«materialshunoslik»

Tikuvchilik buyumlariga ishlatiluvchi noto‘qima matolarning tavsiflari.

Kiyimlarga qo‘llaniluvchi noto‘qima matolar xuddi gazlama yoki trikotaj matolarning sirti singari bo‘lishligi zarur, chunki noto‘qima matolar gazlama va trikotaj matolarning o‘rnini bosuvchi mato hisoblanadi. Masalan, ayollarning ko‘ylagi, koftasi, erkaklarning ko‘ylagi uchun ishlatiluvchi noto‘qima matolar yupqa va yengil; kostyum, kurtka va paltolarga ko‘llaniladiganlari esa nisbatan og‘ir, zich, bikr va kalin, jun matolarga o‘xshash yumshoq bo‘ladi.

Noto‘qima matolar chiduxoba, duxoba, baxmal ko‘rinishida, turli xildagi rangli va naqshli hamda chipor ko‘rinishlarda ishlab chiqariladi. Noto‘qima matolarning kiyimlarga ishlatiladigan turining katta miqdorini to‘qish-tikish usulida ishlab chiqariladigan noto‘qima matolar tashkil qiladi. Bu turdagi noto‘qima matodan bolalar kiyimi, ayollarning ko‘ylagi va xalati, suzishda ishlatiladigan kostyumlar, erkaklar ko‘ylagi, palto hamda sport kostyumlari ishlab chiqarishda ishlatiladi.

Pardozlanishiga ko‘ra oqartirilgan, sidirg‘a rangli, gul bosilgan, hamda ustki qismi paxmoq holda ishlab chiqariladi.

Noto‘qima matolarning turlarini ko‘paytirish, ularning sifatini yaxshilash uchun turli xildagi pardozlashlar qo‘llaniladi. Masalan, noto‘qima matolarning elastik xususiyatini oshirish uchun 25-30 foizli natriy ishqori eritmasida ishlov beriladi. Bunday ishlov berish noto‘qima matolarning qoldiq deformatsiyasini ham kamaytiradi.

Noto‘qima matolaming sirtida pilling hosil bo‘lishini yo‘qotish uchun alanga yordamida ishlov beriladi yoki SKS-30 hamda SVK-1 turidagi lateks bilan ishlov beriladi. Pilling miqdorini kamaytirishning yana bir usuli noto‘qima matolarni ishlab chiqarish jarayonida qavish uchun ishlatiluvchi ipning tarangligini oshirishdir.

Noto‘qima matolaming gijim bo‘lmasligini hamda kirishuvchanligini kamaytirish maxsus eritmalar yordamida kengaytiruvchi-qurituvchi mashinalarda ishlov beriladi. Yuqori molekulali birikmalarning yordamida 5-7 daqiqa davomida, hamda 140-150 ⁰S haroratda ishlov berilgandan so‘ng to‘qish-tikish usulida olingan noto‘qima matoning kirishuvchanligi 15-20 foizdan 5 foizgacha kamayadi.

Tolalar o‘ramasini qavish usulida olinuvchi noto‘qima matolar, o‘zining tolali tarkibiga ko‘ra ikki xil bo‘lib, ulardan birinchisi bir xil turdagi tolalardir. Bir xil tolalardan ishlab chiqariladigan noto‘qima matolar asosan tarkibi faqat paxtadan, viskozadan yoki jun kabi shunga o‘xshash tolalarning o‘zidangina ishlab chiqariladi. Agar tarkibi ikki yoki undan ortiq bo‘lgan turdagi tolalardan olingan o‘ramidan ishlab chiqarilgan noto‘qima matolarga aytiladi. Bu holda tolalar aralashmasi paxta-viskoza-kapron; nitron-viskoza-jun; jun-viskoza-kapron; jun- lavsan-kapron va hokazo tariqasida bo‘lishi mumkin.

Tolalar o‘ramasining to‘qiladigan qismiga bo‘ylamasiga to‘qiluvchi trikotaj usulida to‘qilib, sukno, triko, zanjir, atlas, sharme va ularning almashinishidan tashkil topgan o‘rilishlar qo‘llanilinadi. Triko o‘rilishida olingan noto‘qima mato, o‘zining fizikaviy va mexanikaviy xususiyatiga ko‘ra ichki kiyimlar uchun qo‘llaniluvchi trikotaj matolariga juda yaqindir.

Tukli noto‘qima matolar turiga kiruvchi «Malipol» asosan palto va shunga o‘xshash ustki kiyimlar uchun ishlatiladi.

Malipol noto‘qima matosi xuddi sun’iy mo‘ynaga o‘xshaganligi uchun undan palto va kurtkalar ishlab chiqarish mumkin. Buning uchun tuk hosil qiluvchi ip uchun turli yo‘g‘onlikdagi yaltiroq kimyoviy iplar qo‘llanilishi mumkin. Ingichka kimyoviy ipning tuk hosil qilish uchun ishlatilishi, xuddi tabiiy mo‘ynaning momiq qismini eslatadi. Yo‘g‘on kimyoviy iplar esa sun’iy mo‘ynaning jun qismiga o‘xshaydi. Bunday usulda olingan noto‘qima mato tuklarining uzunligi 40 millimetrgacha bo‘lishi mumkin.

Tolalar o‘ramasining qavish usuli bir necha qavat tolalar o‘ramasini ustma- ust qo‘yib 25 x 2 yoki 18,5 x 2 yo‘g‘onlikdagi iplar bilan triko o‘rilish asosida qavish yo‘li bilan ishlab chiqariladi. Tolali tarkibiga ko‘ra vatinlar sof paxta va jun aralashganlarga bo‘linadi. Sof paxtali vatinning sirt zichligi 250-325 g/m², eni 150 sm, qavigining zichligi bo‘ylamasiga 12-14, eniga 5-6 xalkalardan iborat. Bu sonlar odatdagidek 5 sm masofa uchun yuritiladi. Sof toladan ishlab chiqariluvchi vatinlarga past navli paxta tolasi, to‘qimachilik sanoati ishlab chiqarish korxonalarida hosil bo‘lgan tolali chiqindilar qo‘llaniladi.

Yarim junli vatinga esa kayta tiklangan jun tolasi, jun tolasini qayta ishlovchi korxonalarning tolali chiqindilari, paxta va viskoza tolalari ishlatiladi. Bunday mato tarkibida jun 35-53 foizni tashkil qiladi. Notukima matolar ishlab chiqarish sanoatida tolalar o‘ramasini qavish usulida olinuvchi vatin ham yaratilgan. Buning uchun paxta, viskoza va kapron tolalaridan o‘rama tayyorlanib, unga yelimlovchi eritma singdiriladi. Bunday usulda olingan vatin o‘zining tuzulishini yaxshiligi tufayli va tolalar o‘ramasini qavib olingan vatinga nisbatan yaxshi saqlash qobiliyatiga ega.

Yelimlash usuli bilan olingan noto‘qima matolar tikuvchilik sanoatida palto, kostyum, plashlarning ichki qismiga qat sifatida keng qo‘llaniladi. Bunday noto‘qima matolarning ahamiyatli tomoni, uning egiluvchanligining yuqoriligi, vaznining yengilligi, o‘rtacha o‘tkazuvchanlikka egaligi, kam kirishuvchanligi, kesilgan joyidan sirtilmasligi va hokazolardir.

Takrorlash savollari:

1. 
   Noto‘qima material nima
   
2. 
   Noto‘qima materialni olish usullari
   
3. 
   Noto‘qima materiallarni ishlab chiqarish afzalliklari
   
4. 
   Noto‘qima materiallarning asosiy ko‘rsatkichlari
   
5. 
   Mexanikaviy usullar va bir-biridan farqi
   
6. 
   Noto‘qima maxsulot assortimenti va ularning ishlatilishi
   

5. 
   BOB. TRIKOTAJ MAHSULOTLARI
   

1. 
   Trikotaj mahsulotlarining tuzilishi va xossalari
   

Trikotaj-bu bir yoki bir necha iplardan xalqa hosil qilish yo‘li bilan bir- birining orasidan o‘tkazib to‘qilgan to‘qimachilik matosidir.

Trikotaj so‘zi fransuz tilidan olingan bo‘lib, «to‘qimoq» degan ma’noni bildiradi.

Trikotaj mahsulotlarini qo‘lda to‘qish ancha qadimlarga borib taqaladi. Arxelogik tadqiqotlardan ma’lum bo‘lishicha VI-asrda Misrda trikotaj mahsulotlari bo‘lgan. avvaliga oddiy va qo‘pol to‘qilgan mahsulotlar-ro‘mol, sharf, paypoq, bosh kiyimlari, keyinchalik esa bir muncha murakkabroq, kofta, sviter kabi mahsulotlar to‘qilgan.

XII asrda Italiya va Ispaniyada ikki spitsada (yassi), XV-asrda esa Shveysariyada beshta spitsada aylanasiga trikotaj buyumlari to‘qilgan.

XIII-asrda fransuz hunarmandlari to‘qilgan shapka kiyib yurganlar. Fransiya qiroli Genrix II esa 1547 yili tabiiy ipakdan to‘qilgan uzun paypoq kiygan. U paytlarda uzun paypoq aynan erkaklarning eng zarur va modali kiyim sifatida rasm bo‘lgan edi. 1561 yilda esa ipak uzun paypoqni Angliya qirolichasi Yelizavetta ham ayollardan birinchi bo‘lib kiydi.

Trikotaj sanoati, tarixi ming yilni o‘z ichiga olgan yigiruv va to‘quvchilikka nisbatan to‘qimachilik sanoatining yosh sohalaridan hisoblanadi. Trikotaj so‘zining paydo bo‘lishi ham o‘tmish tarixiga bog‘liq bo‘lib, hozirgi vaqta bu borada ikki xil taxmin bor.

Bir jihatdan bu tahmin to‘g‘ ri bo‘lishi ham mumkin, chunki trikotaj ishlab chiqarishdagi ko‘p nomlar kishi ismlaridan olingan. Masalan, rashel-mashinaning nomi mashhur fransuz aktrisasi Rashel nomi bilan bog‘liq. Uni qattiq sevgan mashina ixtirochisi mashinaga uning nomini bergan. Kotton-mashinalarning nomi ham uning ixtirochisi Koton nomi bilan yuritiladi.

2. 
   Trikotajning tuzilishi
   

Barcha to‘qimachilik materiallaming tuzilishi, shu jumladan trikotaj matosini ham uni tashkil qiluvchi qismlarning shakli, o‘lchami va o‘zaro joylashuvi bilan belgilanadi.Har bir trikotajning asosini xalqa tashkil etadi (6.1- rasm).

6.1-rasm. Trikotaj xalqasining tuzilishi

Trikotaj xalqasining tuzilishi. Keltirilgan rasmdan ko‘rinib turibdiki, ip egilib, 1-4-7 xalqalar hosil qiladi, ular fazoviy egri chiziqlardir. Xalqaning 2-3 va 5-6 qismlari xalqa cho‘pi, xalqaning 3-4-5 qismi xalqaning igna yoyi va 6-7 qismlari platina yoyi deyiladi.

Ma’lum uzunlik birligidagi xalqalar qadamlari soni gorizontal zichlik deyiladi va P_r=50mm/A bilan belgilanadi (MDHda uzunlik birligi uchun 50mm. qabul qilingan). Uzunlik birligidagi xalqalar qatorlari soni vertikal zichlik deyiladi. va Pv =50mm/V bilan belgilanadi (6.2-rasm).

6.2-rasm. Trikotaj ignalari.

Xalqani shakliga qarab trikotaj kulir va tandalab to‘qilgan xillarga bo‘linadi.

Kulir trikotaj-xalqa qatori bitta ipning egilishidan hosil bo‘lgan trikotaj buklama-kulir trikotaji deb ataladi.

Tandalab to‘qilgan trikotaj-tandalab to‘qilgan trikotajda bitta ip birin-ketin bitta qatorda bitta yoki ikkita xalqa hosil qiladi; bundan keyingi qatorlarda ham shunday bo‘ladi.

Bir necha qator xalqalar hosil qilish uchun bir qancha iplar sistemasi kerak buladi: mana shu iplar tanda deyiladi. Trikotaj ignalari 7.3- rasmda berilgan²⁶.

3. 
   Trikotaj o‘rilishlari