Масъул муҳаррир: академик Т. Н. Долимов, г м. ф д., проф. Тақризчилар

180- расм. Тўсиқ рифи ва лагуна. www//saga.ua

Тропик ва субтропик шельфлардаги турли маржан қурилмаларининг абразияси туфайли кўп миқдорда бўлакли материал - оҳакли детрит ҳосил бўлади.

Хемоген чўкиндилар. Арид иқлимли саёз денгизлар ўсимликларга бой бўлади. Улар кўп миқдорда карбонат ангидритни ютиб, сувнинг кальций карбонат билан тўйинишига олиб келади.
СаСО₃ чўкмага ўтади, бунда тўлқинлар билан лойқаланган қум доналарини қоплаб оҳакли оолитлар деб аталувчи майда шариклар ҳосил бўлади. Бу шариклар кейинчалик чўкиндилар диагенезида оолитли оҳактошларни вужудга келтиради (Каспий, Орол, Ўрта ер, Қизил денгизлар). Саёз ҳавзаларда терриген чўкиндилар орасида темирмарганецли конкрециялар учрайди. Темир ва марганец гидрооксидлари коллоид ҳолда дарёлар билан келтирилиб, денгиз суви билан аралашганда чўкмага ўтади.

181-расм. Атолл риф ороли. www//saga.ua

Чуқур денгизларнинг тубида (30-300 м) ғўддали (конкрецион) ва донали (фосфорит қумлари, фосфорит оолитлари) фосфоритлар кимёвий ёки биокимёвий йўллар билан ҳосил бўлиши мумкин.

Батиал чўкиндилар шельф зонаси билан Дунё океани туби оралиғи бўйлаб ўзун тасма тарзида чўзилиб 54,9 млн.км² майдонни эгаллаган. Бу зона учун ёнбағирнинг қиялиги ва чуқур новлар билан ажралганлиги характерлидир. Континентал (ёки материк) ёнбағирнинг 60 % майдони турли иллар - гиллар ва алевритли чўкиндилар билан қопланган; қумлар 25 % ва фақат 5 % органоген чўкиндилардан иборат. Континентал ёнбағирдаги чўкиндилар қалинлиги жуда ўзгарувчан. Катта нишабликдаги участкаларда ётқизиқлар умуман учрамайди. Пасткамликларда чўкиндилар қалинлиги анча юқори бўлади.
Континентал ёнбағирнинг типик иллари турли таркибга ва рангга эга бўлиб, кўк, қизил, сариқ ва яшил рангли иллардан иборат.
Кўк ил (лойқа) купинча материк ёнбағирда ва ундан ҳам чуқурроқ жойларда - Дунё океани тубида ҳам (5000 м) ҳосил бўлади. Кўк ил Атлантика океани остида кўпроқ йиғилади. Илнинг ранги ҳаво ранг, баъзан кўкиш - қорамтир ва кулранг бўлади. У таркибида Н₂S, органик қолдиқлар бўлган майда ил заррачаларидан иборатдир. Бу жинсларда органик қолдиқлар миқдори 10 - 30%, ил 60% дан 90% гача бўлади.
Қизил ил кўк илга нисбатан материк этакларида жуда кичик (1% га якин) майдонни ташкил этади. Унинг таркибида ҳам гил, ил ва майда кварц доначалари бор. Улар океан остида жуда кенг майдонларни (130 млн.км²) эгаллаган бўлиб, материкдан энг узоқ ва чуқур жойларда тўпланади, рангининг қизғиш бўлишига сабаб унда темир ва марганец оксиддарининг борлигидир.
Яшил ил ва қум. Яшил, оч яшил, кул ранг яшил ил ва қум денгизларда 80 - 100 м чуқурликдан бошлаб ҳосил бўлади. Бу чўкиндилар кўпинча 2000 м дан чуқурда ҳам учрайди. Яшил ил таркибининг бир хил эмаслиги ва ил заррачаларининг камлиги (48%) билан фарқ қилади. Яшил илдан ташқари, континент ёнбағрида кум ҳосил бўлади. Бу жинсларнинг яшил ранги таркибидаги глауконит минерали билан боғлиқ.
Денгиз, океан чўкиндиларидан органик ил таркибида фораминиферали, птероподли ва майда сув ўсимликлари қолдиқлари бўлади.
Океанлар туби юқорида қайд этилган вилоятларга нисбатан кам ўрганилган. Океан тубининг чуқурлиги 2500 м дан 6000 м гача, умумий майдони 283,7 млн.км² дан ортиқ. Қирғокдан анча узоқ масофада бўлганлигидан тўлқин олиб келган чўкиндилар унгача бориб етмайди. Океан туби чўкиндиси икки хилдир: а) органик ил, б) океандаги органик (қизил) илдан ташкил топган. Органик илларга радиолярийли, глобигеринли ва диатомли турлари кўпроқ учрайди. Океанда яшовчи глобигеринлар ҳалок бўлгач, уларнинг чиғаноғи сувда эрийди. Чиғаноқлар катта чуқурликларда босим ортиб кетишидан, ҳарорат пасайишидан ва чиғаноқ таркибидаги майда минерал кристалларнинг ажралиб кетишидан эриб кетади.
Диатомли ил - денгизлардаги кремнийли сувўтлари қолдиғидан тўпланади. Булар совуқ сувли денгизларда вужудга келади. Бундай майдонларга Антарктика атрофи ва Тинч океанининг шимолидаги ўлкалар киради.
Радиолярийли ил - денгизларнинг энг чуқур жойларида (4000 - 5000 м) ҳосил бўладиган жинс бўлиб, таркибининг 50% дан кўпроғини бир ҳужайрали радиолярий ҳайвонларининг қолдиғи ташкил этади.