Матншунослик фани адабий манбашунослик ва матншуносликнинг назарий муаммолари, хусусан, қадим қўлёзма меросимиз манбалари устида илмий фаолият олиб бориш малакасини шакллантириш, араб имлосига асосланган эски ўзбек ёзувини эркин ўқий олиш

 
 
 
 
 
 
Rus matnshunosligida tadqiq usullari birinchi marta D. Lixachevning 
“Tekstologiya” qisqacha ocherkida uchraydi.
86
O‘zbek matnshunosligiga ularning 
hammasini ham tatbiq etib bo‘lmaydi. Biroq o‘zbek matnshunoslari qo‘llagan 
quyidagi tadqiq usullari haqida gapirish mumkin:
 
1. 
Matniy tafovutlarni tahlil qilish usuli.
Matniy tafovutlarni tahlil etish “asl” yoki 
“dastlabki” matnni tiklash yo‘lida o‘tilishi shart bo‘lgan bo‘g‘indir. Matnshunos 
matn tarixidagi barcha davriy o‘zgarishlarni kuzatib, ularning sodir bo‘lish 
sabablarini aniqlashi juda muhim. Tahlil oddiy farqlarni o‘rganishdan boshlanib, 
oxirida umumlashtiruvchi xulosalarga kelish bilan tugaydi. Farqlar qo‘lyozma 
nusxalari orasida, xronologik tartibda, makon va hudud tartibida guruhlashtirilgan 
holda qiyoslanadi. Matniy tafovutlar xattot va kotiblar tomonidan so‘zni noto‘g‘ri 
o‘qish sababli, shuningdek, muallif yoki kotib tomonidan ongli ravishda qilingan 
tahrir tufayli paydo bo‘lgan bo‘lishi mumkin. Matnshunos farqlarning sababini 
85
Норқулов Н., Низомиддинов И. Миниатюра тарихидан лавҳалар. –
Т. : Ғафур Ғулом номидаги 
Адабиёт ва санъат нашриёти, 1970. –
Б.71. 
86
Лихачев Д. С. Текстология. Краткий очерк. –М.- Л.: Наука, 1964. – С.23–65. 

---

aniq belgilashi lozim. Shundagina matn tarixi ob’ektiv ko‘rinish kasb etishi 
mumkin. 
2. 
Asosiy matn tuzish usuli.
Asosiy matn tuzish matnshunoslik tadqiq usullarini 
kompleks ravishda ishga tushirishni taqozo etadi. Asosiy matn tuzish, bu – 
muallifning asl, birlamchi matnini tiklash emas. Muallif matnining asl holatini 
tiklash deyarli mumkin emas. Matnshunos faqat matnning muallif variantiga yaqin 
ko‘rinishini tuzishi mumkin. Asosiy matn deyilganda, matnshunos tomonidan 
nashr uchun tuziladigan qo‘lyozma asarning so‘nggi varianti nazarda tutiladi. 
3. 
Ko‘chirishdagi xatoliklarni tahlil qilish usuli. 
Qo‘lyozma nusxani ko‘chirish 
jarayoni to‘rt harakat majmuidan iborat bo‘lib, tanlangan matnni o‘qish, matnni 
eslab ko‘chirish, ichida takrorlab ko‘chirish va, nihoyat, matnni tushunib-
tushunmay ko‘chirishni o‘z ichiga oladi. Ko‘chirish jarayonida ko‘plab 
xatoliklarga yo‘l qo‘yilishi mumkin. Bunga sabab, kotib asliyat husnixati 
xususiyatlarini yaxshi tushuna olmagan bo‘lishi mumkin. Matnshunos qo‘lyozma 
nusxadagi xattotlar uslubini diqqat bilan o‘rganishi, harflarning “bejirim tasvirlari” 
o‘rtasidagi bog‘liqlikka, ularning o‘ziga xos bezak-unsurlariga e’tibor berib, 
xatolik nima sababdan sodir bo‘lganini aniqlashi lozim. Ba’zi hollarda, xattotlar 
so‘zni o‘qiy olmasalar, kontekstdan kelib chiqib, o‘zlaricha matnni tuzatib yoki 
to‘ldirib ketganlar. Matnshunos tomonidan xolis aniqlangan xato qiyosiy tahlil 
orqali asosiy matnda tuzatib boriladi. 
4. Muallif matni xatoliklarini aniqlash usuli. 
Ayrim ijodkorlar o‘z asarlarini 
ko‘chira turib, xattotlar faoliyatida ko‘ringan xatoliklarga yo‘l qo‘yishlari mumkin. 
Masalan, ayrim harflarning tushib qolishi, sanalarning noto‘g‘ri belgilanishi, 
sarlavha yoki ayrim jumlalarning qisqarishi mexanik tarzda ro‘y berishi mumkin. 
Xatoning muallif tomonidan ongli ravishda qilinmaganligini aniqlash muallifning 
g‘oyaviy pozitsiyasi tahlili, ilmiy-badiiy iqtidori, matn mazmuniga talabchanligi 
darajasini o‘rganish orqali amalga oshiriladi. 
5. Matnni ongli ravishda o‘zgartirish hollarini tahlil qilish usuli. 
Matn qasddan 
yoki beixtiyor o‘zgartirilganini farqlash murakkab tahliliy jarayonni talab qiladi. 
Matn o‘zgartirilgan hollar xattot yoki kotibning “o‘ta bilag‘onligi”, shunday 

---

bo‘lishi kerak edi yoki bo‘lgan bo‘lishi mumkin, degan iddaoda matnni tuzatib 
ketishi natijasida yuz beradi. Matnshunos, avvalo, manbalarning xronologik 
yoshiga qarab farqlar dinamikasini tuzib chiqishi lozim. O‘shanda o‘zgartirish 
manba “taqdiri”ning qaysi bosqichida yuz bergani ma’lum bo‘ladi. Shundan so‘ng 
manbaning ko‘chirilish sanasi, davri va hududi, davrning ustun g‘oyaviy, siyosiy 
yo‘nalishlari o‘rganiladi. Ushbu tahlillar o‘zgartirish qasddan yoki beixtiyor 
qilinganligini aniqlab beradi. 
6. Qo‘lyozma tavsifini amalga oshirish usuli. 
Matn ustida ishlash qo‘lyozmaning 
tashqi belgilarini o‘rganishdan boshlanadi. SHarq kitobat san’ati o‘zining qat’iy 
prinsiplariga asoslanadi. Masalan, har bir asarning «bismillo»dan boshlanishi 
(basmala), so‘ng Ollohning madhi (hamd, tamhid) va Muhammad (s.a.v.) ta’rifi 
(na’t), shundan keyin asarning yozilish sababi (sababi ta’lifi kitob) qaydi kitobat 
qilinishda tashlab ketilishi mumkin bo‘lmagan asosiy prinsiplardandir. 
Qo‘lyozmaning tavsifiy belgilari quyidagilarni o‘z ichiga oladi: