Масъул муҳаррир: академик Т. Н. Долимов, г м. ф д., проф. Тақризчилар

Таянч тушунча ва иборалар

Триас, юра, бўр, эртакиммерий, аммонитлар, иккитавақалилар, динозавр, ихтиозавр, гинкго, плезиозавр, кечки киммерий, австрия тектогенези, ларамий, ороген фаза, латерит,

Назорат саволлари


Мезозой эрасида қандай даврлар ажратилади?
Эртакиммерий орогенези қачон содир бўлган?
Динозаврлар қачон пайдо бўлган?
Триас ётқизиқлари билан қандай муҳим фойдали қазилма конлари боғлиқ?
Гондвана континенти қачон пайдо бўлган ва парчаланиб кетган?
Юра даврининг ўсимлик дунёсига тавсиф беринг.
Ўрта Осиёдаги юра даврининг кўмир конларига тавсиф беринг.
Кечки киммерий, австрия ва ларамий орген фазалари қачон содир бўлган?
Бўр даврида нима учун кўпчилик организмлар қирилиб кетган?
Бўр даврида иқлим қанақа бўлган?
Бўр даврида қандай фойдали қазилма конлари шаклланган?



25 боб. КАЙНОЗОЙ ЭРАСИ

Ернинг ҳозирги кўринишига олиб келган охирги ривожланиш босқичи кайнозой эрасига тўғри келади. Унинг давомийлиги олдингиларига нисбатан анча кам – 70 млн йилга яқин бўлиб, ўз навбатида учта: палеоген (66-25 миллион йиллар олдин), неоген (25-0,7 миллионлар йиллар олдин) ва антропоген (0,7 миллион йилдан - ҳозиргача) даврларига бўлинади. Кайнозойнинг бошларида альп бурмаланиш жараёнлари ўзининг кульминациясига чиқади, кейинги эпохаларда материкларнинг ер юзаси аста-секин ҳозирги кўринишига эга бўлади. Атлантика ва Ҳинд океанларининг ўлчами анча ошган. Ўсимлик ва ҳайвонот оламида ҳам муҳим ўзгаришлар содир бўлган. Энг муҳими ақилли одам пайдо бўлган ва ўзининг оламшумул қудратига эришган. Шу вақтда ҳашаротхўрлардан приматлар, улардан эса одам келиб чиққан.

Материкларнинг контури, рельефининг ҳозирги кўриниши, ҳозиргига яқин иқлим шароитларида органик дунёнинг шаклланиши кайнозой эраси давомида шаклланган. Шунинг учун ҳам унинг тарихи батафсилроқ кўрилиши лозим.
Геодинамикаси. Кайнозойнинг бошларига келиб ҳозирги Евросиёнинг шимолий қисми ўрнида консолидацияланган ягона қуруқлик мавжуд бўлган. У кейинги жараёнлар натижасида кучли ўзгарган ва текисланган байкал, каледон ва герцин ёшидаги қурилмалар ёрдамида ўзаро туташган қадимий ядролардан таркиб топган. Евросиёнинг шарқи ва жанубий-шарқида қадимий структураларга мезозой тоғлари қўшилиб кетган. Евросиё Шимолий Атлантика ботиқлиги орқали Шимолий Америкадан ажралган. Уни жанубда ва жанубий-шарқдан бирмунча қисқарган Тетис ўраб турган. Тетис Евросиёни парчаланиб кетган Гондвананинг жанубий ва жанубий-ғарбий участкалари – Африк-Арабистон, Ҳиндистон ва Австралия платформаларидан ажратган, шарқда эса Тинч океани билан бевосита қўшилган.
Кайнозой эрасининг бошларида Ҳиндистон, Австралия ва Антрактида ягона материкни ташкил этган. Жанубий Америка ҳам Африка билан туташган жойларга эга бўлган. Европа ва Шимолий Америка ўртасида фақат тор сувли қамбар – бўлғуси Шимолий Атлантиканинг илк ўрни белгиланган. Кайнозой эрасидаги тектоник ҳаракатлар ер юзаси кўринишини кескин ўзгартириб юборган.
Палеогенда Ҳиндистон, Австралия ва Антрактида бир-биридан ажралади. Ҳиндистон палахсаси шимолга сурилиб неогеннинг бошларида Осиё билан туташади. Австралия ўз ўқи атрофида соат мили йўналишига тескари бурилиб шимолий-шарққа қараб ҳаракатланади. Бунда Антарктида ва Африка деярли ҳаракатсиз қолган. Африка ва Жанубий Америка орасида Атлантика океани аниқ ифодаланган (242-расм).