Матншунослик фани адабий манбашунослик ва матншуносликнинг назарий муаммолари, хусусан, қадим қўлёзма меросимиз манбалари устида илмий фаолият олиб бориш малакасини шакллантириш, араб имлосига асосланган эски ўзбек ёзувини эркин ўқий олиш



Download 2,58 Mb.
Pdf ko'rish
bet77/115
Sana12.06.2022
Hajmi2,58 Mb.
#660050
1   ...   73   74   75   76   77   78   79   80   ...   115
Bog'liq
11111 . Matnshunoslik fan siratida

 matn qismlarga ajratilgan
(masalan, tafsirda – bitta oyat yoki 
bir nechta oyatlar; hadis sharhida – farqlanuvchi rivoyatlar; nazmda – 
baytlar, misralar; nasriy asarlarda – umumiy mazmun silsilasidagi 
52
Бу асар 2005 йил “Фан” нашриётида чоп қилинди.(Нашрга тайёрловчи: Сайфиддин Сайфуллоҳ) 
53
Комилов Н. Бу қадимий санъат... Т.: Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти,1987, 
182-бет.


mikromatn 
yoki 
propozitsiya 
xalqasi; 
ilmiy 
manbalarda 
– 
tushunchalarning tizimli tasnifi); 
5)
 qismning butunga munosabati aniqlangan 
(turli suralarga 
sochilgan, bitta voqelikka aloqador oyatlarni yolg‘iz oyat tafsirida 
jamlash; hadisning har xil rivoyatlarini bitta hukmda markazlashtirish; 
baytlar 
aro 
bog‘lanishlarni 
umumiy 
yaxlitlikda 
tadqiq 
etish; 
propozitsiyalardan makropropozitsiya hosil qilish); 
6)
 
matnga til tizimidagi hodisa sifatida qaralgan 
(matndagi 
ayrim so‘zlarning fonetik tuzilishidan tortib, gapdagi morfologik, sintaktik 
vazifalarigacha, 
lug‘aviy, 
istilohiy, 
majoziy 
ma’nolari-yu, 
etimologiyasigacha, 
hatto 
matnning 
psixolingvistik 
xususiyatlarigacha 
izohlangan).
 
6-dars. XVI- XIX asr matnshunosligining o‘ziga xos xususiyatlari. 
XVI–XIX asrlar o‘zbek matnshunosligi tarixini kuzatar ekanmiz, 
kotiblarning ko‘chirilayotgan asarning ishonchli, qadimiy nusxasini 
tanlashga yoki manbaning yig‘ma matnini yaratishga intilganliklarini 
ko‘ramiz. 
Bu davrda yaratilgan yuzlab qo‘lyozmalarda aks etgan xatoliklar, 
muallif matnini buzish hollari, saktaliklar havaskor yoki xattotlik kasbini 
egallash yo‘lidagi ilk mashqlar natijasida ham ro‘y berganligini nazardan 
qochirmasligimiz kerak. So‘zsiz, matnshunoslikda kotiblar tomonidan 
asliyatdagi so‘zlarni bilib-bilmay o‘zgartirilishi nuqson hisoblanadi. 


Ayrim adabiyotshunoslar, jumladan, A.Rustamovning fikricha, 
muallif davrida ko‘chirilgan qo‘lyozmalar matnidagi o‘zgarishlarni koti b 
qilganmi, muallifmi, aniqlash juda qiyin. Olim shunday misolga e’tiborni 
qaratadi: “Navoiyning “Hayrat ul-abror” asarining hamd bobida shunday 
baytlar bor: 
Mintaqa birla falaki lojuvard,
Sun’i bisotida iki taxta nard. 
Solmoq uchun tosi sipehr ichra shayn,
Oyu Quyoshtin qilibon ka’batayn. 
Bu misralar “Xamsa” qo‘lyozmalarining Abduljamil nusxasida 
berilgan. Ammo Sultonali Mashhadiy nusxasida “tosi sipehr” iborasidagi 
“tos” so‘zi “toq” so‘zi bilan almashtirilgan. Agar iboraning o‘zi nazarda 
tutilsa, bu o‘zgarish ma’qulga o‘xshab ko‘rinadi. Lekin falakning nardga, 
Quyosh bilan oy ka’batayn – nardning ikki shashqoliga o‘xshatilgani 
hisobga olinsa, mazkur tuzatishning aslida buzish bo‘lganligi ma’lum 
bo‘ladi” 
XVI–XIX asrlar o‘zbek matnshunosligida ko‘ringan yana bir 
yangilik matn mazmunini saqlagan holda uni shaklan o‘zgartirish 
hodisasidir. Masalan, XVIII asrning ikkinchi yarmi – XIX asr boshlarida 
Xorazmda yashagan shoir Umar Boqiy Alisher Navoiy “Xamsa”sidagi 
dostonlarni nasriy qissaga aylantirgan. Unga “Nasri Xamsai benazir” deb 
nom bergan. Umar Boqiy dostonlarning asosiy voqea va epizodlarini 
saqlab qolgan. Umar Boqiy asar kompozitsiyasidan yiroqlashib 
ketmasdan, qahramonlar xarakterining asosiy mohiyatini ham saqlashga 
harakat etgan. Umar Boqiy tayyorlagan nasriy bayonning diqqatga 
sazovor joyi shundaki, bu ish “Xamsa”ni ommalashtirish va uning oddiy 
o‘quvchiga tushunarli matnini tuzish yo‘lida qo‘llangan ilk tajribadir.
XIX asr oxiri – XX asr boshidagi toshbosma nusxa tayyorlash 
jarayonida olib borilgan amaliy ishlar o‘zbek matnshunosligi bilan 


bevosita bog‘liq. Nashr uchun nusxalarning tanlanishi, ularni nashrga 
tayyorlash chog‘ida muayyan tahrir ishlarining olib borilishi 
matnshunoslik izlanishlarini talab qilardi. Ko‘plab nusxalar orasidan 
bosma nashr uchun nusxalarni saralash hamda nashrga tayyorlash 
jarayonida ularni qiyosan o‘rganish, lozim bo‘lganda, matniy tafovutlarni 
bartaraf etish, xatolarni aniqlab, yagona matnni tuzish ishlari keyingi davr 
matnshunosligida muayyan prinsiplarning shakllanishiga zamin yaratdi. 
SHu jihatdan toshbosma nusxadagi kitoblar O‘rta Osiyo xalqlari tarixini 
o‘rganishda muhim manba bo‘lish bilan birga matnshunoslikning shu 
davrga xos xususiyatlarini o‘rganish nuqtai nazaridan ham ahamiyatli 
hodisa hisoblanadi. 
Toshbosma nashr uchun matn tayyorlashda xattot qo‘lyozmalarni 
ma’lum darajada o‘rganib, ularning ishonchlilari asosida toshbosma 
uchun matn tayyorlagan va muayyan matnshunoslik faoliyatini olib 
borgan.
Matnshunos P.Shamsiev tayyorlagan “Xamsa” dostonlari ilmiy-tanqidiy 
matni bilan Abdumannof Hoji ko‘chirgan nusxa matni o‘zaro 
solishtirilganda diqqatimizni Abdumannof Hoji asarni ko‘chirishda juda 
e’tiborli bo‘lgani tortdi. U muallif matnini asli holicha saqlashga harakat 
qilgan ekan.
“Farhod va Shirin” asari ilmiy-tanqidiy matni bilan Abdumannof 
Hoji tayyorlagan nusxa matni bir-biriga deyarli mos keladi va dostondagi 
baytlar soni ham boshqa toshbosma nusxalariga nisbatan kam tafovut 
qiladi. Misol uchun, Abdumannof Hoji tomonidan tayyorlangan litografik 
nashrning ba’zi joylarini asar ilmiy-tanqidiy matni bilan o‘zaro qiyosiy 
solishtirib ko‘rsak: 
بع عبواچونع ع وگ ع عاع وق اک
بع آویاع وکيدوق اکوی سدوگ عاس
(Ko‘zum qonining qamog‘in chu boqib, 


Aning dog‘i ko‘zumdek qoni oqib). 
Litografik nashrda esa bu bayt quyidagicha yoziladi: 
بع عبواچونع ع آوگ ع عاع وق اک
بع آویاع وکيدوق اکوی سدوگ عاس
(Ko‘zum qonining oqmog‘in chu boqib,
Aning dog‘i ko‘zumdek qoni oqib).
Ko‘rinadiki, “Farhod va Shirin”ning ilmiy-tanqidiy matnidagi

نع ع وگ ع عاع وق اک
” birikmasi Abdumannof Qori ko‘chirgan nusxada 

نع ع آوگ ع عاع وق اک
” tarzida yozilgan. Agar “Farhod va Shirin” 
dostonining hazaji musaddasi mahzuf(mafoiylun mafoiylun faulun V – – – 
V – – – V – –) vaznida yozilganligini inobatga olsak, har ikkala birikma 
ham vazn talabiga mos tushadi. Ammo eski o‘zbek tilining grammatik 
qurilishiga ko‘ra, -ni tushum kelishigi va – ning qaratqich kelishigi 
qo‘shimchasining qo‘llanishida xatolik kelib chiqqan. Shuning uchun ham 
dostonning toshbosma matnida “ko‘zum qonining oqmog‘in” birikmasi 
o‘rinli qo‘llangan, deb hisoblaymiz.
Lekin ilmiy-tanqidiy matn nashrida shu misradagi “
نع ع
”so‘zidagi “
س
” 
alif harfi tushirib qoldirilgan, litografik nusxada “
نع ع آ
” tarzida to‘g‘ri 
yozilgan.
Bu davrga xos ilg‘or tendensiyalardan biri yig‘ma-qiyosiy matnlarga 
e’tiborning kuchayishidir. Toshbosma nusxa matni mukammalligini o‘z 
nazoratiga olgan kishilar asar muharrirlari edilar. Chunki har doim ham 
toshbosma uchun xattot tomonidan nusxa tanlanmagan, balki maxsus 
kishilar, aytaylik, muharrir qo‘lyozma matnini tanlagan, kotib esa uni 
ko‘chirgan. Muharrir deb, aslida, tahrir qiluvchi shaxsga aytiladi. Biroq 
XIX asr oxiri – XX asr boshiga kelib muharrir faqat yozadigan, tahrir 
qiladigan emas, balki qo‘lyozma manbani nashrga tayyorlashda bevosita 
uning nusxalarini o‘rganadigan shaxsning lavozimiga nisbatan 
qo‘llaniladigan istilohga aylandi. Ba’zan nashr muharriri manbaning 


nusxalarini saralagan, muayyan matnni turli jihatdan tahrir qilib, asosiy 
matnni tuzgan, uni bosmaga tayyorlagan.

Download 2,58 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   73   74   75   76   77   78   79   80   ...   115




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish