•
Suls xati – to‘rt bahrasi tekis, ikki bahrasi yumaloqdir (ilmiy asarlar xat yo‘l-
yo‘riqlarida…);
•
Nasx xati – ixtirochisi mashhur san’atkor xattot Ibn Muqla hisoblanadi
(qissa va xabarlarda);
•
Muhaqqaq – bir bo‘lak qismi tekis bo‘lib, qolgan bo‘laklari yumaloq
shakldadir (qasida va she’rlar yozishda);
•
Rayhoniy xati
– muhaqqaqdan kelib chiqqan. Muhaqqaq va rayhoniy
xatining ixtirochisi Ibn Bavvob bo‘lgan.
•
Tavqe’ xati – yarim tekis, yarim yumaloq chiziqdan tashkil topgan (buyruq
va farmonlarda);
•
Riqo’ xati – ko‘pchilik harflari bir-biriga qurama qilib yoziladi
(maktublarda) ishlatiladi.
Bu yozuv turlarining har biri oziga xos xususiyatlarga ega. Ko‘fiy
va suls
xatlari boshqalariga qaraganda o‘qilishi va yozilishi jihatidan birmuncha
murakkab. Bu xatlar ko‘pincha imoratlar, me’morchilik
yodgorliklari peshtoqiga,
qabr toshlariga yozilgan. Nasta’liq yozuvi bu turlar ichida oson o‘qilishi va
Kufiy
3
suls
4
nasx
6
riqo
’
5
tavqe
’
7
ta’liq
1
muhaqqaq
2
rayhoniy
chiroyli yozilishi bilan ajralib turadi. Shuning uchun ham O‘rta Osiyo va Kavkazda
u rasmiy yozuv sifatida qabul qilingan. Yozma yodgorliklar shu yozuvda
yaratilgan.
Nasta’liq- “nasx” hamda “ta’liq” xatlarining o‘zaro birikuvidan vujudga
kelgan yozuv turidir. O‘rta Osiyo va Kavkaz xalqlari singari o‘zbek xalqining ham
ming yillik ma’naviy merosi ana shu yozuvda bitilgan.
Mashhur shoir-u nosirlar, muarrix-u mutarjimlarimizdan: Mahmud Koshgariy,
Yusuf
Xos Hojib, Ahmad Yugnakiy, Alisher Navoiy,
Bobur va Ogahiylardan
tortib, Hamza, Abdulla Qodiriy, Fitrat, Cho‘lponlarning eng yaxshi badiiyat
durdonalarigacha, Beruniy, Juvayniy, Muhammad Narshahiy,
Rashididdin Votvot,
Nasaviy, Bayhaqiy singari muarrixlar yaratgan o‘lkamiz tarixiga oid mumtoz
asarlarning barchasi arab yozuvida bitilgan. Bulardan tashqari, tibbiyot, riyoziyot,
handasa, kimyo, ilmi nujum, jugrofiya kabi fanlar
tarixi haqida qimmatli
ma’lumotlar beruvchi manbalar ham ana shu yozuvda saqlanib qolgan.
Movarounnahr tarixida arab alifbosi, garchi bu o‘lkalarda ungacha amal qilgan
sug‘d, uyg‘ur yozuvlari umrini qisqartgan bo‘lsa-da, asrlar osha ajdodlarimiz
tomonidan yaratilgan ganjinalarning bizgacha yetib kelishida asosiy vosita
xizmatini o‘tadi.
Usmon mushafi yozuv uslubi keyingi davrlarda yanada mukammallashgan va
hozirgi kunda ishlatiladigan xatdan qisman farq qiladi. Shuningdek, bu yozuv
adabiyotlarda hijoziy deb ham yuritiladi. Arab yozuvi asli nabotiy yozuvidan, u
esa oromiy yozuvidan kelib chiqqan. So‘ng Kufa va Xijoz maktablari yo‘nalishi
asosida taraqqiy etgan. Kufa maktabidan farqli ravishda Hijoz maktabi uslubi
mayin, oson yozilishi bilan ajralib turadi. Qur’onning dastlabki qo‘lyozmalarida
nuqtalar, harakatlar, suralarning boshlanishini ajratish, oyatlarga raqamlar
qo‘yilishi bo‘lmagan. Shuningdek, Usmon mushafida so‘zlar satr oxiriga
sig‘magan hollarida uning davomi keyingi satrga yozilgan. Keyiichalik esa so‘zni
satrga sig‘dirish, uni bo‘lmaslik uslubi kelib chiqdi. Qur’on
matnini
mukammallashtirishning birinchi bosqichida e’rob nuqtalari qo‘yilgan. Bu
bosqichda harakatlar hozirgidagidek bo‘lmay, nuqtalar bilan ifodalangan: fatha
harfning ustiga nuqta qo‘yish, kasra harfning ostiga nuqta qo‘yish, zamma
harfning yoniga nuqta qo‘yish bilan ifodalangan. Nuqtalar asosiy matndan boshqa
rangda, aksariyat qizil rangda belgilangan. Ummaviylarning Iroqdagi voliysi
bo‘lgan Ziyod ibn Ubaydulloh Abu-l-Asvad Duvaliyga (vaf. 69/688y.)
so‘zlarning kelishigini (marfu’, mansub, majrur) ya’ni, e’robini ajratish uchun
belgilar qo‘yishni buyuradi. Duvaliy dastlab Qur’onga hech narsa qo‘shib
bo‘lmasligini aytib, uni rad etadi. So‘ng bir kun bir kishi "Innalloha bariy’un minal
mushrikina va rasulihi", deb ya’ni "rasuluhu"ni xato o‘qigani va ma’no
buzilganini eshitib, Ziyodning oldiga kelib, so‘zlarga belgilar qo‘yishga roziligini
bildipadi va e’robni ifodalash maqsadida nuqtalar qo‘yadi. Ikkinchi bosqichda
harflarga nuqtalar qo‘yish amalga oshirilgan. Ma’lumotlarga ko‘ra, Abdulmalik
ibn Marvon (685—705) Xajjojga Iroq ulamolarini yig‘ishni va harflarni ajratish
uchun nuqtalar qo‘yish lozimligini aytadi.
Ma’lumki,
و،وظو،وطو،وضو،وصو،وشو،و و،و و،و و،وذو،ودو،وثو،وتو،وب
وفو،وغو،وع
va
وق
kabi harflar nuqtalarsiz yozilgan. Xajjoj Yahyo ibn Ya’mur va
Nasr ibn
Osimlarga bu ishni amalga oshirish buyuriladi. Harflarga nuqtalar qo‘yish e’jom
nuqtalari yoki zabt nuqtalari deb atalgan. Ibn Muqla tomonidan nasx xati kashf
etilgandan so‘ng Qur’on ushbu xat turi bilan yozila boshlanadi. Matnda nuqtalar va
harakatlar saqlanib, harflarning shakli aniqlashtirilib, yozilishi va o‘qilishi
osonlashtirildi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
