|
targ‘ib
(jannatga rag‘batlantirish) va
tarhib
(do‘zaxdan
qo‘rqitish,
ogohlantirish)
masalalariga,
oyatlardan
botiniy
sirlar, ramziy ishoralar chiqarishga diqqat qilingan. Bu navga Ibn Arabiy
va Abu Abdurahmon Sullamiy tafsirlarini kiritish mumkin.
Vaqt o‘tishi bilan ilohiy Kalomni tushunish yo‘lida orttirilgan boy
tajriba inson aqliy mehnati mahsuli bo‘lgan manbalarga nisbatan ham
qo‘llana bordi. Ijtimoiy-gumanitar, tabiiy, aniq fanlarga oid ayrim
asarlarga sharhlar yozila boshladi. SHarh ilmi shu darajada rivojlandiki,
bitta kitob matniga o‘nlab jildli sharhlar bitildi, sharhlarga sharhlar yozildi.
Masalan, mo‘‘tabarlikda Qur’ondan keyin turuvchi manba –
وا عاااج س
ع اااااي س
)
“Sahih
hadislar
to‘plami”
(
asariga
عاااااي سوالااااا ع
(“Qur’on
tayanchi”)va
عاااار سو تاااااف
(“YAratuvchi kashfi”),
عاااااسر سو ع اااا وص اااااش
(“Buxoriyning “Sahih”i sharhi”) nomli mashhur sharhlar dunyoga keldi.
ااس سو ع اا
(“Muslim sahihi”),
عااساون اا
(“Nasoiy sunanlari”),
وناابسون اا
اااجع
(“Ibn Moja sunanlari”) kabi hadislar to‘plamlariga ham ishonchli
sharhlar bitildi.
Alouddin Samarqandiyning uch juzli
و عااا"يف سو اااف ت
(“Faqihlarga tuhfa”)
asariga Alouddin Abu Bakr ibn Mas’ud ibn Ahmad al-Kosoniyning o‘n
juzdan iborat
سوباااعت تو ااافوا ع اااي سوا سلاااب
ا س اااش
(“SHariat qonunini tartiblashda
go‘zal san’atlar”) sharhi, Hafizuddin Nasafiyning
و اااا وص ااااشوحاااا س س ر سو
ح ع لااااا س
(“Inja
xazinalar”
sharhining
tiniq
dengizi”)
asari,
Imom
Burhoniddin
Marg‘inoniyning
ااااايسل" س
(“To‘g‘ri
yo‘lga
yo‘llanma”)
kitobiga
Mahmud
ibn
Ubaydullohning
ااااايسل" سو عاااااس و ااااافو ااااايس سو ااااايع
(“Hidoya” masalalaridagi qarashlar muhofazasi”) sharhi va ayni sharhga
sharh Ubaydulloh ibn Mas’udning
ااايس سو ااايع
(“Qarashlar muhofazasi”)
asari ham hanafiy mazhabi bo‘yicha yozilgan mashhur sharhlar jumlasiga
kiradi.
اااايس سو اااايع
sharhi diyorimizda
اااايع ا سو اااايتس
(“Qarashlar
muhofazasi”ning qisqa bayoni”) nomi bilan tanilgan bo‘lib, madrasalarda
asosiy fiqhiy darsliklardan biri sifatida o‘qitilgan.
Najmuddin Umar ibn Ali Qazviniyning
س
عاااس ش
(“SHamsiya”) asariga
Qutbiddin
Roziy
Tahtoniyning
عاااااس ش سوص اااااشو ااااافو اااااعيت سولاااااعساي سو اااااي ت
(“SHamsiya” sharhidagi mantiqiy qoidalar tahriri”) sharhi, Sa’duddin
Taftazoniyning
يل اااااس
(“Sa’diya”)
sharhi,
حااااا سو س ااااا
(“Mantiq
o‘lchovi”) asariga Abdulloh ibn Haddod Usmoniyning
س اااا سوايلااااب
(“Go‘zal mezon”) kitoblari VIII-XIV asrlarda mantiq ilmi bo‘yicha
qilingan sharhlarga misol bo‘ladi.
Tilshunoslik sohasida Ibn Hojibning
ااااعفعك س
(“Kifoya qilguvchi”)
asariga
Abdurahmon
Jomiyning
ع ععااااااا سولااااااا ساف
(“Ziyovuddinning
foydalari”
45
),
Roziyuddin
Astrobodiyning
اااااااعفعك سو اااااا عو اااااا س سوص ااااااش
(“Kofiya” kitobiga Roziy sharhi”) sharhlari, Ibn Hishomning
و اااشوص اااش
ب" اا س
(“Sochilgan zar” kitobiga sharh”) , Hasan Hifziyning
ااع جلاسوص ااش
(“Ujrumiyya sharhi”) Bahouddin Abdulloh ibn Uqayliyning
اااعيعونااابسوص ااش
45
Араб тили грамматикасига бағишланган
бу шарҳни Абдураҳмон Жомий
ўғли
Зиёвуддинга қўлланма сифатида ёзган. Марказий Осиёда бу шарҳ “Шарҳи Мулло
Жомий” номи билан машҳур.
(“Ibn Uqayl sharhi”) asarlari, fasohat va balog‘at ilmi bo‘yicha
Sakokiyning
قاااا سوصعاااتف
(“Ilmlar kaliti”) asariga
ول"سااااشو ااا عوشعاااي ت سولااا"ع
شعااااااااس ت س
(“Talxis”
dalillariga
iqtibos
o‘rinlari”),
Jaloliddin
Qazviniyning
اااا ر سوقااااا عو اااافوصعاااا يلاس
(“Balog‘at ilmlariga izoh”),
وشعااااس ت
صعاااااتف س
(“Ilmlar
kaliti”
asarining
qisqa
sharhi”),
اعااااا سو ااااايتس
(“Ma’nolarning muxtasar bayoni”) nomli sharhlar ham mustaqil asar
sifatidagi manbalardan hisoblanadi.
SHuningdek, Jaloliddin Rumiyning mashhur “Masnaviyi ma’naviy”
kitobi Sulton Valad, Ahmad Aflokiy, Faridun Sipahsolor, SHam’iy,
Sarvariy, SHibliy No‘‘moniylar tomonidan sharhlangan. Hofiz SHeroziy
devoniga ham bir necha sharhlar yozilgan. Bular ichida eng e’tiborli sharh
XVI asrda yashab o‘tgan turk olimi Sudiy Basnaviy qalamiga mansubdir.
Adabiyotshunos olim N.Komilovning xabar berishicha, Sudiy Hofiz
devonidan tashqari, SHayx Sa’diyning “Guliston” va “Bo‘ston” asarlarini
hamda
Jaloliddin
Rumiyning
“Masnaviyi
ma’naviy”sini
turk
tilida
sharhlagan.
Sudiy
sharhlari
butun
SHarq
mamlakatlariga
tarqalgan.
O‘zbek
ziyolilari
ham
lug‘atlar
tuzish,
tarjima
jarayonida
Sudiy
sharhlaridan
foydalanganlar.
CHunonchi,
Sa’diy
asarini
“SHavqi
Guliston”
46
nomi bilan o‘zbek tiliga o‘girgan Murodxo‘ja ibn Solihxo‘ja
hoshiya sharhida Sudiyga suyanadi va unga havolalar qiladi.
47
SHarqda
sharh
ilmi
mana
shunday
tadrijiylikda
tarmoqlanib
shakllangan. Har tarmoq o‘zi o‘rganayotgan matnga spetsifik yondashgan
bo‘lsa-da, barcha turdagi sharhlar uchun umumiy, tarmoqlararo barqaror
qonuniyatlar mavjud edi. Ularni shunday tasnif qilish mumkin:
1)
matn qismlarga ajratilgan
(masalan, tafsirda – bitta oyat yoki
bir nechta oyatlar; hadis sharhida – farqlanuvchi rivoyatlar; nazmda –
baytlar, misralar; nasriy asarlarda – umumiy mazmun silsilasidagi
46
Бу асар 2005 йил “Фан” нашриётида чоп қилинди.(Нашрга тайёрловчи: Сайфиддин Сайфуллоҳ)
47
Комилов Н. Бу қадимий санъат... Т.: Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти,1987,
182-бет.
mikromatn
yoki
propozitsiya
xalqasi;
ilmiy
manbalarda
–
tushunchalarning tizimli tasnifi);
2)
qismning butunga munosabati aniqlangan
(turli suralarga
sochilgan, bitta voqelikka aloqador oyatlarni yolg‘iz oyat tafsirida
jamlash; hadisning har xil rivoyatlarini bitta hukmda markazlashtirish;
baytlar
aro
bog‘lanishlarni
umumiy
yaxlitlikda
tadqiq
etish;
propozitsiyalardan makropropozitsiya hosil qilish);
3)
matnga til tizimidagi hodisa sifatida qaralgan
(matndagi
ayrim so‘zlarning fonetik tuzilishidan tortib, gapdagi morfologik, sintaktik
vazifalarigacha,
lug‘aviy,
istilohiy,
majoziy
ma’nolari-yu,
etimologiyasigacha,
hatto
matnning
psixolingvistik
xususiyatlarigacha
izohlangan).
Do'stlaringiz bilan baham: |
