Masafalari raajmuidan bahs etadi

Geografik nomlarning yozilishini standartlashtirish


)avlat hokimiyat organlari va o’z-o’zini boshqarish organlarida, aloqa, transport, statistika muassasalari, ommaviy axborot vositala-rida, geografik xaritalar va atlaslarda hamda boshqa nashrlarda, shuningdek, iqtisodiyot, fan, madaniyat, jamoat birlashmalari xo-dimlari, yuridik shaxslar va fuqarolar tomonidan har qanday geografik nom - toponimning qat'iyan bir shaklda, standartlash-tirilgan holda yozilishiga erishish davlatning suverenligini ko’rsatuvchi dalillardan biridir. Boshqacha qilib aytganda, har bir geografik obyekt nomining rasmiy va umumiste'molda bir xilda yozilishini qat'iylashtirish, qonunlashtirish geografik nomlarni standartlashtirish deyiladi.
Agar bunday vazifa birgina davlatning manfaatini ko’zlab bir til (ko’p millatli davlatda bir necha til) vositasida atnalga ostiiriladigan bo’lsa, bu geografik nomlarning mittiy standartlashtirilishi deb yuri-tiladi. Bordi-yu bu ish xalqaro aloqalar tobora avj olayotgan hozirgi davrda ayni vaqtda bir necha davlatning mushtarak manfaatlarini ko’zlab amalga oshirilsa, o’z-o’zidan geografik nomlaming xalqaro standart-lashtirilishi vujudga keiadi. Bunda ham xalqaro standartlashtirish mil-liy standartlashtirishga asoslanadi.
Hozirgi vaqtda geografik nomlarni milliy standartlashtirish rivoj-langan va rivojlanayotgan mamlakatlaming ko’pchiligida amalga oshi-rilmoqda. Ko’pgina mamlakatlarda davlat kartografiya xizmatlari (chu-nonchi, mahkamalararo geografik nomlar komissiyasi) ishlab turibdi. Geografik nomlarni standartlashtirish muammolari milliy tashkilot-
larninggina emas, balki xalqaro tlmiy va hukumatlararo tashkitotlar-ning ham diqqat-e'tiborini tobora ko’proq o’ziga jalb qilmoqda. Xalqaro onomastika fanlari komiteti (IGOS), Xalqaro fonetika assotsiyatsiyasi (IPA), Antarktikani o’rganish Ilmiy komiteti (SGAR), Xalqaro gid-rografiya tashkiloti (IHO), Xalqaro fuqarolar aviatsiyasi tashkiloti (IGAO), Jahon pochta uyushmasi (UPI), Xalqaro aloqa nyushmasi (ITV), Xalqaro standartlashtirish tashkiloti (ISO) ana shular ju-malasidandir.
Keyingi yillarda geografik nomlarni standartlashtirish muammo-lariga Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) katta ahamiyat bermoq-da. BMT tomonidan chaqirilgan va geografik nomlarni standartlash-tirishga bag’ishlangan bir necha konferensiya, BMTning geografik nomlar bo’yicha Ekspertlar guruhlari faoliyati shuning dalilidir.
Ma'lumki, uzoq vaqtlar mustamlaka bo’lib kelgan va mustaqil taraqqiyot yo’liga kirgan bir qancha mamlakatlarda geografik obyekt-laming nomlari topografik kartalarda metropoliyalardan kelgan mu-taxassislar va topograflar tomonidan aniqlangan shakllarda muhrlanib qolgan edi. Mustamlaka qaramligidan ozod bo’lgan mamlakat xalqlar-ining milliy ongi, madaniyatining o’sishi oqibatida geografik nom-larning milliy talaffuz va yozilish shakllarini tiklash jarayoni boshlan-di. Chunki toponimlarning milliy doirada tan olingan shakllari xalqaro iste'mol uchun tavsiya etiladi.
Respublikamizda ham bu ishga qo'l urildi. Mamlakatimizda birinchi o’laroq o’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Geo-deziya, kartografiya va davlat kadastri Bosh boshqarmasi (o’zgeodezkadastr)ning Geoinformatika va kadastr milliy markazi Toponimika laboratoriyasi Respublikamiz geografik obyektlarining stan-dartlashtirilgan, qafiylashtirilgan nomlar lug’atini yaratish ustida ish-lamoqda.
Chunki o’zbekistonning geografik nomlari ilmiy manbalarda ham, rasmiy huijatlarda ham, biron marta ham milliy shakllarda to’laroq raqamlangan emas. To’g’ri, geografik nomlar borasida bir qancha tarixiy, lisoniy, rasmiy manbalar ma'Ium. Chunonchi, Turkiston, jumladan, hozirgi o’zbekiston huditdi joy nomlari ko’hna yodnom-alarda ham qayd qilingan. Masalan, IX—X asrlarda yashab ijod etgan, shu diyorda ham bo’Iib o’lkaning bir qancha geografik nomlari haqida
maiumotlar bergan, arab geograflari Ibn Xurdodbeh (820-913), Ibn Havqal (tug’ilgan yili noma'lum — 976 yilda vafot etgan), Istaxriy (850-934 yillar), Muqaddasiy (946-1000) va boshqalarning 8 jildli «Arab geograflari kutubxonasi» nomi bilan mashhur asarlari, eronlik olim Rashid ad-dinning (1247—1318) «Solnomalar majmui», noma'Ium muallifning «Hudud ul-olam» (982-983 yillarda bitilgan). Narshaxiyning «Buxoro tarixi» va bir qancha tarixiy asarlar shular jumlasidan.
XIX asr oxirida arab alifbosida bitilgan va talay geografik nomlarni o’z ichiga Zarafshon vodiysi shahar va qishloqlari ro’yxati alohida diqqatga sazovor. («HacejieHHbie nyHKTbi ByxapcKoro 3MHpaTa». M3iiaTejibCTB0 «yHHBepcHTeT», TauiKeHT, 2001). Biroq arab yozu-vida raqamlangan yozma yodgorliklarni fonetik jihatdan ishonchli manba deyish qiyin. Chunki eski arab yozuvida ba'zi bir qisqa unli tovushlar va o’zbek tili uchun xarakterli bo’lgan ayrim undoshlar (masalan ch, p tovushlari) o’z aksini topmagan.
Lotin alifbosining qabul qilinishi (1929 - 1930), keyinroq (1940) rus yoziiviga o’tilishi bilan ahvol butunlay o’zgardi, joy nomlarining yozuv shakllari ularning talaffuziga ancha mos kela boshladi.
Barcha turdagi geografik nomlar rus tilidagi topografik xaritalarda deyarii to’liq o’z aksini topgan edi. Biroq rus topogratlari o’zbek tilini bilmaganlaridan nomlarni ko’pincha o’z tili qoidalariga moslashtirishga harakat qilganlar. Oqibatda talay geografik nomlar geografik xaritalarda buzib qayd qilingan. Masalan, Kirakash ruscha Karakash deb yozilgan, tu o’zbekchaga qayta Qoraqosh shaklida «tarjima» qilingan. Yoki olay-lik, Qorasuv nomli soylar, ariqlar, buloqlar o’zbekistonda juda ko’p. g’orasuv bir o’rinda ruschada Karasu o’rniga Karasi bo’Hb ketgan, natijada buni baliq nomidan olingan bo’lsa kerak degan taxminda Karas qilib o’zgartirishgan. Ba'zan joy nomlarini milliyiashtirish o’rniga buz-ish hollari ham uchraydi. Farg’ona shahri yaqinidagi bir qishloq nomi Qo’qon xonligi arxivlarida arab yozuvida Kirgjli, Kirgi! shaklida qayd qilingan. Keyinchalik shu qishloq o’rnida paydo bo’lgan shaharcha Qirguli deb yoziladigan bo’ldi. Respublikamizda qabila nomi bilan atalgan Sir-gali, Sirgeli degan qishloq, ovul, mahallalar uchraydi. Toshkent shahrid-agi Sergeli mahailasining Sirg’ali deb atalishi noo’rin.
Bu misollar shuni ko’rsatadiki, Respublikamiz hududidagi
minglab geografik obyektlarning nomlarini standartlashtirish oson ish
emas.
Buning uchun mamlakatimiz hududidagi jamiki geografik nom-larni to’plab muayyan til qonun-qoidalari asosida qat'iylashtirish kerak bo’ladi.
Toponimika laboratoriyasida keyingi yillarda 1:1000000, 1:500000 va 1:200000 masshtablardagi topografik xaritalarda uchraydigan barcha geografik nomlar qog’oz kartochkalarda va kompyuter xotirasida hisobga olindi. Ana shu axborotlarda geografik obyektning o’rni, turi, nomin-ing davlat tilida kirill va lotin yozuvlaridagi shakllari aniqlandi. Bu esa Respublikamizdagi yirik obyektlar nomlarining qafiylashtirilgan shakllari yuzasidan davlat hokimiyati organlari va kartografik korxo-nalarning ehtiyojlarini qondirishga imkon beradi.
Yaqin yillarda 1:100000 masshtabdagi topcgrafik xarita varaqala-rining geografik obyekt nomlari, so’ng 1:50000, masshtabdagi topografik kartalarining geografik nomlari borasida ma'lumotlar
jamlanadi.
Shunday qilib, Geografik nomlarning avtomatlashtirilgan davlat kata-logi vujudga keladi. Bunday katalogni yaratish jarayonida uning axborot, dasturiy va texnikaviy ta'minotlarini ishlab chiqish talab etiladi.
Axborot ta'minoti deganda hujjatlarning ko’rsatkichlari, axborot kodlari va geografik nomlaming majmuyi, shuningdek, ularni uyush-tirish, saqlash va nazorat qilish usullari tushuniladi.
Dasturiy ta'minot katalogning bekamiko’st ishlab turishiga imkon beradigan dasturiy vositalarni o’z ichiga oladi.
Texnikaviy ta'minot axborotlarni kiritish, saqlash va qayta ishlash-ga mo’ljallangan va bir-biriga ulangan texnikaviy vositalar, jumladan, eng yangi kompyuterlar yig’indisi nazarda tutiladi.
Geografik nomlaming yozilish shakllarini standartlashtirish, ya'ni xarita, atlas, rasmiy hujjatlar, ilmiy asarlar, darsliklar, matbuot or-ganlarida bir xilda yozilishini ta'minlash mamlakatimiz tarixida bi-rinchi bor amalga oshirilayotgan o’ta qiyin va mas'uliyatli vazifa.
Bu ishning qiyinligi shundaki, necha minglab joy nomlari shaklida uchraydigan yoki ularning tarkibida keladigan ijtimoiy-iqtisodiy, geo-grafik atamalar, o’simliklar va hayvonlar, urug’-aymoq nomlari, hatto kishi ismlari ham turli joylarda turlicha fonetik, semantik shakllarda



muhrlanib qolgan. Boz ustiga toponimlar tarkibidagi qadimiy so’zlar hozirgi vaqtda butunlay tushunarsiz bo’lib qolgan.
Xorijiy mamlakatlar bilan iqtisodiy, ilmiy, madaniy, turistik alo-qalar o’rnatayotgan ekanmiz, yurtimizdagi geografik nomlarning milliy shakllarini o’zbek tilida va yangi yozuvimizda yetkazish kerak bo’ladi.
Buning uchun birinchi galda toponimlar tarkibida keladigan barcha toponimik, leksik birliklami to’plash, sinchiklab o’rganish kerak bo’ladi. Bu sohada 13 mingga yaqin geografik nomlar negizida yaratilgan «Joy nomlari tarkibida uchraydigan geografik atamalar va boshqa so'zlar» lug’ati juda qo'l keladi. Lug’atda uch mingga yaqin toponegizlarning ma'nosi, talaffuz shakllari qayd qilingan. o’zgeodezkadastr arxivida saqlanayotgan bu lug’at bir necha o’n ming toponim uchun «kalit» bo’lib xizmat qilishi mumkin. Boshqa leksik birliklardan farqli o’laroq, toponimlar bir qancha hollarda hozirgi adabiy til me'yorlarini tan olmaydi. Masalan, soylik atamasi — Soyliq, xo’jalik atamasi — Xo’jaliq, boylik atamasi - Boyliq shaklida toponim hosil qilgan (Boyliq «boylar yoki boy urug’i vakillari yashaydigan qishloq», Xo jaliq esa «xo'jalar qishlog’i’ degani). Bunday hollarda toponimning mahalliy talaffuz shakliga ahamiyat beriladi. Shu bilan birgalikda maium va mashhur geografik nomlarning mahalliy talaffuzi inobatga olinmaydi: Toshkan emas -Toshkent, Anjan ~ Andijon, Nomongon - Namangan, Tinniz - Termiz yoziladi va h.k. Bunda an'anaviy nomlar saqlanib qoladi.
Umuman ham joy nomlarini standartlashtirishda o’zbek adabiy tili me'yorlariga amal qilinadi, istisnolar esa hamma tillarda, hamma lek-sik qatlamlarda uchraydi.
Toponimlarning yozilish shakllarini aniqlashda Toponimika labo-ratoriyasida tayyorlangan «O'zbekcha geografik nomlar yozilishining asosiy qoidalari»ga amal qilinishi lozim.
Geografik nomlar transkripsiyasi
Joy nomlarini to’g’ri talaffuz etish, hamma manbalarda xatosiz bir xil yozish madaniyatning muhim ko’rsatkichlaridan biridir.
Darsliklar, ilmiy va ommabop kitoblarda, kundalik matbuot, xarita va atlaslarda, radio va televizion eshittirishlarda ming-minglab joy nomlari qayd etiladi. Shahar-shaharchalarda bir kunda qancha-qancha
ko’cha-ko’ylar, bekatlar, idora nomlariga ko’zingiz tushadi. Masalan, birgina poytaxtimiz Toshkent shahrida 3000 ga yaqin ko’cha. mahal-la, maydon bor. Respublikamizda bir necha yuz ming uchraydi.
Bunday son-sanoqsiz geografik nomlarning o’zbek va boshqa tillarda qanday yozilishi hammani qiziqtiradi. Biroq toponimlarni to’g’ri yozish murakkab ish, buning uchun joy nomining tarixidan Xabardor bo’Hsh, etnonimlar — urug’-qabila nomlarini farqlash, ba'zan nomning eti-mologiyasi haqida tasawurga ega bo’lish, o’zbekcha va xorijiy tran-skripsiyaqoidalarini o’rganib olish kerak bo’ladi.