|
2.Masshtab
Bu bo’limda biz masshtabni xisoblash va tanlash xaqida emas, uning
kanstruksiyasida joylashuvi xaqida gaplashamiz; masshtabni tanlash va xisoblash
5-bobda ko’rib chiqiladi. Shkala grafik jxatidan ifodalanishi mumkin; Mashtablar
yoki chiziqli shikala ka’bi “1 dyuym 1 milni ifodalaydi” ka’bi og’zaki tushuntirish
sifatida; yoki 1: 62500 ka’bi kasr ko’rinishida. Grafik masshtab ko’pincha dizayn
muommolarini
keltirib
I 1-Hudud |
I 2-Hudud I
chiqaradi. Birinchidan shkala karta fokusi emas. O’quvchi uchun yordamchi
hisoblanadi. Ikkita maqsaddan bitasi uchun xizmat qiladi: o’lchamlilik yoki
o’lchash.
rasm. Ba’zi hududlar bilan dizayn soxasida oson ishlanadi. 1- hududda mavzu va
legendalar uchun ta’biy joylar ta’minlaydi, 2-
hududda esa bunday emas
rasm. Ramzlar legenddagi ka’bi ko’rinishi kerak va matn yoki karta o’quvchilanni
adashtiradi.
Dunyo mavzuga oid kartasida masshtab umumiy o’lchamda
ko’rsatadi, shuning uchun o’quvga aniq o’lchash zarur; Yirik masshtabli kartalarda
o’quvchiga aniq masofani bilish kerak, bo’lishi mumkin.
2.19-rasm. Yirik masshtablar ko’rinishi. Shkalali masshtablar karta uchun yordamchi element
hisoblanadi
Qandaydir kopyuter dasturi masshtabni aftomatik tarzda quyadi, bu kartani
to’ldiradi va o’quvchi sezadigan birinchi xolatdir: (2.19-rasm). Shkala zaruriy
ko’rsatmalarni berishi uchun etarlicha uzun bo’lishi kerak, lekin 6 dyuymli kartada
4-dyuymli uzunlikdagi shkala ortiqcha xisoblanadi. 2-dan masshtab boyitilmagan
bo’lishi kerak. Boyitilgan tarzda bezatilgan masshtablar bezatilgan masshtablar 18
asrlardagi kartalarda mashxur bo’lgan lekin bu kartalarda shuningdek suv parisi,
dengiz ilonlari va kemalarning rasmlari xam bo’lgan. Agar shu qadimgi kartalarni
o’xshatishga xarakat qilmayotgan bo’lsangiz, bu xamma bezaklardan qochishingiz
kerak. 2.20-rasm. To’g’ri keladigan masshtablarga misollar ko’rsatilgan.
rasm. “Legenda” so’zi o’ng tarafdagi xaritadagi hech qanday maqsad uchun xizmat
qilmaydi va uni ta’riflovchi nom bilan
almashtirish yaxshiroq
Masshtab legendning soxasiga kiritilishi mumkin yoki u aloxida bo’lishi mumkin.
Karta nomi va legenda ka’bi masshtab muvozant va oydinlik uchun joylashtiriladi.
Oriyentirlash
Orientatsiya yo’nalishni ko’rsatishga kiradi.Bu ko’puncha masshtab turini (kenglik
va uzoqlik chiziqlari)ni chizish yo’li bilan yoki shimoliy strelka bilan bajariladi.
Umumiy
olganda
shimol
kartaning
yuqori
qismida
bo’lish kerak bo’lsa xam lekin aslida bunday bo’lmasligi xam mumkin. Shimol
doim xam kartaning eng yuqori qismida bo’lmaydi. Evropaning MUNDI kartasida
(dunyo kartasida) sharq yuqori qismga joylashtirilgan, shunga ko’ra kartada
“yo’nalishni olish' iborasiga egamiz. Ilk Xitoy kartalarida janub kartaning eng qori
qismiga joylashtirilgan. Xozirgi vaqtdagi yuriqnomalarda aytishiga agar
ko’rsatmalar, masalan ko’rlar bo’lmasa shimol yuqori qismida deb taxmin qilinadi
.bunda qandaydir orientatsiya belgisi xam bo’lmasligi kerak. Shimoliy strelkalar
yo’nalishini oson va tez ko’rsatish usulidir, lekin extiyotkorlik bilan ishlatishi
kerak. Shimoliy strelkalar xamma kartalarga to’g’ri kelmaydi. Shaxar yoki shaxar
tashqarisi ka’bi katta bo’lmagan uchastka uchun ular foydali qo’llanilishi mumkin,
lekin dunyo kartasi yoki yirik regionlar uchun ular yaroqli bo’laolmaydi. Agar
kartadagi meridianlar (shimoliy-janubiy chiziqlar, qing’ir yoki tarqalgan bo’lsa
shimoliy strelka bitta nuqta uchun yoki bitta chiziq bo’ylab yagona to’g’ri strelka
xisoblanadi. 2.21-rasmda ko’rsatilgan konusimon strelka ishlatishi mumkin emas.
~ Z
'x
SURXONDARYO VILOYATI (
/
OLTINSOY TUMANI (
\Г\ К /*V/V
Afsuski shimoliy srelkadan natog’ri foydalanish umumiy xatoga olib keladi.
Dunyo tomonlarini (shimol, janub, sharq, g’arb) ko’rsatadigan kompus qoidaga
ko’ra, navigatsiya kartalari uchun foydalaniladi va qoidaga ko’ra mavzuga oid
karta uchun to’g’ri kelmaydi.
5
10
1
I
I
Kilometr
0
5
10
Kilometr
5 0
45
90
Kilometr
5
10
15
Kilometr
2.20-rasm. Grafik masshtablarning turli ko’rinishlari
Agar shimoliy strelkalardan masshtab ka’bi foydalanilsa, bu o’quvchi uchun
yordamchi vosita xisoblanadi. Kartada ustunlik qilmasligi kerak. Ko’plab
kampaniya yoki agentliklar strelka markazi uchun katta bo’lmagan lagatipdan
foydalanadi va bu samarali bo’lishi mumkinya, lekin kartani yopib qo’ymasligi
kerak. 2.22-rasm. Kompusning xilma xil shimoliy sterkalarini ko’rsatadi. Agar
kartada paralellilar va meridianlar chizilsa shimoliy strelka ortiqcha xisoblanadi.
2.21-rasm. Kartada kenliklar tasvirlangan bo’lsa, shimol ko’rsatkichlari
tasvirlanmaydi. Konusli proeksiyada ular tasvirlanmaydi
2.22-rasm. Shimol ko’rsatkichlari va kompas belgilari
Pralellar va meridianlar soni tanlash karta masshtabi va uning maqsadiga
bog’liqdir. Navigatsi kartasi umumiy atlas kartasiga qaraganda ingichka to’rlarni
talab qiladi. Atlas kartasida masshtab turlari o’quvchiga joyni topishga yordam
beradi. Mavzuga oid kartalarda kardinatalar
to’rida
foydalanishi
mumkin,
chunki
o’quvchi aniq joylashuv joyini aniqlashga
xarakat qilmaydi. Agar tik to’rlardan
foydalanilsa
ular
kartaning
xamma
tomonlarida ko’rsatilishi kerak, negaki bu
praektsiya
ka’bi xissiyot beradi. 2.23-rasm.
2.23-rasm. Kartaga to’rlarni joylashtirish va tasvirlash
Do'stlaringiz bilan baham: | 
