Матбабаев М. М. “Электр техникаси, электр механикаси ва электр технолгиялари” кафедраси

Р
асм 2.1. а) иккита, б) в) учта ўтказгичдан иборат термоэлектрик занжир,
г) д) термоэлемент уланиш жойи ва термоэлектродга ўлчаш
асбоби улаш схемаси.

Агар иккита ўтказгичдан иборат электр занжирни исталган жойда (пайванд қилинган жойда хам) кесиб, шу оралиққа учинчи ўтказгич қўйилса (б ва в) ва учинчи ўтказгичнинг учларидаги харорат бир хил бўлган ҳолда, термик Э.Ю.К. ўзгармайди. Шунинг учун занжир ўзилган жойига ўлчов асбоби ўрнатиш мумкин (г, д).

Термопара тайёрлашда ишлатиладиган материаллар иссиқликка чидамли, қиздирилганда физик хоссалари ўзгармайдиган ва юқори термик Э.Ю.К.га эга бўлишлари лозим.
Қуйидаги термопаралар кенг қўлланишга эга :
1.Платинородий - платина (ПП). Бу термопаранинг мусбат электроди (90%) платина қотишмаси “Экстра” ва (10%) родийдан тайёрланади, манфий электрод эса «экстра» платинадан иборат. Бу термопаралар 1300⁰С гача бўлган хароратни ва қиска муддатда 1600⁰С ҳароратни ўлчайди. Материал қимматлиги учун электродлар диаметри 0,5 мм.ни
ташкил қилади. Вакуумда платина 1250⁰С ҳароратда парчаланади, шунинг учун уларни вакуум печларида қўллашнинг рухсат қилинган ҳарорати оддий муҳитли печлардагидан анча паст бўлади.
2.Хромель – алюмель термоэлемент хромель ва алюмелнинг махсус ишлаб чиқилган қотишмаларидан тайёрланади ва нисбатан юқори термо-Э.Ю.К га эга. Бу термометрлар ҳароратни 1000⁰С ва қисқа муддатда 1300⁰С гача ўлчайди ва жуда кенг тарқалган термоэлемент ҳисобланади.
3.Термоэлемент ПР- 30/6. Мусбат электрод платинародий қотишма (30% -родий) ва манфий электроди хам худди шундай, лекин родий 6% бўлган, қотишмадан тайёрланади. Бу термометрлар хароратни 1800⁰С гача ўлчаш имконини беради.
Жуда юқори хароратларни ўлчаш учун вольфрамренийли термоэлементлар ( 2100-2200⁰ С гача) ёки электродларидан биттаси соф графитдан, иккинчиси эса цирконий борид (2000⁰С) ёки титан карбиддан (2500⁰С гача) тайёрланган термоэлементлар қўлланилади.
Жисм ҳароратини датчик билан бевосита контакт орқали ўлчаш мумкин бўлмаган ҳолларда нурланиш пирометрлари қўлланилади. Уларнинг ишлаш принципи жисм ҳарорати билан у нурлантирадиган энергия миқдори орасидаги боғланишга асосланган. Агар харорат ўлчашда нурланиш энергияси тўла қўлланилса, бундай пирометрлар тўла нурланиш ёки радиацион пирометр, агар нурланиш спектрининг бир қисми қўлланилса, қисман нурланиш ёки оптик пирометр дейилади.
Радиацион пирометрларда жисмнинг тўла нурланиши оптик система ёрдамида термоэлементнинг ишчи учига йўналтирилади ва у қизийди. Нурланувчи жисмнинг ҳарорати қанча юқори бўлса, унинг нурланиши шунча кўп бўлади ва натижада термоэлемент ишчи учининг ҳарорати ва унинг термо Э.Ю.К шунчалик кўп бўлади. Жисм нурланиши нафақат унинг ҳароратига, балки иссиқликдан нурланиш коэффициенти (Е)га хам боғлиқ бўлади. Агар жисм сирти оксидланган бўлса, Е= 0.9 -0,7 (улчаш хатолиги 2.5 -9%), агар сирт ялтироқ бўлса, Е=0,3 – 0,4 (хатолик 25 -35%).
Р
адиацион пирометрларга қараганда оптик пирометрлар анча аниқлиги катта ҳисобланади. Бу пирометрлар ишлаш принципи электр лампочкаси толаси порланиш ёруғлигини таққослашга асосланган бўлиб, унинг ҳарорати ундан ўтувчи ток билан тўғридан тўғри боғлиқ.