaning 
bozordagi mavjud holatini va o‘z faoliyati uchun maqbul sharoitlarni saqlab qolishni 
ko‘zda  tutadi.  Bu  esa  sotish  xajmini  tushib  ketishi  va  raqobat  kurashining 
keskinlashuvini oldini olish uchun turli chora-tadbirlarni qo‘llashni talab qiladi. 
Uzoq mudatli maqsadlardan tashqari korxona baho siyosatining qisqa muddatli 
maqsadlarini ham qo‘yishi mumkin. Ularga odatda quyidagilarni kiritish mumkin:  

 
bozordagi holatni barqarorlashtirish; 

 
baho o‘zgarishining talabga ta’sirini kamaytirish;  

 
mahsulot bahosi bo‘yicha yetakchilikni saqlab qolish;  

 
mumkin bo‘lgan raqobatni cheklash;  

 
korxona yoki mahsulot imidjini oshirish; 

 
bozorda zaif mavqeda turgan tovarlarni sotishni rag‘batlantirish.  
 Talabni  aniqlash.  U  korxonaning  kelgusi  faoliyatini  belgilash  uchun  bozor 
sharoitlari  to‘g‘risida  ma’lumotlar  olish  maqsadida  amalga  oshiriladi.  Bozorni  va 
sotuvni tadqiq qilishning asosiy yo‘nalishlari quyidagilarni qamrab oladi: 

 
bozor sig‘imini baholash; 

 
bozorni segmentlash;  

 
bozor  o‘zgarishlari  va  rivojlanish  tendensiyalari  tahlili,  xususan,  iqtisodiy, 
fan-texnika, demografik, ekologik, qonunchilik va boshqa omillarni tahlil qilish; 

 
bozor tuzilmasini o‘rganish; 

 
sotuv hajmini bashorat qilish. 

---

 
 
232 
Xarajatlarni baholash. Tovar bahosining quyi chegarasi uni ishlab chiqarish va 
sotish bo‘yicha xarajatlar darajasi orqali aniqlanadi.  
Korxonaning  baho  strategiyasi.  Korxona  ishlab  chiqarilayotgan  tovarlar 
bo‘yicha  o‘z  baho  strategiyasini  oldindan  belgilab  olishi  lozim.  Ular  quyidagicha 
turlarga bo‘linadi. 
Yuqori  baho  yoki  «qaymog‘ini  olish»  strategiyasi  -  avvalo  tovar  bahosini 
ishlab  chiqarish  narxidan  ancha  yuqori  o‘rnatib,  asta-sekin  uni  tushirib  boradi.  Bu 
usul  bilan  yangi  tovarlar  (patentlar  bilan  himoyalangan)  sotiladi  va  bozorga 
kirgandan keyin segmentlar guruhini kengaytirish maqsadida arzonlashtirib boriladi. 
Yuqori  baho  strategiyasi  korxonaga  xarajatlarni  tezda  qaytarib  olishga  yordam 
beradi.  Keyinchalik  bozorda  o‘xshash  tovarlar  -  raqiblar  paydo  bo‘lgandan  keyin 
korxona  o‘z  tovari  narxini  tushira  boshlaydi  va  boshqa  segmentlar  uchun  yangi 
tovarlar modifikatsiyasini yarata boshlaydi. 
«Past baholar» yoki «bozorga yorib kirish» strategiyasida mahsulotga dastlab 
past baho o‘rnatiladi va talabni rag‘batlantiriladi. Raqiblar bozordan siqib chiqariladi 
va  asosiy  ulush  egallanadi,  sekin  asta  mahsulot  bahosi  oshirib  boriladi.  Bu 
strategiyani  qo‘llash  quyidagi  sharoitlarda  maqsadga  muvofiq:  bozor  baho 
o‘zgarishiga  juda  sezgir  va  past  baholar  uning  kengayishiga  yordam  beradi; 
xarajatlarning  o‘sib  borishi  bilan  ishlab  chiqarish  va  sotish  xajmi  qisqarib  boradi; 
raqobatchilar uchun past baholar qiziqarli emas. 
Yuqoridagi ikkita strategiya ham uzoq muddatli istiqbolga ega emas. Tovarni 
yetuklik bosqichida ikkita boshqa strategiya qo‘llaniladi. 
O‘zgaruvchan 
pasayuvchi 
baho 
strategiyasi 
«qaymog‘ini 
olish» 
strategiyasining  mantiqiy  davomi  bo‘lib,  xuddi  shunday  sharoitlarda  samarali 
hisoblanadi.  Uni  korxona  raqobatdan  kuchli  himoyalangan  holatlarda  qo‘llash 
mumkin. Mazmuni shundan iboratki, baho talab egri chizig‘i bo‘ylab harakatlanadi, 
ya’ni  tovarga  bo‘lgan  talab  va  taklifga  ko‘ra  o‘zgaradi.  Talabni  rag‘batlantirish  va 
korxonani  raqobatdan  himoya  qilish  uchun  yangi  tovarlar  bo‘yicha  izlanishlar  olib 
borish lozim. 
Mahsulot  hayotiylik  davrining  pasayishi  bosqichida  uchta  maxsus  strategiya 
qo‘llaniladi.  Birinchisi  mahsulot  bahosini  eng  quyi  darajasiga  pasaytirishga 
asoslanadi.Ikkinchisi  ham  birinchi  strategiyaga  o‘xshaydi,  lekin  mahsulotni  boshqa 
mahsulot bilan siqib chiqarish davrining davomiyligi va darajasiga bog‘liq ravishda 
sekinroq  kechadi.Uchinchi  strategiya  tovarni  bozorda  siljitish  bo‘yicha  sarflarni 
oshirish orqali uning hayotiylik davrini uzaytirishga yo‘naltirilgan. 
Bahoni  shakllantirish  usulini  tanlash.  Korxona  bahoni  belgilashda 
foydalanadigan  usullarni  aniqlab  olishi  lozim.  Bahoni  shakllantirishning  eng  ko‘p 
qo‘llaniladigan usullarni ko‘rib chiqamiz:  
-
 
o‘rtacha xarajatlar qo‘shuv foyda; 
-
 
zararsizlik va maqsadli foyda; 
-
 
tovarning qimmati bo‘yicha tutgan o‘rniga yo‘naltirilgan;  
-
 
raqobatga yo‘naltirilgan.