Materialshunoslik va yangi materiallar texnologiyasi

6.3–rasm. Temir–tsementit holat diagrammasi 
Qotishma tarkibidagi uglerod miqdorini 15 ga ko’paytirilsa, po’lat va cho’yan tarkibidagi 
tsementitning 
o’rtacha 
og’irlik 
miqdori 
kelib 
chiqadi, 
chunki miqdori 1% uglerodga 15% tsementit to’g’ri keladi. 
Diagrammadagi 
ACD 
chizig’i 
likvidus 
deyiladi. Likvidus chizig’idan yuqorida qotishma 
har doim suyuq holatda bo’ladi. 
AECF 
chizig’i 
solidus 
deb ataladi. Bu chiziqdan pastda 
qotishma qattiq holatda bo’ladi. 
Diagrammaning Ye
CF 
chizig’ida evtektik reaktsiya boradi. Bu reaktsiya natijasida tarkibi 
C 
nuqtadagi kabi suyuq qotishmadan austenit bilan tsementitning evtektik aralashmasi hosil 
bo’ladi. Bu aralashma 
ledeburit 
deb ataladi. 
Diagrammaning 
RSK 
chizig’ida evtektoid reaktsiya boradi. Bu reaktsiya natijasida tarkibi 
S 
nuqtadagi kabi austenitdan ferrit bilan tsementitning evtektoid aralashmasi –
perlit 
hosil 
bo’ladi. 
Uglerodning temirda eruvchanligi uning kristall panjara shakliga bog’liq. Uglerod 
atomining diametri 1,54 A (Angstrem) ga teng. Hajmi markazlashgan kub panjaraning har bir 
qirrasining o’rtasida bittadan, hammasi bo’lib 12 ta bo’sh joy bor. Bunday bo’sh joyning – 
kristall panjara g’ovagining diametri 0,62 A ga teng. Bunday joyga uglerod atomi sig’maydi. 
Gamma temirning yoqlari markazlashgan kub panjarasi o’rtasida diametri 1,02 A ga teng g’ovak 
bor. Ana shu g’ovakka uglerod atomi sig’ishi mumkin. Bunda uglerod atomi kristall panjaraning 
o’lchamlarini o’zgartiradi, o’zi esa eriyotgan valent elektronlarini berish hisobiga kichrayadi. 
Uglerodning alfa–temirdagi singish qattiq eritmasi 
ferrit 
deyiladi. Uglerodning alfa–
temirdagi eng ko’p erish miqdori 727°C da bo’lib, 0,02% ga tengdir. Harorat ko’tarilib 911°C ga 
yetganda temirda eriydigan uglerod miqdori nolga teng bo’ladi. Harorat pasayganda ham 
uglerodning alfa-temirdagi eriydigan miqdori kamayib boradi va xona haroratida taxminan 
0,008% ga teng bo’ladi. Ferrit yumshoq, plastik fazadir. Uning kristall panjarasi yoqlari 
markazlashgan kubdir. Ferritning qattiqligi 80 NV, cho’zilishdagi mustahkamlik chegarasi 250 
MPa, nisbiy uzayishi 50%, nisbiy torayishi 80% ga teng. Mikroskop orqali qaralganda ferrit bir 
jinsli poleedrik donalar tarzida ko’rinadi. 
Uglerodning gamma temirdagi singish qattiq eritmasi 
austenit 
deyiladi. Uning kristall 

---

37 
panjarasi yoqlari markazlashgan kubdan iborat. Kristall panjaraning parametrlari tarkibidagi 
uglerod miqdoriga ko’ra o’zgaradi va 3.63 dan 3,68 A gacha bo’ladi. Gamma–temirda eriydigan 
uglerodning eng ko’p miqdori 1147°C ga to’g’ri kelib, 2,14% ni tashkil etadi. Harorat pasayishi 
bilan uglerodning eruvchanligi kamayib, 727 °C da 0,8% ni tashkil etadi. Austenit yumshoq va 
plastik fazadir, uning Brinell bo’yichi qattiqligi 220 NV va nisbiy uzayishi 40–80% ni tashkil 
qiladi.