180.Тилшуносликнинг янги йуналишлари
Психолингвистика - нутқнинг ҳосил боʻлиши, шунингдек, нутқни идрок этиш ва шакллантириш жараёнларини уларнинг тил тизими билан оʻзаро богʻланиши ҳолатида оʻрганувчи фан; психология ва лингвистиканннг синте-зидан пайдо боʻлган. П. инсон нутқий фаолияти моделини ва психофизиологик нутқий шаклланишини ишлаб чи-қиб, уларни психологик экспериментлар ёʻли билан текширади. Тадқиқот манбаи боʻйича тилшуносликка яқин боʻлган П. оʻз текшириш усуллари боʻйича пси-хологияга яқин туради. Унда оʻзаро богʻланишли эксперимент, "семантик дифференциал" каби ва бошқа эксперимен-тал усуллар қоʻлланади. П. бир қатор амалий масалалар [она тили, айниқса, хорижий тилни оʻргатиш; мактабгача ёшдаги болаларнинг нутқий тарбияси ва логопедия масалалари; миядаги нуткий марказлар касалликлари клиникаси; нутқий таʼсир коʻрсатиш муаммолари (хусусан оммавий ахборот воси-талари фаолиятида ва таргʻибот ишларида); суд психологияси ва криминалистика (мас, кишиларни уларнинг нутқ хусусиятига қараб таниб олиш, аниқлаш); машина таржимаси ҳамда нутқий ахборотни ЭҲМга кири-тиш муаммолари ва бошқа]ни назарий жи-ҳатдан тушунтириш зарурати туфайли оʻтган аернинг 60-йилларида пайдо боʻлган. "П." термини оʻтган аернинг 60-йиллари оʻрталарида америкалик олимлар томо-нидан амалиётга киритилган. Оʻзбекистонда ушбу соҳада бир канча ишлар бажарилган боʻлсада, ҳақиқий маʼнодаги психолингвистик тадқиқотлар эн-дигина бошланмоқда.
1. Матн тилшунослиги. ХХ аср бошларига келиб тилшунос олимлар тилда товуш, соз, соз бирикмаси ва гапдан ҳам йирик бирликлар борлигини аниқладилар. Бундай йирик тил бирликлари қаторига синтактик бутунлик, абзаc (хатбоши), дискурс ва матн (контекст) киради. Бундай йирик тил бирликларига ҳозирги тилшуносликда турлича тариф берилмоқда. Бундай турлича тарифлар замирида бир бош мавзу асосида богланган гап ёки гаплар йигиндиси деган мано ётади.
Матн тилнинг энг катта бирлиги саналади. Матнни тилнинг бирлиги сифатида тадқиқ этиш рус тилшунослигида 30-йиллардаёқ бошланган эди. Бу оринда А.М.Пешковскийнинг “Русский синтаксис в научном обшении” (1934), В.В.Виноградовнинг “О художественной прозе” (1930), Л.А. Булаховскийнинг “Курс русского литературного язика” (1952) каби асарларини эслаш мақсадга мувофиқдир. Чунки худди ана шу тадқиқотлар унинг муаллифи озига хос лисоний хусусиятлари сингари муаммоларни органишни бошлаб берди.
Ҳозирги тилшуносликда матн атамасига турлича тарифлар берилмоқда. Масалан, тилшунос олим П.Гиронинг фикрича, матн озаро богланган бирликлар бутунлиги болиб, бу бутунликни ташкил этувчи белгилар ишоралар услубий таассуротни ифодалаш мақсадида бир-бири билан муносабатга киришиб ягона системани ташкил этади.
Матнга аниқ, тогри тариф бериш учун унинг хусусиятларини белгилаш лозим. Тилшунос С.Тодоровнинг аниқлашига кора ҳар қандай матн уч хусусиятга эга: а) жараён, б)синтаксис хусусият, в)семантик хусусият. Матн аниқ гаплардан ташкил топади, бу эса матннинг жараён эканини исботлайди. Матннинг синтактик хусусияти дейилганда матнни ташкил қилувчи қисмлар орасидаги озаро богланиш тушунилади. Матннинг семантикаси эса унинг мазмунини озида ифода этади. Демак, матн малум система асосида тузилган, оз мазмунига (семантикасига) эга болган, туглланган нутқий фаолият маҳсулидир.
Матн тилсҳунослигида
Матн тилшунослигида матн мазмуни ва матн маноси атамалари озаро фарқланади. Малум бир матндан орин олган малумот ёки ахборот матннинг мазмунидир. Матннинг маноси эса матн бирликлари (гап, синтактик бутунлик, абзаc) га хос ахборотдир. Матннинг мазмуни унда ифодаланаётган ахборотнинг узил-кесил якунланганлиги билан боглиқдир. Матн маноси эса тугал фикр англатса ҳам оша фикрнинг яна давом этишини тақозо этади. Бундан коринадики, гап ва матн ортасидаги асосий фарқ якунланганликнинг мутлақлигида тугалланганликнинг эса нисбийлигидадир.
Матн озига хос грамматик категорияга эга: а) малумот (ахборот) категорияси табиат, воқеа-ҳодиса, иш-ҳаракат кабиларни ифода қилиш, улар юзасидан у ёки бу даражада фикр юритишни англатади; б) интеграcия категорияси – бу категория матн бирликлари орасидаги узвийлик, боглиқлик, алоқадорлик каби муносабатларни корсатади; в) ретроспекcия категорияси – бу категория матн орқали малум қилинаётган воқеа-ҳодисани кетма-кет, изчил ҳикоя қилиш орқали роёбга чиқади.
Матн нутқий фаолиятнинг бир бутун маҳсулидир. Уни ана шундай маҳсулот эканлигини таминлашга хизмат қилувчи категория матн тилшунослигида интеграcия (лотинча толдирмоқ) категорияси деб юритилади. Умуман интеграcия категорияси матннинг якунланиши билан боглиқ категория сифатида коринади.
Матншунослик билан шугулланувчи айрим олимлар интеграcия ва когезия атамаларини бир-биридан фарқлайдилар. Когезия матн қисмлари орасидаги боглиқликни грамматик, семантик ва лексик воситалар билан таминлашни англатади. Интеграcия категорияси эса матннинг бир бутунлигини таминлаш мақсадида уларни бирлаштиришни ифода этади. Демак, когезия мантиқий категория болса, Матн тилшунослигида матн мазмуни ва матн маноси атамалари озаро фарқланади. Малум бир матндан орин олган малумот ёки ахборот матннинг мазмунидир. Матннинг маноси эса матн бирликлари (гап, синтактик бутунлик, абзаc) га хос ахборотдир. Матннинг мазмуни унда ифодаланаётган ахборотнинг узил-кесил якунланганлиги билан боглиқдир. Матн маноси эса тугал фикр англатса ҳам оша фикрнинг яна давом этишини тақозо этади. Бундан коринадики, гап ва матн ортасидаги асосий фарқ якунланганликнинг мутлақлигида тугалланганликнинг эса нисбийлигидадир.Матн озига хос грамматик категорияга эга: а) малумот (ахборот) категорияси табиат, воқеа-ҳодиса, иш-ҳаракат кабиларни ифода қилиш, улар юзасидан у ёки бу даражада фикр юритишни англатади; б) интеграcия категорияси – бу категория матн бирликлари орасидаги узвийлик, боглиқлик, алоқадорлик каби муносабатларни корсатади; в) ретроспекcия категорияси – бу категория матн орқали малум қилинаётган воқеа-ҳодисани кетма-кет, изчил ҳикоя қилиш орқали роёбга чиқади.Матн нутқий фаолиятнинг бир бутун маҳсулидир. Уни ана шундай маҳсулот эканлигини таминлашга хизмат қилувчи категория матн тилшунослигида интеграcия (лотинча толдирмоқ) категорияси деб юритилади. Умуман интеграcия категорияси матннинг якунланиши билан боглиқ категория сифатида коринади.Матншунослик билан шугулланувчи айрим олимлар интеграcия ва когезия атамаларини бир-биридан фарқлайдилар. Когезия матн қисмлари орасидаги боглиқликни грамматик, семантик ва лексик воситалар билан таминлашни англатади. Интеграcия категорияси эса матннинг бир бутунлигини таминлаш мақсадида уларни бирлаштиришни ифода этади. Демак, когезия мантиқий категория болса,
Do'stlaringiz bilan baham: |