Масъул муҳаррир: академик Т. Н. Долимов, г м. ф д., проф. Тақризчилар

194- расм. Торф ётқизиғи.

Хемоген чўкиндилар ботқоқликларда жуда кам ҳосил бўлади ва улар муайян компонентларнинг ерости сувлари билан келтирилиши билан боғлиқ. Калций карбонат миқдори юқори бўлган қаттиқ грунт сувлари билан тўйинадиган пасттекислик ботқоқликларида оҳактош линзалари ҳосил бўлади. Эриган темирли бирикмалардан тикловчи муҳитда сидерит таркибли ботқоқли темирли маъданлар, оксидловчи муҳитда эса қўнғир темиртошлар ҳосил бўлади.
Ботқоқлик ётқизиқлари орасида асосан торф амалий аҳамиятга эга. У электростанцияларда ёқилғи сифатида, кимё саноатида бир қатор органик бирикмалар (аммиак, спирт, фенол, парафин ва б.) олиш учун, қишлоқ хўжалигида эса тупроқни ўғитлаш, қурилишда иссиқлик сақловчи плиталар ишлаб чиқаришда фойдаланилади.
Қадимий ботқоқликларда кўп миқдорда кўмир ҳосил бўлган. Улар диагенез ва метаморфизм жараёнлари туфайли торф ётқизиқларининг кейинги кўмирлашиши натижасида ҳосил бўлган. Кўмирлашиш даражасининг ошиб бориши бўйича кўмирнинг қуйидаги ҳосил бўлади: қўнғир кўмир (67-78 % углерод) - тошкўмир (75-97 %) - антрацит (92-97 %). Торфдан келиб чиққан барча кўмирлар гумусли ва сапропелитдан ҳосил бўлганлари эса сапропелли кўмир дейилади.
Қадимий денгизбўйи текисликлари ботқоқликлари шароитларида шаклланган кўмирли ҳавзалар паралик (юнонча «паралиос» - соҳилбўйи), континентлар ичидагилари эса лимник ҳавзалар дейилади.
Геологик тарихда кўмир ҳосил бўлиш қуруқлик ўсимликлари ривожлана бошлаган девон давридан бошлаб кузатилади. Энг фаол кўмир тўпланиш карбон, перм, юра ва палеоген даврларига тўғри келади.


Таянч тушунчалар ва иборалар

Тасмали гиллар, гумус, абразия, сапропел, паралик, лимник, сапропелит, торф, торфяник, диатомитлар, қўнғир кўмир, тошкўмир.

Назорат своллари


Кўлларнин қанақа генетик турлари мавжуд?
Кўллар қандай хусусиятлари бўйича таснифланади?
Қандай кўллар тектоник харакатлар туфайли вужудга келган?
Тасмали гиллар қандай ҳосил бўлади?
Эвапорит ҳавзалари деганда нимани тушунасиз?
Паралик ва лимник кўмир ҳавзалари ўзаро қандай хусусиятлари билан фарқ қилади?
Нима сабабдан кўмирланиш босқичларида углерод миқдори ортиб боради?
Баландлик, оралиқ, пасткамлик ва денгизбўйи ботқоқликлари бир-биридан қандай хусусиятлари билан фарқ қилади?