|
Juwmaqlaw
Mayatnik - bul onıń salmaqlıq orayı aspa noqatınan tómen bolıwı ushın osilgan hár qanday jism bolıp tabıladı. Bul sonı ańlatadıki, jıpǵa osilgan júk mayatnikga uqsas terbelis sisteması bolıp tabıladı. diywal saatı... Erkin terbelislerge ılayıq bolǵan hár qanday sistema turaqlı teń salmaqlılıq jaǵdayına iye.
Sarkac ushın bul tartısıw orayı aspa noqatı astındaǵı vertikalda jaylasqan pozitsiya bolıp tabıladı. Eger biz mayatnikni bul jaǵdaydan shıǵarsak yamasa onı itarib jibersak, ol halda ol teń salmaqlılıq jaǵdayınan bir jóneliste yamasa basqa tárepke og'ib, terbelisti baslaydı. Biz bunı bilamiz eń úlken iyiw mayatnik jetip baratuǵın teń salmaqlılıq jaǵdayınan terbelisler amplitudasi dep ataladı. Amplituda mayatnik háreketke keltirilgen dáslepki búklem yamasa jıljıtıw menen anıqlanadı.
Bul ózgeshelik - amplitudaning háreket baslanıwı daǵı sharayatlarǵa baylanıslılıǵı tekǵana xarakterli bolıp tabıladı. erkin terbelisler mayatnik, lekin ulıwma alǵanda júdá kóp terbelis sistemalarınıń erkin terbelisleri ushın.
Fizikalıq mayatnikning terbelis dáwiri kóp jaǵdaylarǵa baylanıslı : denediń ólshemi hám formasına, salmaqlıq orayı hám toqtatilish noqatı arasındaǵı aralıqqa hám sol noqatqa salıstırǵanda dene massasınıń bólistiriliwine; sol sebepli toqtatilgan denediń dáwirin esaplaw júdá qıyın wazıypa... Matematikalıq mayatnik ushın jaǵday ápiwayılaw. Matematikalıq mayatnik - juqa ipga osilgan salmaqlıq, onıń ólshemleri ipning uzınlıǵınan talay kishi jáne onıń manna massası ipning massasınan úlkenlew bolıp tabıladı. Bul sonı ańlatadıki, korpus (júk) hám sabaq sonday bolıwı kerek, júkti materiallıq noqat dep esaplaw múmkin, sabaq bolsa vaznsiz bolıp tabıladı. Bunday mayatniklarni baqlawdan tómendegi ápiwayı nızamlardı ornatıw múmkin.
1. Eger mayatnikning birdey uzınlıǵın (asılıw noqatınan júktiń salmaqlıq orayına shekem bolǵan aralıq ) ustap tursa, túrli salmaqlardı toqtatıp qo'ysa, ol halda salmaqlardıń massaları úlken parq qilsa-de, terbelis dáwiri birdey boladı. Matematikalıq mayatnikning dáwiri júktiń massasına baylanıslı emes.
2. Traektoriyanıń qálegen noqatında denege tásir etiwshi Sida teń salmaqlılıq jaǵdayına jóneltiriledi hám teń salmaqlılıq noqatınıń ózi nolǵa teń.
3. Kúsh jismning teń salmaqlılıq jaǵdayınan chetlanishiga proporcional.
4. Eger mayatnikni jumısqa túsirayotganda biz onı hár túrlı (lekin onsha úlken bolmaǵan ) múyeshlerge og'diradigan bolsaq, ol halda ol hár túrlı amplituda bolsa -de, birdey dáwir menen oynaydı. Eger amplitudalar onsha úlken bolmasa, terbelisler óz formasında garmoniklikka etarlicha jaqın boladı hám matematikalıq mayatnikning dáwiri terbelisler amplitudasiga baylanıslı emes. Bul ózgeshelik izoxronizm dep ataladı (grekshe «isos»- teń, «xronos»- waqıt sózlerinen).
Bul fakt birinshi ret 1655 jılda Galiley tárepinen, go'yo tómendegi sharayatlarda anıqlanǵan. Galiley Piza soborida yondirilganda itarib jiberilgen uzın shınjırda lyustranıń shayqalıwın (pravoslav shirkewinde oraylıq lyustra, kóp sham yamasa shıralı shıra ) kuzatdi. Ilohiy xızmet waqtında átkónshektiń shayqalıwı az-azdan sonadı (8-bap), yaǵnıy átkónshektiń amplitudasi kemeydi, lekin dáwir ózgeriwsiz qaldı. Galiley óz pulsini waqıt kórsetkishi retinde isletgen.
Sarkacning bul ózgesheligi tekǵana tańlanıwlanarli, bálki paydalı da bolıp shıqtı. Galiley saatta regulyator retinde mayatnikdan paydalanıwdı usınıs etdi. Galiley dáwirinde saatlar salmaqlıq menen quwatlanardi hám zarbani sazlaw ushın jel qarazınıń pıshaqları sıyaqlı qopal apparat isletilingen, bul bolsa hawa qarsılıgın isletgen.
Mayatnikdan teń waqıt aralıqların esaplaw ushın paydalanıw múmkin edi, sebebi kishi terbelisler samaldıń tosınarlı samalları sebepli úlken terbelisler menen bir waqıtta júz boladı. Galileydan bir ásir ótkennen, mayatnikli saatlar isletiline baslandı, biraq teńizshilerge teńizde uzınlıqtı ólshew ushın ele da anıq saatlar kerek edi. waqtın etarlicha anıqlıq menen ólshew imkaniyatın beretuǵın bunday teńiz saatın jaratıw ushın sıylıq daǵaza etildi. Sıylıq zarbani tártipke salıw ushın volan (teń salmaqlılıq ) hám arnawlı prujinadan paydalanǵan xronometr ushın Garissonga berildi.
Paydalanilǵan ádebiyatlar
Ádebiyatlar
1. M. H. O’lmasova Fizika Optika, Atom va yadro fizikasi Toshkent. 2010y
2. A. G. G‘aniyev, A. K. Avliyoqulov, G. A. Almardonova . Fizika “O’qituvchi” Toshkent. 2010y
3. G. A. Almardonova. Avliyaqulov.N.X. “Zamonaviy о‘qitish texnologiyalari.”Toshkent 2001y
4. M. Ismoilov, P. Xabibullayev, M. Xaliulin Fizika kursi “Uzbekiston” Toshkent. 2000y
5. L. S. Jdanov, G. L. Jdanov Fizika Toshkent “O’qituvchi” 1994y
6. T. M. Mo’minov, A. B. Xoliqulov, SH . X. Xushmuradov Atom yadrosi va zarralar fizikasi « O‘zbekiston faylasuflari jamiyati», 2009-yil
7. G.Ahmedova, I.Xolbayev, O.B.Mamatqulov. Atom fizikasi.
Oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun o‘quv qo‘llanma. – 2012 yil.
Internet derekleri
1. www.ziyonet.uz
2. www.arxiv.uz
3. www.aim.uz
4. www.referat.uz
Do'stlaringiz bilan baham: |
