Матншунослик фани адабий манбашунослик ва матншуносликнинг назарий муаммолари, хусусан, қадим қўлёзма меросимиз манбалари устида илмий фаолият олиб бориш малакасини шакллантириш, араб имлосига асосланган эски ўзбек ёзувини эркин ўқий олиш

 
Nazorat savollari 
1.
Ta’sirlar zanjiri
iborasi nimani anglatadi? 
2.
Mumtoz adabiy matnlarni eski o‘zbek yozuvidan joriy alifboga 
tabdili muammolari nimalardan iborat? 
3.
Yevropada matnshunoslik ilmi qanday nomlanadi? 
4.
Diyorimizda matbaachilik tarixi qachondan boshlangan? 
 
3.1-maruza. Islom va yozuv. Arab yozuvi va musulmon kitobatchiligi 
an’analari, qo’lyozma matnlar va ularning umumiy belgilari, xat turlari 
REJA: 
1.Islom va yozuv 
2. Mus’haf jamlanishi tarixi.
3. Mus’haf jamlanishi jarayonida matnshunoslik tamoyillarining shakllanishi
4.Qo‘lyozma kitobning nodirlik xususiyatlari. Husnixat. Nasta’liq va 
nasx.Kolofon. Unvon. Poygir.

---

Ma’lumki, VIII asrdan boshlab arab yozma adabiyoti shakllanadi.
34
Matn 
tuzish masalalarining eng asosiysi bevosita Qur’oni karim matni bilan bog‘lanadi. 
Qur’onni jamlash uning turli sahifalardan iborat bo‘laklarini to‘plash, so‘ngra 
suralarni tartib bilan joylashtirib, bitta mushaf (muqova) ostida yig‘ish matn tuzish 
ishlarining aniq belgilangan prinsiplari asosida bajarilgan. Qur’onni bu tarzda 
jamlash Muhammad alayhissalom hayotligida amalga oshirilmadi. U paytda 
Qur’on to‘laligicha sahobalarning qalblaridan joy olgan edi. Payg‘ambar 
alayhissalom vafotidan keyin aksariyat arablar dindan qaytadilar. Musaylimatul 
kazzob payg‘ambarlik da’vo qilib chiqadi. Bularga qarshi kurashda Abu Bakr 
Siddiq YAmomada jang olib boradi. Jangda juda ko‘p Qur’on hofizlari shahid 
bo‘ladi. Bu voqeadan so‘ng Umar ibn Xattob Qur’onni yod bilgan qorilarning 
o‘limi tufayli Qur’on oyatlari unutilishidan qo‘rqadi. Abu Bakr Siddiq Umar ibn 
Xattobdan Qur’onni jam qilishga buyurishini so‘raydi. Qur’on matni unutilish, 
qo‘shilish yoki buzilishidan xavflanib, qayta ko‘chirildi. Bu ish Zayd ibn Sobitga 
topshiriladi. U xurmo po‘stloqlariga, toshlarga yozilgan oyatlarlarni yig‘ib, 
oyatlarni yod olgan odamlardan eshitib, Qur’onni jamlay boshlaydi. Qur’on 
sahifalari dastlab Abu Bakr Siddiqda, uning vafotidan so‘ng Umar ibn Xattobda, 
so‘ngra Umar ibn Xattobning qizi Hafsada saqlandi. 
So‘ngra Usmon ibn Affon xalifaligi davriga kelib qiroatda ixtilof paydo 
bo‘lishi sababli sahobalar orasida xavfsirash kuchaydi. SHuning oqibatida Usmon 
ibn Affon Umar ibn Xattobning qizi Hafsadan Mushafni ko‘chirib olish uchun 
berib turishini so‘raydi. Umar ibn Xattob Zayd ibn Sobit, Abdulloh ibn Zubayr, 
Said ibn Os, Abdurahmon ibn Horis va Ibn Hishomga Mushafdan nusxalar olishni 
buyurdi. Ular Mushaf nusxalarini ko‘paytira boshladilar. Usmon ibn Affon 
ko‘chirilgan nusxalarni dunyoning to‘rt tarafiga jo‘natdi va Qur’onning ushbu 
nusxalaridan boshqa barcha nusxalarini yoqib yuborishni buyurdi. Zayd ibn Sobit 
Qur’onni jamlagan birinchi kotib hisoblanadi.
35
Mushaf matnini tayyorlashda eng yaxshi yozadigan, arab tilini yaxshi 
34
Қаранг: Фильштинский И. М. Арабская классическая литература. – М. : Наука, 1965. – Б.72.
35
Қаранг: Абдусаттор Шайх. Абдуллоҳ ибн Масъуд . Таржимон ва изоҳлар муаллифи Абдурашид 
Зоҳид. –Т.: Мовароуннаҳр, 2004. –Б.104 –105.

---

biladigan hamda Qur’on quraysh tilida nozil bo‘lganligi sababli qurayshlik ilm 
kishilari tanlangan. Abdusattor SHayxning “Abdulloh ibn Mas’ud” kitobida 
Qur’on matnini jamlashdagi usmoniy usulning asosiylari quyidagilar deb 
ko‘rsatiladi: 
1.
Qur’on matni uchun Hafsa onamizda saqlangan Qur’on juz’lariga 
suyanish asos bo‘ldi. Bu juz’lar Payg‘ambar alayhissalom buyruqlari bilan 
yozilgan asliyatga to‘la muvofiq edi. 
2.
Har bir oyatning manbasi aniqlandi. Ixtilofli hollarda quraysh 
lug‘atiga murojaat etildi.
3.
Qur’onni jamlash hay’ati Payg‘ambar alayhissalomdan sobit bo‘lgan 
muborak so‘z yo jumlani yozishda uni bitta jihat bilan chegaralab, qusurli qilib 
qo‘yadigan har qanday alomatdan saqlandi.
4.
Bosh Mushafni kitobat qilish ishi tugagach, endi barcha mushaflar 
bosh Mushafdagi tartibda ko‘chirilishi uqtirildi. Zayd ibn Sobit bosh Mushafni bir 
necha marta sinchkovlik bilan ko‘zdan kechirdi. Keyin musulmonlar xalifasining 
o‘zi ham bu Mushafni e’tibor bilan ko‘chirib chiqdi va hech narsa unutib 
qoldirilmaganini ta’kidladi.
36
Bundan ko‘rinadiki, Qur’on matnini tiklashda matn tarixi tanqidi masalasi 
asosiy bo‘lib, manbaning tashqi va ichki jihatlari tekshiruv ob’ekti hisoblangan. 
Ilmiy-nazariy va amaliy metodlar bilan manba matniga mantiqan yondashilgan. 
Qur’on matnini tiklash ishlari filologik tekshiruvlar ham edi. Usmoniy Mushaf 
keng tarqalgach, so‘zlardagi xilma-xillikka barham berildi, sahobalardan hech kim 
Qur’on qiroatida lafziy ixtilofga bormadi.
A. Habibullaev ilk islom davri madaniyatida matnni tiklash ishlari uch xil 
shaklda bajarilganligini qayd etadi. Olimning tekshiruvlari bo‘yicha, bular: mavjud 
matnlarni aynan ko‘chirish, asarning mazmunini o‘z talqinida bayon etish va 
folklor matnshunoslikdir.
37
YAna qo‘shimcha qilish mumkinki, islom dunyosida 
36
Қаранг: Абдусаттор Шайх. Абдуллоҳ ибн Масъуд. Таржимон ва изоҳлар муаллифи Абдурашид 
Зоҳид. –Т.: Мовароуннаҳр, 2004. – Б.110–112.
37
Қаранг: Ҳабибуллаев А. Адабий манбашунослик ва матншунослик.–Т.: Тошкент давлат 
шарқшунослик институти, 2000. – Б.97.

---

matniy ishlarning rivoji bevosita Qur’onning mushaf holiga keltirilishi bilan 
bog‘lanar ekan, matn mazmuni, shaklining mukammal va tugal bo‘lishi asosiy edi. 
CHunki Qur’on boshqa qayta tuzilmadi. Bu islom madaniyatidagi matn bilan 
bog‘liq ishlarning eng kattasi, mas’uliyatlisi va e’tiborlisi bo‘ldi.
Matnshunoslik tarixiy taraqqiyotini kuzatish uchun Qur’on matni ma’nosini 
echish, sharhlash, tafsir etish yoki hadislar matnini yig‘ish kabi jarayonlar tahlili 
muhim manba bo‘la oladi.
Matnshunoslikning shakllanib borishi yana qomusiy olimlar Abu Rayhon 
Beruniy, Abu Nasr Forobiy, Ibn Sino, YUsuf Xos Xojib, Mahmud 
Koshg‘ariylarning manbalarni yig‘ish, saqlash va, asosiysi, matn yaratishdagi 
ilmiy-nazariy xulosalari hamda olib borgan amaliy ishlari bilan bog‘lanadi. 
Xususan, Forobiyning falsafa, arifmetika, handasa, musiqa, tabiat, kimyo, tibbiyot 
kabi fanlar sohasidagi kashfiyotlari bilan birga tilshunoslik, she’riyat, notiqlik 
san’ati, xattotlikka oid asarlari keng tarqalgan. U “Xattotlik haqida kitob”(“Kitob fi 
san’at at-kitobat”) asarida aynan yozuv turlari va xattotlik mahorati masalalariga 
ahamiyat qaratgan.
XI asrning mashhur mutafakkir shoirlaridan YUsuf Xos Hojib “Qutadg‘u 
bilig” asarida bitigchi, ya’ni kotib to‘g‘risida mulohaza qilib, uning jamiyatdagi 
mavqeidan shunday bahs yuritadi:
Kotib bilimli, zakovatli bo‘lishi kerak, 
Xati chiroyli, so‘zga usta, ezgu fol bo‘lishi kerak. 
Maktubda xat chiroyli bo‘lsa, ko‘ngil ochiladi, 
Boqsa o‘qigisi keladi, ko‘ngil quvonadi. 
Agar fasohat bilan (xush) xat tenglashsa, 
Bu yozma nutq tili juda ezgu til bo‘ladi. 
Ilaning sirga yaqini nima deydi, eshitgin: 
YOzma nutq usuli juda yaxshi usuldir.
Barcha ezgu so‘zlar yozuvda bo‘ladi, 
YOzilgan bo‘lganligi uchun so‘z unutilmaydi,(abadiy) qoladi.
38
 
38
Юсуф Хос Ҳожиб. Қутадғу билиг. – Т. : Фан, 1971. – Б.431– 433.

---

SHu bilan birga, Yusuf Xos Hojib hamma el ishini xat izga solishi, yozuv 
tufayli barcha daromadlar qo‘lga kiritilishi, davlat boshqarilishi ham qalam bilan 
bo‘lishini ta’kidlaydi. SHoir kotib tilni, yozuvni buzsa, xo‘jasining boshini eydi 
yoki boshini olgudek bo‘ladi, deb aytish orqali kotibning mas’uliyati qanchalik 
katta ekanligini ko‘rsatadi. Yusuf Xos Hojib bunday fikrlarini quyidagicha bayon 
etadi: 
Kotib ichimlik ichsa, bilimdan yanglishadi, 
Bilimdan yanglishgan yozuvda xato qiladi. 
Kotib kechasi ham kunduzi elda(bo‘lishi) kerak, 
Qachon talab qilinsa, o‘sha paytda (bo‘lishi) kerak. 
Bu ikki kishini odamlar orasidan tanlab ol, 
So‘ng ularga bu ikki ishni bergin. 
Biri – xati aniq kotib, 
Biri – tili mavzun elchi.
YAqin-yovuqda yoki yot, begona (ellar)orasida, 
Adovat sodir bo‘ladigan bo‘lsa, bulardan ko‘rgin. 
Ish orqaga ketsa, shu ikki kishi tufayli ketadi, 
Ishga rivoj bersa, shu ikki kishi beradi. 
Biri – yozuvda so‘zdan yanglishganda, 
Biri – tili bilan (shu) so‘zni tuzatsa. 
Kotib bu yanglig‘ (bo‘lishi) kerak, ey elig, 
Unga ishonsa, qo‘l bersa[ya’ni ish topshirsa] bo‘ladi.
39
 
SHoirning mulohazasi, bir tomondan, kotib xulq-atvori uning xatida ham 
namoyon bo‘lishini ta’kidlashi bilan diqqatga sazovor bo‘lsa, ikkinchi tomondan, 
xat matni aniq va ravshan yozilmasa, so‘zni anglashda yanglishlik paydo bo‘lib, 
ko‘ngilsiz voqealarga sabab bo‘lishiga ham ishoradir.
39
Юсуф Хос Ҳожиб. Қутадғу билиг. – Т. : Фан, 1971. – Б.437. 

---