Materialalrni kesib ishlash, asboblar va stanoklar

Nazorat uchun savollar 
1.
Ishlov berilgan yuza sifatini belgilovchi asosiy omillar qaysilar? 
2.
Yuza gad’ir –budurligi nima va u qanday aniqlanadi? 
3.
O’rtacha arifmetik chetga chiqish nima? 
4.
Yuza tozaligi qanday aniqlanadi? 
5.
Yuza tozaligi nechta klassga bo’linadi? 
 
 
5-§.
 
Materiallarning kesib ishlanuvchanligi.
Materiallarni kesuvchi asbob bilan yo’nila olish xususiyatiga kesib 
ishlanuvchanlik deyiladi. Materiallarning kesib ishlanuvchanligi kesish tezligi, 
kesuvchi asbobning turg’unligi, kesib ishlashga sarflanadigan kuvvat, kesish kuchi, 
ishlov berish aniqligi, yuza tozaligi bilan harakterlanadi. SHuning uchun material 
tanlashda 
konstruktiv 
harakterdagi 
xususiyatlarni 
emas, 
balki 
kesib 
ishlanuvchanlikni ham hisobga olish kerak
22
. 
Plastik materialyaarning kesib ishlanuvchanlik darajasi fizik mexaniqaviy 
xossalariga qarab turlicha bo’ladi. Plastik massalarning asosiy tarkibiy qismi 
yuqori molekulyar organik moddalar - sunhiy va sintetik yoki tabiiy smolalardan 
iborat bo’ladi. Plastik massalarii kesib ishlanuvchanlik darajasiga qarab ikki turga 
bo’lish mumkni. 
1. Issiqlik va bosim tahsiri ostida kimyoviy jihatdan o’zgarishi 
mumkin bo’lgan plastik massalar. Odatda ularni issiqlik ka 1 chidamliligi past 
bo’ladn va temparatura tahsiri ostida o’z puxtaligini yo’qotadi. 
2. Termobardosh plastik massalar. Bunday plastik massalar 
issiqlik va bosim ostida kimyoviy jihatdan o’zgarmaydi. Ular 
jumlasiga kremniy - organiq plasstmassalarni kiritish mumkin. 
Umuman olganda barcha plastik massalarni issiqlik o’tkazuvchanligi past 
22
«MetalCuttingTheoryandPractice» DavidA.Stephenson, John S. Agapiou 623 pg 

---

61 
bo’ladi, shuning uchun ularni kesish jarayonida hosil bo’ladigan issiqlik kesish 
zonasida kesuvchi asbobda to’planadi. Qizigan plastmassalar plastik bo’lib qoladi, 
bu esa kesishni qiyinlashtiradi ya’ni kesuvchi asbobga yopishib koladi. 
Ba’zi plastik massalar tarkibiga kiruvchi moddalarda abraziv xossalari 
bo’ladi, bu hol kesuvchi asbobning nnteesiv ravishda eyilishiga olib keladi. 
To’kima, yog’och va ip gazlama to’ldirgichli plastnk massalar katta tezliklar bilan 
kesib ishlanadi, bunda kesim yuzi kichik qilib olinadi. Suv shimuvchi plastik 
massalar /getinaks, tekstolit, kordovoloknit/ sovutish suyuqligisiz kesib ishlanadi. 
Yog’och ham xuddi metallar kabi kesib ishlanadi. YOg’och mexaniq 
xossalari jihatidan quyidagi jinslarga bo’linadi: qattiq, urtacha qattikdikdagi va 
yumshoq, tolalarining yo’nalishi jihatidan yog’och materiallari bo’ylama, 
ko’ndalang to’retsli materiallarga bo’linadi. YOgochning qattiqligi past, u yuqori 
temparaturaga bardosh beraolmaydi, har xil yunalishda tolalarining xossalari har 
xil bo’ladi, yog’ochni kesib ishlash ancha oson. 
Materiallarni kesib ishlanuvchanligini aniqlash usullari
. Materiallerning 
kesib ishlanuvchanligini baholash uchun kesish tezligining kesuvchi asbob 
turgunligiga bogliqligini aniqlashning bir nscha usuli bor. Meterialning kesib 
ishlanuvchanligini haraktrlovchi eng aniq natijalarni kesish tezligining kesuvchi 
asbob turgunligi, kesish chuqurligi va surish qiymatlariga bog’lanishini ifodolovchi 
munosabatlardan olish mumkin: 
Materiallarni kesib ishlanuchanligini aniqlashning bunday usuli eng aniq 
natijalar beradi, ammo bu usul tadkikot uchun ko’p vaqt, sinaladigan ko’p mikdor 
material va kesuvchi asbob talab etadi, shu sababli sinov davrini kiskartirish uchun 
uncha aniq bulmasada tez bajariladigan usullardan foydalaniladi. Bu usullar 
jumlasiga teskari to’rets yo’nish, temparaturaviy va radioaktiv izotoplar usullarini 
kiritish mumkin. 
To’rets yo’nish usuli. Bu usulning moxiyati shundan iboratki, sinaladigan 
materiallarning to’retsi markazidan boshlab chetiga tomon ya’ni tobora ortib 
boradigan kesish tezligi bnlan yo’niladi, bunda aylanishlar soni uzgarmas bo’ladi. 

---

62 
Yo’nish diskning to’retsi buylab keskich o’tmaslashguncha davom ettiriladi. SHu 
sababli aylanishlar soni kesuvchi asbob bir utish davomida utmaslanadigan kilib 
tanlanshi. Sinaladigan disk namunaning diametri kamida 300 mm, teshikning 
diametri esa 30 mm kilib olinadi. Ortib boruvchi kesish tezligi bilan utkazilgan
sinovlardan keyin natijalar quyidagi bog’lanish tarzida ifodalanadi. 
Bunda barcha holatlar uchun kesuvchi asboblarning turgunligi /T/ bir xil deb 
karaladi. Ana shu ifoda matsrialning kesib ishlanuvchanligini harakterlaydi. 
Temperaturaviy usul. Bu usulning moxiyati shundan iboratki, kesish temparaturasi 
kesish rejimlari - kesish tezligi, kesish chuqurligi va surish kiimatlariga karab 
aniqlanadi. Olingan natijalar asosida bog’lanish keltirilib chiqariladi. 
Kesish temperaturasi uzgarmas bulsa, kesishning barcha rejimlarida 
kesuvchi asbobning turgunligi bir xil deb hisoblanadi
23
. 
Radioaktiv izotoplar usulida - radioaktiv nurlantirilgan keskichning eyilish 
intevsivligi chiqayotgan qirindi orqali Geyger schetchigi yordamida aniqlanib 
eyilganlik darajasi aniqlanadi va keskichning turgunligi aniqlangandan so’ng 
yuqoridagi bog’lanish keltirib chiqariladi.