|
2-MAVZU
O‘ZBEK MATNSHUNOSLIGI SHAKLLANISHINING TARIXIY
ILDIZLARI
Reja
1
.O‘zbek matnshunosligi tarixi va uning o‘ziga xos jihatlari.
2. Jahon matnshunosligi tajribalari. P.SHamsiev, H.Sulaymon, I.Sulton ilmiy
tadqiqotlarida matnshunoslikka oid qarashlar.
Matnshunoslik sohasi filologiya fanining asosiy va muhim tarmoqlaridan biri
bo‘lib, yozma yodgorliklarning asl matnini tiklash hamda ularni nashr ettirishning
nazariy va amaliy jihatlari bilan shug‘ullanadi. Matnshunoslikning asosiy vazifasi
qo‘lyozma yoki toshbosma nusxadagi muayyan asarning matnini muallif
qalamidan chiqqan asl holatini tiklash va nashr ettirishdir.
Izohli lug‘atda “matnshunoslik” istilohiga shunday ta’rif beriladi:
“Matnshunoslik – adabiyot va folklorga oid qo‘lyozma asarlarni, tarixiy hujjatlarni,
ularning haqiqiy, asl matnlarini aniqlash va tanqidiy o‘rganish, sharhlab
e’lon(nashr)qilish maqsadida ular ustida tadqiqotlar olib boruvchi yordamchi
tarixiy-filologik fan sohasi; tekstologiya”
30
.
O‘zbek tilida bu istiloh arabcha “matn” (
ﻥتﻤ
) lug‘aviy ma’nosi – mustahkam,
pishiq, qattiq degani bo‘lib, qo‘shma so‘zning ikkinchi qismi “shunos”(“tanimoq”,
“bilmoq” ma’nolarini ifodalovchi forscha “shenoxtan” fe’lidan olingan) va turkiy
“-lik” ot yasovchi qo‘shimcha tarkibidan yasalgan.
30
Ўзбектилинингизоҳлилуғати. 5 жилдли. Иккинчижилд. –
Т. : Давлатилмийнашриёти, 2006. –
Б.557.
XX asr boshlarida Turkistonda ham matnni tanqidiy o‘rganishga munosabat
shakllana bordi. Turli matbaa yoki kutubxonalarning tashkil etilishi muayyan
ma’noda matnshunoslik tarixini yangicha yo‘nalishda o‘rganishga sabab bo‘ldi.
1920 yili martda Turkiston MIK Turkiston davlat nashriyoti(Turkdavnashr) ta’sis
etish haqida qaror qabul qilinadi. Bu O‘rta Osiyodagi ilk kitob nashriyoti bo‘lib,
unga o‘lkadagi barcha nashr ishlarini birlashtirish, qog‘oz taqsimoti va bosmaxona
jihozlarini nazorat etib, rahbarlik qilish vazifalari yuklandi.
O‘tgan asr 20-yillaridan ilmiylik bosh mezon bo‘lgan o‘zbek
adabiyotshunosligi alohida soha sifatida shakllana boshladi. Adabiyot tarixi
tadqiqotchilari muntazam ravishda klassiklarimiz hayoti, ijodiga bag‘ishlangan
maqolalar e’lon qilish bilan birga ularning asarlarini chop ettirish,
ommalashtirishga ham jiddiy kirishdilar. Olib borilgan amaliy ishlar bevosita
matnshunoslikning ilmiy shakllanishiga olib keldi.
Matnshunoslik nashr ishlarining olib borilishi bilan rivoj topdi. O‘zbek
matnshunosligining shakllanishi, rivojlanish usullari va metodlari mumtoz
adabiyot namunalari nashr etilishi bilan bog‘liq.
Arxeografiya yozma manbalarni qidirib topish, ilk tavsifga olish, ilmiy
muomalaga
kiritishni
nazarda
tutadi.
Kutubxona,
turli
fondlardagi
qo‘lyozmalarning turkumlashtirilgan tavsifi, arxeografik qiyosiy tahlili manba
matnini tuzishda muhim hisoblanadi. Bunday ishlar natijalari matn ustida
ishlashning ravon borishini ta’minlaydi.
Germenevtika qadimgi yozma matnlar mazmunini izohlash bilan
shug‘ullanadi, matnshunoslik uchun germenevtika asarning qadimda tutgan o‘rni,
asar umumiy mazmuni kabi ma’lumotlarni beradi.
Ekzegetika esa diniy matnlarni filologik jihatdan tahlil etishda matnshunoslik
ishlari bilan bevosita bog‘lanadi.
Matnshunoslik, eng avvalo, ikki asosiy qismga bo‘linadi: amaliy va nazariy
matnshunoslik. Nazariy matnshunoslik – sohaning umumiy masalalari,
matnshunoslik tarixi, matn tuzish tadqiqot usullari hamda asosiy tamoyillari kabi
masalalarning jamlanmasidir. Hozirgi kunda matnshunoslik nazariy yo‘nalishini
ham rivojlantirish asosiy masalalardan biri bo‘lib qolmoqda.
Amaliy matnshunoslik – muayyan asarning muallif qalamiga yaqin eng asl
matnini tuzish, sharhlar bilan nashrga tayyorlashni bajaradi. Umuman,
matnshunoslikning nazariy va amaliy ishlaridan maqsad, asarning muallif
nusxasiga eng yaqin matnini yaratishdan iborat.
Matnshunoslik fan yoki soha ekanligini aniqlashda turli xil qarashlar
mavjudligi kuzatiladi. Ba’zi olimlar matnshunoslik filologiyaning yordamchi
tarmog‘i deb hisoblasalar, boshqalari matnshunoslikni mustaqil fan sifatida e’tirof
etishadi. Matnshunoslik fan yoki soha ekanligini aniqlash matnshunoslikning
tarixi, amaliy va nazariy yo‘nalishlari rivojlanishi, shu kungacha erishgan
natijalari va kelajagiga bo‘lgan ilmiy doiraning mulohaza yoki fikrlarini ham
ko‘rsatadi.
O‘z tadqiqotlarini asosan qo‘lyozmalar bilan bog‘liq holda olib borgan
adabiyotshunos A. Hayitmetov matnshunoslikni “adabiyotshunoslikning uzviy
qismlaridan biri” deb yozadi.
31
A. Habibullaev esa matnshunoslikni “filologiya fanining adabiy, tarixiy, ilmiy
asarlar hamda tarixiy hujjatlar matnini ilmiy-tanqidiy o‘rganish va nashr qilish
bilan shug‘ullanuvchi sohasidir”
32
, – deb hisoblaydi.
Adabiy manbalar ustidagi tadqiqotlarda matnshunoslikning nazariy asoslari
ham bo‘lishi kerakligini qayd etarkan, N. SHodmonov matnshunoslik masalalariga
e’tibor qaratadi va matnshunoslik butun dunyoda, jumladan, O‘zbekistonda ham
alohida mustaqil fan sifatida e’tirof qilinganligini ta’kidlaydi.
33
Umuman olganda, matnshunoslikning fan yoki sohaga oid bo‘lishi haqida
aniq xulosaga kelishning o‘zi munozaralidir. Ravshanki, matnshunoslik XIX asr
o‘rtalarigacha to‘liq soha yoki fan sifatida shakllanmagan, u XX asr boshlariga
qadar adabiy, tarixiy asarlar nashrida zaruriy bo‘lib, vazifasi ham asosan amaliyot
31
Қаранг: Ҳайитметов
А. Матншуносликмуаммолари//Шарқюлдузи, 1982, № 3. –
Б.167.
32
Ҳабибуллаев
А. Адабийманбашуносликваматншунослик. –
Тошкент:
ТошкентДавлатШарқшуносликинститути, 2000. –
Б. 86.
33
Қаранг: Шодмонов Н. “Шоҳиду
-
л
-
иқбол” –
адабийманба. –
Т.: Фан, 2009. –
Б.168.
talablari bilan cheklangan. Matnshunoslik keyingi davrlarda nazariy ishlanmasi,
metodikasi va vazifalarining aniq belgilanishiga erishdi. Bu kabi ilmiy-tadqiq
natijalari uning inson bilim tizimida fan sifatida tavsiflanishiga olib keldi. Lekin
matnshunoslikni filologiyaning tarixiy-adabiy dissiplinasi yoki maxsus sohasi deb
ta’riflash ko‘proq uning imkoniyatlarini aniq va to‘la namoyon etadi.
Matnshunoslikka fan deb yondashilganda esa, boshqa sohalar bilan bog‘liq
aralashuvi yuzaga keladi va matnshunoslikning o‘ziga xos xususiyatlari yaqqol
ko‘rinmaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
