Масъул муҳаррир: академик Т. Н. Долимов, г м. ф д., проф. Тақризчилар

2-расм. Қуёш тизими: 1-Қуёш, 2-Меркурий, 3-Венера, 4-Ер, 5-Марс, 6-Юпитер, 7-Сатурн, 8-Уран, 9-Нептун, 10-Плутон, 11-комета.http://interesnoe.info.

Қуёш тизимига 9 та сайёра, 42 та йўлдош, 50 мингдан ортиқ кичик астероидлар, саноғи йўқ метеорит ва кометалар киради. Уларнинг марказида Қуёш жойлашган бўлиб, у ўзининг тизимдаги бошқа барча осмон жисмларини ўзига тортиб туради. Бу тизимдаги барча жисмлар ўзаро гравитация (бутун олам тортишиш қонуни) кучи билан ҳам боғланган.
Сайёралар икки катта гуруҳга: ер гуруҳига – Меркурий, Венера, Ер ва Марс – ва юпитер гуруҳига, яъни гигант сайёралар – Юпитер, Сатурн, Уран ва Нептунга бўлинади (2-расм).
Қуёш ва Қуёш тизими сайёраларининг ҳажми ва массаси орасида кескин фарқ бор. Буни уларни қиёслаш макетидан кўрса бўлади (3-расм).
Ер гуруҳидаги сайёралар нисбатан кичик ўлчамли ва катта зичликка эга (4-расм). Уларнинг асосий таркибини силикатлар (кремний бирикмалари) ва темир ташкил этади. Гигант паланеталарда эса қаттиқ юза йўқ. Унча катта бўлмаган ядросидан ташқари улар водород ва гелийдан тузилган ва газ-суюқ ҳолатда мавжуд. Бу сайёраларнинг атмосфераси аста-секин зичлашиб бориб, суюқ мантияга айланади.

3-расм. Қуёш ва сайёраларнинг қиёсий ҳажми.

4-расм. Ер гуруҳидаги сайёраларнинг қиёсий ҳажми.

Қуёш тизими умумий массасининг асосий улуши (99,87%) Қуёшнинг ўзига тўғри келади. Шунинг учун Қуёш тортиш кучлари тизимидаги деярли барча қолган жисмлар: сайёралар, кометалар, астероидлар ва метеорлар ҳаракатини бошқаради. Сайёралар атрофида эса фақат ўзининг йўлдошларигина айланади. Чунки бунда йўлдошлар ушбу сайёраларга яқин бўлганлиги туфайли тортиш кучи Қуёшникидан ортиқ.
Барча сайёралар Қуёш атрофида бир йўналишда айланади. Бу ҳаракат тўғри ҳаракат дейилади.
Сайёралар орбитаси шакли бўйича айланага, орбита текислиги эса Лаплас текислиги деб аталувчи Қуёш тизимининг асососий текислигига яқин. Аммо сайёралар массаси қанча кам бўлса бу қоинотдан оғиши шунча сезиларли бўлади, бу Меркурий ва Плутон мисолида яққол кўринади.
Қуёш тизими сайёралари қуёш атрофида турли радиусда ва тезликда айланади.


Қуёш

Қуёш - бу одатдаги юлдуз бўлиб, Қуёш тизимидаги барча сайёралар унинг атрофида айланади. Унинг сиртида кучли шуълаланиш кузатилади (5-расм).

Қуёш қайноқ плазмали шар бўлиб, радиуси R=696 минг км, ўртача зичлиги 1,416 кг/м³. Айланиш даври (синодик) экваторда 27 суткадан қутбларда 32 суткагача ўзгаради, эркин тушиш тезлани-ши 274 м/с². Қуёш спектри таҳлилига кўра унинг кимёвий таркиби: водород 90% га яқин, гелий 10%, бошқа элементлар 0,1% дан кам. Қуёш энергияси-нинг манбаи бўлиб Қуёшнинг марказий қисмида водороднинг гелийга ядровий айла-ниши ҳисобланади. Бунда ҳарорат 15 млн. К га боради (термоядеро реакцияси). Унинг ички қисмидан энергия нурланиш орқали кўчирилади, кейинчалик у 0,2 R масофага тенг ташқи қатламда конвекция орқали амалга оширилади. Қуёшдан 149 млн. км масофада жойлашган Ер ундан 21017 Вт га яқин ёруғлиқ нури энергиясини олади. У Ер шарида кечадиган барча жараёнларнинг асосий энергия манбаси саналади. Ердаги бутун биосфера, ҳаёт фақат қуёш энергияси ҳисобига яшайди.