матни
қадимий сўғд ва бохтарий тилига яқин бир тилда ёзилган,
Ёзуви
юнон ва
парфия ёзувининг ислоҳ қилиниши натижасида юзага келган.
Ўрганилиши. Европада «Авеста»ни ўрганишни француз олими
Анкетилъ
бошлаб берган. У
Ҳиндистонга қилган сафари давомида бу асарни ўрганиб қайтггач, уни француз тилига таржима
қилиб чоп этди. <Ўзбек адабиёти тарихи,5 томлик, I т., 66-б.>.
Санкт-Петербург университетининг ўқитувчиси К. Коссович 1861 йилда «Авеста»нинг тўрт
асосий мақоласини рус ва лотин тилларига таржима қилди ва муфассал кириш мақоласи ҳамда
луғат билан чоп этди. Рус тилига қилинга таржиаси (таржимон М.А. Салье) 1957 йилда, ўзбек
тилидагиси (таржимон А.Расулов) 1968 йилда Ўз ФА нашриёти томонидан чоп этилган.
ҚАДИМИЙ ҚИССАЛАР
.
Бу қиссалар оғзаки шаклда тарқалган бўлиб, уларни бошқа халқларнинг сайёҳ ва олимлари
қоғозга туширгани учун
хорижий манбаларда
—бошқа тилларда сақланиб қолган. Шу боис бу
манбалар яратилиш давр тил хусусиятлари учун материал бўла олмайди. Улар Юнон тарихчилари
Ҳеродот (эр. ав. 484—425)нинг «Тарих» китобида (История в девяти книгах. Ленинград, 1972),
Полиэн (эр. ав. II а.) «Ҳарбий ҳийлалар» асарида, сицилиялик тарихчи—Диодор (эр. ав. I а.)нинг
«Кутубхона» асарида сақланиб қолган. Булардан ташқари, ўша давр Даван (Фарғона) ижтимоий
ҳаётидан хитой сайёҳи Чжан Сянъ (эр. ав. II а.) ҳам хабар беради ва ундаги маълумотлар бу
қиссаларни тасдиқлайди.
Ўрганилиши.
Тўмарис
қиссаси (эр. ав. IV а. воқеалари) бу китобда «Кирнинг массагетларга қарши
юриши» сарлавҳаси остида берилган. Ушбу қиссанинг батафсил баёни 1947 йил «Вестник древней
истории» журналида В.В. Латишевнинг «Древные писатели о Скифии и Кавказе» мақолалари
туркумида босилган. Ундан «Ўзбекистон ССР тарихи», Н. Маллаевнинг «Ўзбек адабиёти тарихи»
(–Т.,1963, 1976.), «Ўзбек адабиёти бўстони» туркум нашрида («Қадимий ҳикматлар»—1987 йил)
қисқача мазмуни берилган.
Аморг
ва
Спаретра
қиссаси юнон тарихчилари Ктесий ва Полисий асарларида сақланиб
қолган. Ундан Б.Я. Синявицкий «Между Помирем и Каспием» (М., 1966), «Ўзбекистон ССР
тарихи» (I т. –Т., 1970, 86—87-бетлар), Н. Маллаевнинг «Ўзбек адабиёти тарихи» (–Т.,1963, 1976.).
Бунда ҳам Эрон шоҳи Кирнинг саклар ерига бостириб кириши ва малика Спаретранинг
қаҳрамонликлари тасвирланган.
Широқ
қиссаси Юнон тарихчиси Полиэн (эр. ав. II а.) «Ҳарбий ҳийлалар» асарида, ундан
олиб Б.Я. Синявицкий «Между Помирем и Каспием» (М., 1966), Н. Маллаев «Ўзбек адабиёти
тарихи» (–Т.,1963, 1976.), «Ўзбек адабиёти бўстони» туркум нашри «Қадимий ҳикматлар» (1987
йил) китобида қисқача мазмуни берилган. Берунийнинг «Ҳиндистон» асарида (40-боб)
«Широқ»нинг ҳиндча варианти «Шоҳканик ва рожа Канжанинг вазири» номи билан келтирилади.
Бу манбалар асосида ёзувчи М. Осим мўъжазгина (3 бетлик) «Широқ» бадиий қиссасини яратди.
Искандар
қиссаси «Тарихи Табарий»да сақланиб қолган. Унинг қисқача мазмуни «Ўзбек
адабиёти тарихи» беш жилдлигида келтирилган (1-жилд, –Т., Фан, 1977).
Рустам
қиссаси эрамизнинг VI—VII асрларида сўғдларда пайдо бўлган. «Рустами достон»
халқ китоблари тарзида тарқалган. Н. Маллаевнинг «Ўзбек адабиёти тарихи» (–Т.,1963, 1976.) да
қиссанинг қисқача мазмуни келтирилган.
Сиёвуш
қиссаси қадим форс-тожик адабиётида, «Шоҳнома»да, Наршаҳий ва Беруний
асарларида сақланиб қолган. Н. Маллаевнинг «Ўзбек адабиёти тарихи» (–Т.,1963, 1976.) да
қиссанинг қисқача мазмуни келтирилган.
Бу қиссалар «Ўзбек адабиёти тарихи» беш жилдлигида (1-жилд, –Т., Фан, 1977) адабий
манбалар сифатида келтирилган ва таҳлил қилинган.
Кўриб турганимиздек, бу асарларнинг асл нусхалари бизгача сақланмаган. Йиллар, асрлар
ўтган сайин уларнинг мазмуни қолган бўлса-да, бадиий шакли ўзгара борган.
4-dars. Arab yozuvi. Musulmon kitobatchiligi an’analari
Yozuv-insoniyat tafakkuri yaratgan ma’naviy boyliklarni asrlardan asrlarga,
avlodlardan avlodlarga yetkazuvchi bebaho vosita. U insonning eng oliy
kashfiyotlaridan biri. Jahon tarixidan ma’lumki, yuksak ma’naviyat, boy
madaniyatga ega har bir xalqning o‘z yozuvi bo‘lgan. Dunyo xalqlarining tillari
kabi yozuvlari ham o‘ziga xos.
28 harfdan iborat bo‘lgan arab alifbosining dastlabki shakli xatti ma’qaliy deb
atalgan. Ma’qaliy xati kufiy xatigacha bo‘lgan qadimiy yozuvlardan bo‘lib, uning
harflari butunlay tekis – yoyiq, tik chiziqlar bilan ifodalanganligi, hech bir harfida
dumaloq shakl bo‘lmaganligi bilan kufiy xatidan ajralib turadi. VII asrdan boshlab
uning o‘rnini arab yozuvining eng qadimiysi va eng mashhuri hisoblangan xatti
kufiy egallaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |