Masshtab. Masshtab: Yer sharini kichiklashtirish, kompilyasiya va generalizatsiya

Generalizatsiya 
Xaritalar har doim ham biz ko’radigan dunyoni aniq ko’rsatishga harakat qilishi 
kerak. Shuning uhun kartogarflar hambu ana xatolarni amalga oshirmaydilar. 
Ularning kichik xatolari ham juda katta muommolarni keltirib chiqaradi. 
Generalizatsiya xaritaning masshtabi va maqsadli belgilar detallarini aniq qilib 
ko’rsatib beradi, va ommaga taklif qiladi. Ma’lumotlar bazasi va tematik 
ma’lumotlar tematik xaritalarga umumiy xulosalanishi kerak. Generalizatsiya 
hamma xaritaga talab qilinadi. Unda bazi darajalar cheklangan bo’ladi, bu salbiy 
omilni ko’rsatmasligi kereak. Generalizatsiya xaritaning ommaviyligini belgilab 
beradi. 
Generalizatsiya jarayoni daryolarning yo’nalishi va qirg’oq bo’ylarini ifodalashda 
jyda oddiy bo’lmasligi kerak. Maqolalar va kitoblar haqida adabiy xulosalar aniq 
nuqtalarda yaratiladi. Generalizatsiya katta aqliy salohiyat va kartogarfga talablarni 
rivojlantishni xulosa qilinadi. Kartogarf xaritaning umumiy maqsadi aniq 
tushinishi kerak. 
Generalizatsiyaning maqsadi 
Generalizatsiyaning tematik informatsiyaning geografik tushunchani o’zida saqlab 
turadi. Kartograf turli holatlarni ham mukammal qilib tashkil qilib berishi kerak. 
Aniqlikni tashkil etgan holatda har qanday jihatni belgilab berishi lozim. 
1:1,000,000 ning katta masshtabi hatto qiyoslamadi, asosiy yo’lning 50 oyoq 
kenglikda, masshtab chiziladi, faqatgina 0.0006 suyiqda yoki 0.0015 millimetr 
kenglikda bo’ladi. Natijada, asosiy va ahamiyatsiz yo’llar o’lchami bu aniqliklarsiz 
aynan bir xil o’lchamlar belgilanadi. Yo’llar, daryolar va temiryo’llar izohlanib 
ko’rsatiladi. Ularning paralleli boshqa bir hudud yoki kenglikka joylashgan 
bo’lishi mumkin. Boshqa bir tomondan hamma uchta qismlar ko’rsatilmaydi. 
Shuningdek bu to’g’ri emas. Topografik xaritalar uchun umumiy xulosalash 
muommosi USGS aniq standartiga ko’ra yechim topadi. Bu haqida aniq ma’lumot 
Ilova B da aniq qilib ko’rsatilgan. 
Generalizatsiya jarayoni 
Ba’zi texnikalarda to’g’ri tasvirlar yaratilib foydalaniladi. Hamma kartograflar ham 
operatsiyalar yoki bazi metodlardan foydalanadi, xuddi 
jadvalda ko’rsatilgandek. Uslublar kamroq bo’ladi, chunki ular operatsiyalar, 
boshqa singan operatsiyalar kategoriyalarga kiritilib birlashtiriladi. Ushbu o’quv 
qo’llanmada generalizatsiyaning 8 ta jarayonidan foydalanilgan: tanlash, 
soddalashtirish, to’g’irlash, guruhlash, sinflanish, bo’rttirish, ko’chirish va 
belgilash. 
Tanlash 
Tanlash- xaritada ko’rsatilgan belgilarni tanlab olish, umumiy xulosalash jarayoni 
ikki xil yo’l bilan jaklb qilinadi: 
Aks ettirilgan ma’lumotlar toifasini tanlash: misol uchun, gidrografik belgilar va 
yo’llar ko’rsatiladi, ammo temir yo’llar emas. Bu tanlangan aspekti umumiy 
xulosalashdan faol holatda ajratiladi hamda buni kartograflar hisobga olishadi. 

---

Toifaning ichida axborotning miqdori tanlanadi: misol uchun asosiy daryolar, aniq 
o’lchami ko’rsatilgan ko’llar ko’rsatiladi 
5.2-jadval. Umumiy xulosalashning operatsiyalari 
O’sish Robinson 
Dent 
Kryger 
Slokum 
Tyner 
Tanlash 
Tanlash 
Tanlash 
Tanlash 
Tanlash 
soddalashtiris
h 
soddalashtiris
h 
soddalashtiris
h 
soddalashtiris
h 
soddalashtiris
h 
So
d
d
al
as
h
ti
ri
sh
Sinflanish 
Klassifikatsiy
a 
Bo’rttirish, Belgilash 
Guruhlash, 
Belgilash 
Belgilash 
o’rin 
Bo’rttirish, 
Belgilash 
Bo’rttirish, 
almashtirush jamlash, 
Bo’rttirish, 
jamlash, 
Turlash, 
jamlash, 
Turlash, 
Bo’rttirish, 
Turlash, 
Bo’rttirish, 
To’g’irlash, 
Tanishtirish 
To’g’irlash, 
Tanishtirish 
Bo’rttirish, 
To’g’irlash, 
Tanishtirish 
Tanlash jarayoni har doim ham oddiy bo’lmaydi. Xulosalash uchun bazi 
algoritmlar takomillashtiriladi, maxsus sifatning qarorlari amalga joriy qilinadi. 
Saudia Arabistoning aks ettirilishi fikrimizga misol bo’la oladi. 
Soddalashtirish 
Jamlangan belgilar kichik-masshtab xarita detallari mukammal ko’rsatilmaydi, 
bunga asosan qirg’oq va daryolar bo’ladi. Ko’plab tematik xaritalarda qirg’oqning 
joylashuv detallari muhim bo’lmaydi. Bu yerda kichik ichki ro’xsatnoma kerak 
emas yoki tematik xaritaning nuqtalari bunga misol bo’la oladi. Qirg’oqning asosiy 
qismi tanilgan belgi bilan ko’rsatilgan bo’ladi, ammo boshqa belgi emas. Boshqa 
tabiiy xaritalarda qirg’oq soddalashgan bo’lib ko’rsatilishi kerak. 
Tekislash jarayoni soddalashtirishning bir qismi hisoblanadi. Ko’plab orqa 
tugmalar bilan yo’llar tekislanadi, buraladigan daryolar bilan soddalashtiriladi (5.6-
rasm). Buning muhim tomoni ya’ni belgining xususiyati tekislash jarayonida 
ko’rsatiladi, switchback yo’llari chizilmasligi kerak, to’g’ri linyalar va 
qayriladigan daryolar asosiy o’zgaruvchi yo’nalishda ko’rsatilishi kerak. 
Guruhlash 
Ko’plab kichik belgilar tez tez guruhlanadi. Bunga juda oddiy misol keltiramiz, 
alohida daraxt o’rmonning ichida guruhlanadi. Masshtabda bir necha kichik 
belgilarga ro’xsat berilmaydi. 
Ular bir biriga yaqinlashib, guruhlanishi mumkin. Ko’plab xaritalarda GIS dastur 
bilan yaratilib katta detal ko’rsatiladi, ammo. Xarita nashr uchun kamaytiriladi. 
Shuningdek, bu yerda guruhlashning ko’plab toifalari ko’rsatilgan. To’rttinchi 
o’simliklar dunyosi haqidagi katta masshtab xarita izlanuvchi uchun juda katta 
foydali hisoblanadi. (5.7- rasm) 

---

rasm. Belgilar (A)da soddalashtiriladi va tekislanadi. 
Sinflanish 
Biz sinflashtirish va kategoriyaga ajratish jarayonini kartografiya maqsadiga 
muvofiq bo’lmagan holatda amalga oshiriladi. Kartografik maqsadlar uchun 
ma’lumotlar kategoriyalarga ajratiladi, bu esa ularning ma’noli bo’lishiga yordam 
beradi. Bundan tashqari kartada joylashgan ixtiyoriy (tartibsiz) joylashgan sonli 
qiymatlarning ma’lum tartibda ekranda joylashishiga erishiladi. Qoidaga ko’ra, 
generalizastiya aspekti mavzuli ma’lumotlar xajmining tasvirlanishiga bofliq 
bo’ladi. 
Kattalashtirish 
Oldinroq, misol qilganimizdek daryo, avtomobil yo’llari va temir yo’llar tor 
vodiyda tasvirlangan edi. Agarda kartaning masshtabi yuqoridagi uchta 
elementlarni vodiy xududini to’sib qo’ysa, bu holatda karta mazmunini boyitish 
maqsadida kengaytirib yoki kattalashtirib tasvirlanishi mumkin (5.8-rasm). 
Siljish 
Avtomobil yo’li va temir yo’l bir-biriga parallel holatda joylashgan bo’lsa, ular bir-
birlaridan ajralib turishlari uchun siljitiladi (5.8-rasm). Tor vodiy misolida 
avtomobil yo’li, temir yo’l va daryo chiziqlari bir- birlaridan ajralib turishlari 
uchun vodiy maydoni eniga qarab, me’yor darajasida kengaytiriladi. 

---

5.7-rasm. Ma’lumotlarni kategoriyalar bo’yicha guruhlash 
rasm. Bo’rttirish va xato joylashtirish. Vodiy kengaytirilgan va liniyali belgilar tor 
vodiydagi uchta belgilarni ko’rsatish uchun umumlashtirilgan 
Belgilashtirish 
Belgilashtirish xaritadagi geografik fenomenonlarni ko’rsatish uchun belgilarning 
tanlanishi dezaynlashtirilishini o’z ichiga oladi. Kartograflarning barchasi ham 
simbollashtirishni generalizatsiyaning bir qismi bo’lishiga rozi bo’lmaydilar. Turli 
fenomenlar uchun belgilarni baholash kartografiya jarayoniga markaziy bo’lganligi 

---

bois, ba’zi hisobga olingan belgilar to’liq ajratilishi kerak. Mazkur kitobdagi 
simbollashtirish hajmi 7 va 8 boblarda alohida berib o’tilgan. 
Boshqarish omillari 
Biror kishi turli xarita uchun turli umumlashtirish haqida o’ylashi mumkin. barcha 
xaritalarga tegishli bo’ladigan umumlashtirish uchun biror qoida bo’lmasligi ham 
mumkin sanaladi. Yo’riqnomalar tashkil etilishi mumkin, biroq ular bir qancha 
faktorlar orqali boshqariladi: xarita maqsadi, xarita masshtabi, o’quvchi mahorati 
va idrok qilish qobiliyatlari, kartografning anjomlari va qobiliyatlari. 
Umumlashtirish, shuningdek bazaga asoslanuvchi yoki tematik ma’lumotlarni 
ishlab chiqaruvchi ma’lumotlar orqali ta’sirlanadi. 
Ma’lumot 
Oraliq asosli ma’lumotlarning umumlashtirilishi 
Oraliq asosli ma’lumotlar tematik ma’lumotlar uchun mazmun kasb etadigan 
ma’lumotlar sanaladi. Ma’lumot turlari gidrografiya, chegarali, kosliniya va ba’zan 
topografik, transport liniyali va shaharlardan tashkil topadi. Bular ko’pincha 
tanlash va soddalashtirishni jalb qiladi, biroq bo’rttirish yoki siqishni ham talab 
etadi. 
Tematik ma’lumotlarning umumlashtirilishi 
Tematik ma’lumotlar ko’pincha tanlangan, kategoriyalangan va simbollashtirilgan 
bo’ladi. Formulalar xaritada ko’rsatilishi kerak bo’lgan ko’plab buyumlarning 
tanlanishida maqsad bo’ladi. 
Mavzu va maqsad 
Xarita maqsadi ehtimol asosiy boshqaruvchi yoki generalizatsiya omilini nazorat 
qiluvchi bo’lishi mumkin. generalizatsiyaning bir xil miqdori daryolar uchun 
kerakli bo’lmaydi, asosiy ma’lumotlar iqlim xaritalarida foydalaniladi, mavzuli 
ma’lumotlar tuzilmaviy xaritalarni ko’rsatish uchun foydalaniladi. Kosliniyalar 
aholi xaritasida juda ham soddalashtirilishi mumkin, vaholanki boshqa kichik 
shkalali, umumiy maqsadli xarita koproq ma’lumotlarni talab etadi va navigatsiya 
uchun mo’ljallangan xarita katta ma’lumotlardagi kosliniyani ko’rsatib o’tadi. 
Xaritaning maqsadi odatda xaritada nima ko’rsatilishi va ko’rsatilmasligini 
tanlashda muhim sanaladi. Kartograf ishlab chiqilishdan avval xarita uchun 
yaxshigina mavzu va maqsadlarni berishi kerak. 
Xarita masshtabi 
Barcha teng sanaluvchi narsalar, kichik xarita masshtabi yanada umumlashtirgan 
xarita hosil qilishi kerak. Bir xil maqsad, mavzu va auditoriya uchun, katta 
masshtabdagi xaritalar kamroq soddalashtirilishni talab etadi va u kichik 
masshtabdagi xaritalarga qaraganda kamroq ma’lumotlarni namoyish etadi. Ya’ni 
bu eng asosiy cheklovchi omil sanaladi. Biror kishi chizish va qayta ishlab chiqish 
masshtablarini yodda saqlashlari kerak. Agar xaritaning liniyali dimensiyasi bir 
yarim hajmiga kamaytirilsa, chizma masshtabidagi umumlashtirish har holda xarita 
bir xil hajmda ishlab chiqilsa kattaroq bo’lish mumkin (5.9 Shakl). 

---

rasm. Generalizatsiya darajasi kartaning masshtabi, mavzusi va maqsadiga bog’liq 
bo’ladi 
O’quvchining mahoratlari 
Barcha kartografik faoliyatlaridagi o’quvchi hisobga olinib o’tilishi kerak. 
Kartografiyachi auditoriyaning maxsus mahoratlarini har doim ham billmasada, 
ba’zi bilish qobiliyatlari inobatga olinishi kerak. Masalan, normal inson ko’zi 
xaritadagi qora va oq o’rtasidagi ko’lankalardan oltitadan ko’prog’ini farqlay 
olmaydi. Shuning uchun, ko’lankalarning o’n ikkit afarqli tuzilishi statistic 
xaritadagi 12 ta turli kategoriyalarni ko’rsarish uchun foydalaniladi. 
Simbollashtirishning har ikki metodi topilishi yoki ma’lumot bir qancha 
kategoriyalarga guruhlashtirilishi kerak. 
Ko’z juda yaxshi liniyalarni qabul qila olmaydi yoki 0.04 dyumdan kichikroq 
belgilarni o’qiy olmaydi; shuning uchun, bunday yaxshi liniyalar yoki kichik 
belgilardan foydalanish xaritaning aloqa maqsadlarini namoyon qiladi. 
Ekologik faktorlar ham bunda hisobga olinishi kerak. 2 bobda ta’kidlanganidek, 
xarita uchun talablar past yorug’likli holatlarda ko’rsa bo’ladigan bo’lishi kerak, 
turli xaritalar uchun foydalanilgan mazkur samolyot yo’llari xonada yanada 
yorug’roq bo’lib ko’rinadi; avtomobil GPS ekrani uchun mo’ljallangan xaritada 
yo’l xarita qog’ozlariga qaraganda turlicha talablar mavjud bo’ladi. Mazkur 
faktorlar soddalashtirish darajasi, kategoriyalar raqami yoki belgi turlariga ta’sir 
ko’rsatadi. Ba’zan guruhlarga diqqat qaratgan holda kerakli ishlab chiqarish turlari 
va miqdorini aniqlash uchun bajarish juda muhim sanaladi. 
Kartografning anjomlari va mahorati 

---

Garchi ko’plab professional xaritalar va hafaskor xaritalar kompyuter, turli xil 
uskunalar va hamon muhim sanaluvchi xaritashunoslardan foydalanib ishlab 
chiqilgan. Ekran, printer va boshqa skaner qiluvchi moslamalar barchasi 
ko’rsatilishi yoki chop etilishi mumkin bo’lgan ma’lumotlar miqdoriga ta’sir 
o’tkazadi. 
Dasturiy ta’minot imkoniyatlari juda muhim omil hisoblanadi. Dasturlar 
o’zlarining dezayni va ishlab chiqarilishi unumdorligiga ko’ra keng farqlanadi. 
Ko’plab dasturiy ta’minotlar deyarli yilda bir marta yangilanib turadi, ya’ni 
xaritashunoslar uning joriy holati bo’yicha diqqatli bo’lishi talab etiladi. 
Chizma chizish qobiliyatlari GAT, ko’rsatish yoki CADD dasturlarida unchalik 
muhim sanalmaydi. U biror dasturiy ta’minotga masterlik qilish uchun vaqtni 
oladi. Bittasi sodda xaritani dasturning to’liq imkoniyatini foydalanmasdan taqdim 
eta olar ekan, yana biri yanada mukammal xarita ishlab chiqarish uchun yuksak 
darajada hisoblanadi. 
Маълумотларнинг сифати 
Ma’lumotning sifati va tabiiyligi hisobga olinishi kerak. Xato yoki kuchsiz 
ma’lumotlar xato xarita yasashga imkon bermaydi. Ma’lumot faqatgina yaxshi 
bo’lishi emas, balki biz foydalanmoqchi bo’lgan xarita uchun juda muvofiq 
bo’lishi kerak. Misol uchun, miqdorli xarita miqdor ma’lumotlarian foydalanib 
ishlab chiqilishi mumkin. agar biror ma’lumot chakli o’rinsiz bo’lsa, o’rinli 
ma’lumotni topish yoki xarita turini o’zgartirish juda muhim sanaladi. Biror kishi 
yo’nalishga ham diqqatli bo’lishi kerak. Garchi u ishontirish uchun xaritani 
dezaynlashtirayotgan bo’lsada, kartograf obyektiv bo’lishi talab etiladi. Biror kishi 
subyektiv bo’lishi mumkin bo’lgan maxsus qiziqarli tashkilotdan ma’lumotlarni 
olishi kerak. Yo’nalish xaritaga fenomenon bo’lib xaritaga tushirilishi mumkin 
bo’lgan ma’lumotlar orqali kiritilib, ma’lumotlar belgilar yoki nazorat nuqtalarida 
foydalaniladi.