Ma'ruzalar teksti 1- lekciya : dinshunoslik pánine kirisiw. Joba : Dinshunoslik pániniń maqset hám wazıypaları

MA'ruzalar teksti 1- lekciya : dinshunoslik pánine kirisiw. Joba : Dinshunoslik pániniń maqset hám wazıypaları

MA'RUZALAR MATNI

1- MA'RUZA: DINSHUNOSLIK FANIGA KIRISH.

REJA:

1. Dinshunoslik pániniń maqset hám wazıypaları.

2. Dinler tariyxın úyreniwde Shıǵıs oqımıslılarınıń jantasıwları.

3. Dinlerdi klassifikaciyalawda Batıs ilimpazlarınıń qarawları.

Tayansh túsinikler: Dinshunoslik pániniń maqset hám wazıypaları. Pánniń filosofiya, tariyx,

psixologiya, sotsiologiya, antropologıya, arxeologiya sıyaqlı pánler menen baylanıslılıǵı. Dinge sıyınıw hám

dinshunoslik atamalarınıń tariypi. Dinshunoslik pániniń payda bolıwı hám evolyuciyalıq rawajlanıwı.

Dinler tariyxı Shıǵıs ılımlarınıń ajıralmas bólegi retinde. Dinler tariyxın úyreniwde Shıǵıs

oqımıslılarınıń jantasıwları. Abu Rayhon Beruniy, Ibn As sińiriw Andalusiy, Abdulkarim

Qalasıstoniy hám Abu Mansur Bag'dodiylarning dóretpelerinde dinshunoslik tiykarları. Batıs

dinshunosligining ózine tán tárepleri. Dinlerdi klassifikaciyalawda Batıs ilimpazlarınıń qarawları.

Jáhándıń aldıńǵı tálim mákanlarında dinler tariyxın úyreniw hám oqıtıw tájiriybeleri.

1. 1

Dinshunoslik pániniń maqset hám wazıypaları.

Dinge sıyınıw insaniyat ruwxıy ómiriniń

strukturalıq bólegi bolıp tabıladı. Ózbekstan Respublikasında oqımıslı adamlar aldına ruwxıy bárkámal insandı

qáliplestiriw wazıypası qoyılǵan bir waqıtta dinge sıyınıw máselesin chetlab ótiw múmkin emes. Usı

máseleni sheshiwde ilgeri dinga agressiv hújim etiw usılınıń potencialsızligi hámmege ashıq -

oydin. Lekin keyingi waqıtta payda bolǵan diniy bolmaǵan máselelerdi diniy dep ataw, hár

qanday, hátte bir-birine qarsı bolǵan, pikirlerdi analiz etpesten turıp maqtaw usılı da ózin

oqlamaydi. Sonday eken, bul máselege Principial, professional, ilimiy jantasıw dárkar bolıp tabıladı.

Ózbekstan Rossiya imperiyasi hám Sovet Birlespesi quramında bolǵan hám jáhán jámiyetshiliginen

ajıratılıp jasaǵan bir dáwirde, Batısda XIX ásirdiń ortalarında payda bolǵan dinshunoslik páni

talay jol basıp ótip, kóplegen ilimiy nátiyjelerge eristi. Ǵárezsizlik jıllarında Ózbekstan

izertlewshilerdińi bul jańa tarawdıń menen jaqınnan tanısıp, qánige-kadrlardı tárbiyalay basladılar.

Dinge sıyınıw - ıqtıqat ham bolıp tabıladı, bul bolsa hár bir kisiniń jeke jumısı. Lekin shaxstı hár qanday

missioner shólkemler ixtiyoriga da tastap qoyıp bolmaydı. Azat jámiyette hár bir insan óz

jeke munasábetin belgilep alıwı ushın oǵan hár tárepleme, bay, qalıs -ilimiy informaciya zárúr.

Bunday informaciya kóp qırlı bo'lmog'i, birovning nápsiqaw túsindiriwisiz túp tekstler formasında bolsa

maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Gónergen maǵlıwmatlar tiykarında qánige bolmaǵan avtorlar tárepinen

jazılǵan dóretpeler házirgi zaman informaciya erkinshegi hám onıń etip keliwi ańsat bolǵan sharayatlarda

oqıwshılardıń kóz ońında usı avtorlardıń abıraysızlanishiga yamasa oqıwshın nadurıs

oyda sawlelendiriwge iye bolıp qalıwına alıp keledi.

Dinge sıyınıw hám Nızam óz-ara munasábetlerin jaqsı biliw demokratiyalıq jámiyet tiykarın

bekkemleydi. Ózbekstan Respublikası Konstitusiyasi hám «vijdon erkinshegi hám diniy shólkemler

tuwrısında»gi Ózbekstan Respublikası Nızamı túrli diniy jámáát aǵzalarınıń huqıqları,

minnetlemeleri haqqında tolıq maǵlıwmat beredi. Oqıwshılarda nızamǵa húrmet sezimin, ózinińgine

emes, basqalardıń da diniy sezim-sezimlerin húrmet qılıw, túsiniwge háreket qılıw, óz

jeke pikirlerin basqa adamlarǵa qısıw menen ótkeriw ǵayrıqonuniy minez-qulıq ekenligi,

jámiyetlik jaylarında diniy máselelerde zorlıqshılıq, basqınshılıqqa jol qoymaw dúnyaǵa kóz qarasın

qáliplestiredi.

Ózbekstan Respublikası jáhán jámiyetshiligine kirip baratırǵan bir sharayatta onıń

puqaraları túrli konfessiyalar wákilleri menen baylanıs etiwdiń joqarı mádeniyatına iye bolıwı

da júdá zárúrli bolıp tabıladı.

Dinge sıyınıw tábiyaat, jámiyet, insan hám onıń sanasın, jasawdan maqseti hám de táǵdiri insaniyattıń

tikkeley qurshap alǵan átirap -ortalıqtan sırtda bolǵan, onı jaratqan, áyne zamande insanlarǵa

tuwrı, haqıyqıy, ádil turmıs jolin kórsetetuǵın hám uyretetuǵın ilohiy qudıretke isenim hám

ıseniwdi bildiretuǵın maslak, qaraw, táliymat bolıp tabıladı.

Dinge sıyınıw arnawlı bir táliymatlar, sezim-sezimler, toat-sıyınıwlar hám diniy shólkemlerdiń xızmetleri

arqalı kórinetuǵın boladı. Ol álem, turmıs jaratılıwın oyda sawlelendiriwdiń bólek jol menen, onı aqıl

etiw usılı, dunyada insaniyat payda bolǵandan tap bizgeshe ótken dáwirlerdi ilohiy oyda sawlelendiriwde hákis

etiwi bolıp tabıladı. Dinge sıyınıw kámal insandı tárbiyalawda salmaqlı tárbiyalaytuǵın qudıretke iye bolǵan ruwxıy -

etikalıq kúsh bolıp tabıladı.

Dinge sıyınıw ne ekenligi túrlishe anıqlama bernsa-de, ulıwma noqatı názer mınada, dinge sıyınıw ıseniw

sezimi bolıp tabıladı. Íseniw sezimi insaniyattıń eń tereń hám eń gózzal psixik-ruwxıy

mútajliklerinen bolıp tabıladı. Dúnyada dini, isenimi bolmaǵan xalıq joq. Sebebi arnawlı bir xalıq dinsiz,

ıqtıqatsız, qandayda bir-bir zatqa isenimsiz halda yashay almaydı.

Dinshunoslikda dinga «dinning ózi ne? », «uning mánisi neden ibarat? » degen soraw

kózqarasınan jantasıwdan tısqarı «din qaysı tárzde iskerlik júrgizedi? » degen soraw noqatı

názerinen de jantasıw bar. Bul másele menen kóbirek dinge sıyınıw sosiologiyasi shuǵıllanadı.

Sosiologik noqatı názerden qaralganda dinge sıyınıw jámiyet ushın zárúrli zat, social turmıstıń

ajıralmaytuǵın bólegi bolıp tabıladı. Ol social munasábetlerdi júzege keltiretuǵın hám ámelge asırıwshı faktor retinde

kórinetuǵın boladı. Bul degeni dinni jámiyettegi atqaratuǵın wazıypalarına kóre úyreniw múmkin

bolıp esaplanadı.

Dinning wazıypaları degende onıń bólek shaxsqa hám jámiyetke tásir qılıw jolı hám tábiyaatı

názerde tutıladı. Bunda hár bir dinge sıyınıw oǵan ıqtıqat etiwshi arnawlı bir bir shaxsqa ol yamasa bul jámáátke hám

ulıwma jámiyetke ne beredi? Insanlar turmısına qanday tásir kórsetedi? Soǵan uqsas

máseleler uyreniledi.

Dinning social wazıypaları haqqındaǵı táliymattı dinshunoslikda funksionalizm rawajlantıradı.

Funksi-onalizm jámiyetke social sistema retinde qaraydı : ol jaǵdayda jámiyettegi hár bir element

arnawlı bir funksiyanı atqaradı. Dinning jámiyette atqaratuǵın social, ruwxıy, psixik wazıypaları

tómendegilerden ibarat esaplanadi:

Birinshiden, hár qanday dinge sıyınıw óz ıqtıqat etiwshileri ushın tolıqlawıshlıq, táselle beretuǵınlıq

- kompensatorlik vazi-fasini atqaradı. Mısalı, insanda turaqlı mútajlik ónim bolıwı hádiysesin

alaylıq. Insan óz turmısı, turmıs tárizi, tábiyaat hám jámiyet menen bolǵan munasábetleri processinde

turmıslıq maqsetlerine jetiwi ılajsız bolıp kóringeninde, ol jaǵdayda qanday da ruwxıy -psixik mútajlikke

zárúriyat sezgan. Áne sonday mútajlik diniy mútajlik edi. Dinge sıyınıw bul orında ruwxıy -psixik mútajlikti

qandiruvchi, táselle beretuǵınlıq wazıypasın atqarǵan hám ele da orınlap atır.

Mısalı, buddaviylik dini xristian monaxlıqtı targ'ib eter eken, bul dúnyada árman -háweslerden, ráhát-

tınıshlıqtan waz keshken insan nirvana jaǵdayına eriwgech, máńgi ráhátda bolıwın aytıp otedi.

Sonıń menen birge, xristianlikda hár bir xristian Iso Masihning qaytıwına úmit etken halda

turmıstıń túrli máselelerin engib, taqat-shıdam menen turmıs keshirediler. Sebebi xristianlik Iso

Masih qaytıp kelgennen keyin barlıq isin dawamlawshıların saodatlı turmısqa etkazishi haqqındaǵı táliymattı ilgeri

suradi.

Sonıń menen birge, islam dininde de hár bir musulman bul dúnyada eriwmegen materiallıq yamasa psixik

árman -tileklerine aqırette erisiwge ısengen halda dúnya árman -háweslerine artıqsha berilmay,

turmıs qıyınshılıqlarına taqat etedi.

2

I kk

inchidan, arnawlı bir dinge sıyınıw óz táliymat sistemasın vujudga keltirgach, ózine ıqtıqat etiwshiler

jámáátin sol táliymat sheńberinde saqlawǵa háreket etken hám házirde da sonday. Bul social

hádiyse dinning birlestiruvchilik - integratorlik wazıypası dep ataladı. Dinge sıyınıw bárháma arnawlı bir

social, etnik hám ruwxıy turmıstıń óz tásirinde bolıwına ıntıladı. Bul tásirdiń úzliksizligin

támiyinlew maqsetinde dinge sıyınıw xalıqlardıń social turmısına, etikalıq munasábetlerine, sonıń menen birge

ádebiyatı hám kórkem ónerine de tásir ótkeredi.

Mısalı, evreylikte usı dinge sıyınıw wákillerin bir ideologiya átirapında saqlap turıw ushın olardı

bir millet hám birden-bir maslak iyeleri ekenlikleri, birden-bir quday - YAhvening eń ardaqlı bandalari

ekenlikleri uqtiriladi.

Xristianlikda da ıqtıqat etiwshilerdi bul dinga jáne de kóbirek jalb etiw ushın diniy

memoriy, suwretleytuǵın, muzıka kórkem óneri túrlerinen ónimli paydalanıladı. Xristianlikda arnawlı ikona

chizuvchilik mektepleri iskerlik júrgizedi.

Úshinshiden, hár bir dinge sıyınıw óz qáwimleri turmısın tártipke salıp, qadaǵalaw etiwshilik -

regulyatorlıq wazıypasın atqaradı. Dinler óz úrp-ádetleriniń, dástúr hám bayramlarınıń qáwimleri

tárepinen waqıtında, qatań tártipke ámel ete otırıp atqarılıwın shárt etip qóyadı.

Mısalı, islamda kúnine 5 mezgil namaz o'qilishi, hár hápte juma namazın jome meshitlerde

ótew etiliwi, Ramazon ayında bir ay ruwza tutılıwı, ruwza ('iyd al-pitir) hám jábirleniwshi ('iyd al-adho)

haytlarınıń bayramlanishi musulmanlardıń turmıs tárizin tártipke salıp turadı.

Tap

' rtinchidan, dinge sıyınıw baylanıs bólew, birlestiruvchilik - integratorlik wazıypasın da

atqaradı, yaǵnıy hár bir dinge sıyınıw óz qáwimleriniń birligin, jámiyet menen shaxstıń óz-ara baylanıslılıqta

bolıwın támiyinlewge ıntıladı. Bunda ol yamasa bul dinga ıqtıqat etiwshi adamlardıń óz dinindegi

basqa kisiler menen baylanıslı ekenligi, óz-ara huqıq hám minnetleriniń bar ekenligi, úrp-ádet hám

sıyınıwlardı jámáát bolıp atqarılıwı kerekligi názerde tutıladı.

B

e shinchidan, dinning integratorlik wazıypası menen legitimlovchilik-nızamlashtiruvchilik

wazıypası bekkem baylanıslı. Dinning bul funksiyasınıń teoriyalıq tiykarın iri amerikalıq sosiolog

T. Parsons islep shıqtı. Onıń pikrine qaraǵanda, «har qanday social sistema arnawlı bir sheklewlersiz ámeldegi

bóle almaydı. Bunıń ushın ol nızam dárejesine kóterilgen etika normalarini islep shıǵıwı

kerek. Dinge sıyınıw bunday normalarni nızamlashtiribgina qalmay, olarǵa bolǵan munasábetti da

belgileydi».

O

ltinchidan, dinge sıyınıw wazıypalarınıń filosofiyalıq, teoriyalıq tárepleri da bar. Bul wazıypa insanǵa

jasawdan maqset, turmıs mazmunın, dorulfano hám dorulbaqo dúnya máselelerine óz

munasábetin bildirip turıwınan ibarat esaplanadi.

Adamlıq jámiyetinde dinge sıyınıw mudami ol menen birge bolǵanma yamasa qanday da dáwirde jámiyet dinsiz

jasaǵanma, degen sorawǵa túrli pikirler bildirilgen. Bul - dinning tariyxıylıǵı máselesi bolıp, oǵan

eki qıylı juwap bergenler. Birinshisi, marksistik táliymattıń burınǵı tárepdarları pikrine qaraǵanda, «qanday bolıp tabıladı

múddet insaniyat dinsiz jasaǵan hám jámiettiiń arnawlı bir basqıshında - joqarı paleolit dáwirinde,

bunnan 20 -40 mıń jıl aldın dinge sıyınıw payda bolǵan», delingen. Ekinshisi, «dinning kelip shıǵıwı

insaniyattıń payda bolıwı menen tikkeley baylanıslı», degen pikir bolıp tabıladı.

Diniy oylawdıń jeke yamasa social túbirleri mashqalasın sheshiw menen dinning kelip

shıǵıwı mashqalasın hal qılıw múmkin boladı. E. Taylor sıyaqlı evolyusion baǵdardaǵı

pozitivistlarning shıǵarǵan juwmaǵına kóre, dinning túbirin «faylasuflik etken jabayı adam»ga

taqaydilar. Yaǵnıy, «u óz-ózine bolmıs, ózin qorshap turǵan álemdiń payda bolıwı hám ózi kuzatgan

hádiyselerdiń haqıyqatı haqqında soraw bergen. Ol jaǵdayda pikirlew joqarı dárejede bolmaǵan. Sonnan

keyin ol jaǵdayda ruxlanıwlar, qudaylar, perishteler haqqında qıyallar payda bolǵan».

3

Dinning kelip shıǵıwı haqqında taǵı bir teoriya ámeldegi: «Birinshi jalańqaya birinshi ladandı

ushıratǵanda dinge sıyınıw payda boldı». Bunda dinge sıyınıw jaman niyetli adamlardıń oylap tapqan zatı bolıp

shıǵadı. Bul eki teoriya da hesh qanday ilimiy tıykarǵa iye emes.

Filosoflıq etken jabayı adam konsepsiyası boyınsha «ibtidoiy adam jalǵız haldaǵı

tereń pikir jurgiziwshi bolǵan. Ol óz aldına úlken sorawlardı qoyǵan. Bul sorawlar onıń kúndelik

turmısında kerek emes edi. Sonı da esten shıǵarmaw kerek, baslanıwiy adamdıń pikir júrgiziwi onıń

kúndelik islep shıǵarıw iskerligi menen baylanıslı bolǵan. Bul iskerliginiń tábiyaatı, shárt-shárayatları

bir ǵana adamǵa tiyisli bolıp qalmay, barlıqǵa ese, social gruppa, qáwim, urıw, xalqqa

tiyisli edi».

Dinning kelip shıǵıwı «bir adam basqalardı aldawı nátiyjesinde kelip shıqqan», degen pikir

da sın pikirge dus kelgen. Basqa pikirge kóre, «din - bul jámiyettegi adamlardıń teńdeyine óz-

ózin aldawı nátiyjesinde kelip shıqqan. Sol sebepli de dinge sıyınıw social hádiyse bolıp tabıladı degen juwmaqqa

keliw múmkin», deydiler.

Dinge sıyınıw insannıń psixik dúnyası menen bekkem baylanıslı bolıp, onıń socialliq ómirinde mudami

ol menen birge boldı. Sol sebepli de dinni úyreniw - bul insaniyattı úyreniw bolıp esaplanadı. Dinni

insaniyattan, insaniyattı dindan ajıratıp bolmaslıǵın tariyxtıń ózi tastıyıqladı. «Kommunistlik

jámiyette dinge sıyınıw joq bolıp ketedi» delingen pikirdiń hákisishe kommunizm qıyalıy zatyu, dinge sıyınıw

turaqlı ekenligi ámelde tastıyıqlandi. Sonday eken, dinge sıyınıw insaniyat menen birge dúnyaǵa kelgen. múqaddes

túsinikler bar, olar watan hám xalqman, jaqsı islik hám insaniylik principlerı menen tıǵız baylanıslı bolıp tabıladı.

Eger hár qaysı dóretiwshi óz dóretpelerinde áne sol o'lmas ideyalardı bas maqset etip qo'ysa, olardı

kórkem uqıp menen ańlatpa eta alsa, hesh shubhasız, ádebiyat da, mádeniyat hám kórkem óner de úshek

mániste ruwxıy rawajlanıwǵa xızmet etip, óziniń social hámzifasini tolıq ótew etiwge erisken

boladı.

1. 2

Dinler tariyxın úyreniwde Shıǵıs oqımıslılarınıń jantasıwları.

Dinni kelip

shıǵıwın úyreniw, onı filosofiyalıq tárepten analiz qılıw júdá áyyemgi dáwirlerden baslanǵan.

Atap aytqanda, xalqımız ıqtıqat etken dinlerden biri zardushtiylik haqqındaǵı dáslepki filosofiyalıq

baqlawlar eramızǵa shekemgi vII-vI ásirlerde baslanǵan. Sonday jaǵdaydı basqa dinge sıyınıw formaları

tarqalǵan áyyemgi Grekistonda da baqlaw múmkin.

Shıǵısda dinge sıyınıw kelip shıǵıwı tuwrısındaǵı qarawlardıń, dinge sıyınıw filosofiyasınıń rawajlanıwı islam

payda bolǵan dáwirden keyin, yaǵnıy vIII-IX ásirlerde sóz-filosofiyasınıń qáliplesiwi menen

baylanıslı. Dinler filosofiyası, dinge sıyınıw kelip shıǵıwı haqqında baqlaw júrgiziw Shıǵısda talay aldın

baslanǵan bolsada, biraq ilimiy-filosofiyalıq úyreniw, ilimiy izertlew qılıw tiykarınan XvIII ásirdiń

ekinshi yarımı hám XIX asirde saldamlı tús aldı.

Dinshunoslik pániniń filosofiyası sonda, ol dinning payda bolıwı hám rawajlanıw tariyxın,

onıń táliymatı, payda bolıwı hám qáliplesiwin úyreniwde filosofiyalıq táliymatqa súyenedi. Zero, bul

pán jámiyet rawajlanıwı processinde dinge sıyınıw menen baylanıslı bolǵan barlıq social hádiyselerdi-ideologiya

hám isenimler, úrp-ádet hám dástúrler, meshit va| diniy shólkemlerdiń talap hám tártiplerin filosofiyalıq

analiz qılıwdı názerde tutadı.

Islam dininde teologiya filosofiyasınıń qáliplesiwi dáwirine shekem túrme-túr teologiya aǵısları

payda bolǵan. Mısalı, jabboriylar, shekemiylar, mu'taziliylar, musji'iylar hám basqalar vujudga

kelip, olardıń hár biri teologiya máselelerin ayriqsha aytgan. Ortodoksal teologiya aǵımı

sóz (keyinirek islam filosofiyası ) dep atalǵan. Bunnan tısqarı islam daǵı barlıq jónelisler

hám islamdaǵı mekteplerde de teologiyashılıq táliymatları bar.

Islam dúnyasında filosofiyalıq, sonday-aq teologiya filosofiyasınıń payda bolıwı vIII-ásirdiń

ekinshi yarımında mu'taziliylar hám mutakallimlar iskerligi menen baylanıslı. Mu'taziliylar ideyalarına

4

kelispewshilikli pikirlerdi ash'ariylar (olardı mutakallimlar da dep ataladı ) ilgeri suradilar. Abu Mansur

Moturidiy (870-944) Abul-Hasan al-Ash'ariylar (874-935) sóz ilmining rawajlanıwına úlken

ules qosqanlar. Bul aǵımdıń iri wákilleri: al-Baqilloniy (1027 y. v.), Ibn Furaq (1015 y. v.),

Abu Ishaq al-Isfara'iniy (1085 y. v.), ash-Shaxrstoniy (1135) hám Faxriddin ar-Roziy bolıp tabıladı.

Bul aǵıs tárepdarları tábiyaatda sebep hám aqıbet kategoriyasi bar ekenligin tán almaydılar.

Barlıqtaǵı barlıq zat hám janzatlardıń jaratılıwı hám rawajlanıwın Quday ijodi hám káramatı

menen baylanıstıradılar. Ash'ariylar aqıl diniy dástúrchilikdan (naqldan) ústin qóyadı hám

musulmanlardıń ómirin basqarıwshısı sháriyat dep esaplaydilar.

Sufizm hám sufizm filosofiyası Orta hám Jaqın Shıǵıs, Turkiston, Xurasan, hám basqa islam

tarqalǵan mámleketlerde diniy-filosofiyalıq oylawdıń ayriqsha baǵdarı retinde qáliplesti hám

keń quloch jazdı. Individual hám social ongda qáliplesken sufizmiy ideyalar islam dini

táliymatı hám talapların kisilerde bekkemlenip ayriqsha áhmiyeti boldı.

Islam dúnyasında ullı sufizmchilar hám olardıń qarawları. Ullı sufizmchilardan

Ibrohim Ibn Adqam, Abu Yazid Bistomiy, Mansur al-Xalloj, Abu Bakr ibn Muso al-vasitiy al-

Farxoniy, as-Sulomiy, Yusuf Hamadoniy, Axdoad Yassaviy, Najmiddin Kubro, Jaloliddin

Rumiylar orta ásirlerde Turkiston, Xurasan hám Iranda etiwib shıǵıp sufizm mádeniyatın

rawajlandırıwǵa múnásip úles qosqanlar.

Bunnan tısqarı bul dáwirde basqa mámleketlerde atap aytqanda arablardan etiwib shıqqan

mutasavviflar Zunnun Egipetiy, Hasan al-Basriy, Ibn al-Farid, Ibn al-Arap hám basqalar da

sufizm rawajlanıwına óz salmaqlı úleslerin qosdılar.

Sufizm táliymatında bolmıs, biliw mashqalası, etikalıq kategoriyalar sıyaqlı insannıń ómiri menen

baylanıslı kóplegen zatlarǵa munasábet bildirgen.

Bul táliymat boyınsha biliwden maqset bul ilohiy mánisti, ilohiy haqıyqattı biliw bolıp tabıladı. Yaǵnıy

biliw (bilim) ilohiy kúshdıń onıń barlıq artibutlari (ózgeshelikleri, qásiyetleri) menen biliwden

ibarat.

Islam filosofiyası qálipleskennen keyin orta ásir musulman mádeniyatı, ruwxıy turmısqa tiyisli

máselelerdi biymálel baqlaw qılıw múmkinshiligine iye boldı. Bul Oraylıq Aziya halqlari milliy-

diniy ideologiyasınıń qáliplesiwine kúshli tásir etdi. Taǵı bul filosofiyada isenim pútkilligi, ıqtıqat

turaqlılıǵı ushın gúres processinde diniy tolerantlıq, taqatlılıq hám erkin pikirlilik meyillerine de

jol ashıldı. Sol sebepli bul dáwirde túrli dinge sıyınıw wákilleri ortasında zárúrli máseleler maydanınan

talqılaw hám tartıs qılıw múmkinshiligi payda boldı.

Islam filosofiyası daǵı ideologik bagrikenglik sebepli, onıń mazmunında dúnyalıq -ratsionalistik

hám adamgershilik meyilleri kúshayiib, ulıwmadunyalıq áhmiyet kásip eta basladı. XII asrga kelip

musulman mádeniyatı hám islamdıń xuquqiy sisteması -Sháriyat (Marg'inoniy hám basqalar ) islep

shıǵıldı.

Sóz filosofiyasıniig iri baǵdarı wákillerinen biri -mo''taziliylar bolıp tabıladı. Olar Damashq hám

Bag'dod xalifaligi turmısında vIII-IX ásirlerde zárúrli orın tutqanlar. Al-Hasan al-Basriy (opatı 728

jıl ) sheńberinden shákirtleri vosil ibn Ato (opatı 748 jıl ) hám Hámir ibn Ubay (opatı 761 jıl ) ajralıp,

bólek bolıp shıǵadılar hám «mo''tazila» (ajıralǵanler) atınıń aladılar. Olar al-adliyyun, al-adliyya,

axl al-ádalat; axd al-ádalat vat-Allanıń tánha ekenligine iseniw sıyaqlı atlar menen de atalǵanlar. Bul atlar olar tayanǵan bes

tıykardıń dáslepki ekewi menen baylanısqan bolıp tabıladı. Mo''taziliy Abul Huzayl al-Un (849 jıl opat

etken) dáwirine kelip túwel yoyilib bolǵan bul bes tiykar tómendegiler: 1) «Ádalat» (al-ádalat) ilohiy

ádalat insannıń shıdamlılıq erkinligin talap etedi. Alla tek jaqsılıq (al-aslah) dóretiwshii bolıp, ol

ómir dawamında belgilep qoyǵan zatlar rejiminiń aynıwına jol qoymaydı. 2) «Jalǵızxudolik»

(at-Allanıń tánha ekenligine iseniw) Allanıń birden-birligin tán alıw etiw, ko'pxudolik (politeizm) hám xudoni adam túsinde

oyda sawlelendiriw qılıw (antropomorfizm) ni biykar qılıw. 3) «va'da hám qawip» (al-va'd val-vaid)-

5

mo''taziliylar menen birge shet eller de tán alıw etken bul qaǵıydaǵa kóre Quday mo'minlarga jánnet,

kápirlerge dozaq wáde etken bolsa, óz wádesinde turıwı kerek, yaǵnıy Payǵambar (s. a. v.)

shafoatlariyu, Allanıń Rahmon, Rahimligi da járdem bermasligi kerek. Sebebi insan xatti-

háreketi ushın tolıq juwap beriwi kerek. 4) «Aralıq jaǵday» (al-mánzila baynal - mánzilatayn)

-gúná úlkena etken musulman mo'minlar katoridan shiǵarıladı (murji'lar pikirine qarsı ), lekin

kápir bolıp qalmaydı (shet eller pikirine kóre), bálki aralıq turmısda boladı. Bul qaǵıyda birinshi

mo''taziliylarniig Hasan al-Basriy sheńberinden ajralıp shıǵıwına sebep bolǵan edi. Hasan al-Basriy

oday musulmanlardı eki júzli dep esaplaǵan. 5) «Jaqsılıqqa shaqırıq hám jamanlıqtan qaytarıw»

(al-hámir bil-belgili van-nahy anil-munkar) - barlıq qurallar menen (zorlıq etip bolsa xam) bul

húkim atqarılıwı kerek.

Abbosiylar xalifaligi dáwirinde al-Mamun (813-833) jáne onıń isin dawamlawshıı al-Mutasim (833-842) hám

al-vosiq (842-847) mu'taziliychilik tiykarǵı mámleket dini bolıp turdi. Bul dinge sıyınıw wákilleri hár tárepleme

qollap -quwatlanıp katga mámleket sistemasında túrli basshılıq lawazımları da berildi. Qurandıń

jaratılǵanlıǵın biykar etiwshi teologiyashılarǵa unamsız munasábette bolındı. Mu'taziliylar isenimlerin

qabıl etpegen teologiyashılar al-Mamunning 827 jıldaǵı " mixna" atlı buyrıqǵa tiykarınan ilaj

ko'rildi. Mo''taziliylarning qaza hám shekem máselesindegi pikirleri shekemiylarnikiga jaqınlıǵı ushın

olardı shekemiylar dep da ataydılar, lekin olardıń ózleri bunı biykar etediler. Allanıń zoti hám sapası

haqqında jahriylarning pikirleri menen jaqın bolǵanlıǵı ushın olardı bir-birinen ajratmaydilar.

Shıǵıs aristotelizmining tiykarlawshisi al-Kindiy (800-879 ) dıń filosofiyalıq qarawları mo''tazshshylar

táliymatına júdá jaqın edi, Sol sebepli halifa Mutavakkil (847-861) jıllar basqargan dáwirinde ol

da táqip astına alınǵan. Kindiy pikrine qaraǵanda, álemdiń jaratıwshısı Alla bolıp, ol ázeliy hám jeke ózi,

lekin tábiyaat daǵı barlıq zatlar materiyadan tashkil tapqan, materiya eoa órt, suw, hawa hám

tuprokdan ibarat. Kindiy materiya, forma, keńislik, waqıt hám háreketten ibarat bes substantsiya

kontseptsiyasın ilgeri súrgen. Ol birinshi bolıp, aklning tórt qıylı (intellektual, múmkinshiligiy, erisilgen hám

kórinetuǵın bolatuǵın tárzde) kórinisi haqqında pikirler kompleksin islep shıqqan.

Mo''taziliylar húkimet máselesinde xalifa bolıw kerekligin uqtirdilar. Dáslepki mo''taziliylar

xalifa kurayshlik bolıwı shárt emes, dep esaplaganlar, lekin keyingi dáwirler degi ayırım

mo''taziliylar bolsa qurayshlik loyik adam bolsa basqa kisi xalifa bolıwı múmkin emes, dep

esaplaganlar. Olardıń pikrine qaraǵanda, imom ilohiy kórsetpe boyınsha húkimet tepasiga kelmeydi,

bálki ol social, etnik chiqiyidan qaramastan, musulman jámáátinen saylanıwı kerek. Shet ellerge

uqsap olar ádalattı imom ushın eń zárúrli sapa, dep esaplaydilar hám ózleriniń besinshi

isenimlerine kóre, ádalatsız imomni hátte kúsh menen lawazımınan chetlatish kerekligin

aytıp otediler.

Filosofiyalıq oylawdıń qáliplesiwinde hám Oraylıq Aziya xalkdari milliy-diniy ideologiyasınıń

qáliplesiwinde Marg'inoniyning “Al-Hidoya” tek orta ásirlerde yamasa házirgi kúnlerdegine emes,

bálki ol sháriyat qomusi, nızam shıǵarıw hasası bolıwınan tısqarı hár qanday tálim hám oqıw

salasında tiykarǵı derek' bolıp xizmet etip atır.

Islam tekǵana diniy táliymat, bálki dúńyaǵa kózqaras retinde keń tarqala barıwı menen, onıń

teoriyalıq, filosofiyalıq, huqıqıy principlerıni islep shıǵıwǵa itibar kúshaya basladı. Nátiyjede IX-X

ásirlerge kelip Quranǵa tiykarlanǵan arnawlı islam ılımları. Yaǵnıy diniy ılımlar qáliplese basladı.

Mısalı, Qurannan keyin ekinshi orında turatuǵın ádisler, yaǵnıy Muhammad payǵambardıń

násiyxatları, sózleri, ráwiyatlardı toplawǵa qaratılǵan arnawlı jónelis-ádisshunoslik rawajlandi.

Bul processda áyyemgi dástúrlerge bay bolǵan Oraylıq Aziyada jetisip shıqqan oqımıslılar

Imom Buxoriy, at-Termiziy, Yassaviy, Naǵısband, Kubro hám basqalar úlken ules qosqanlar.

Islam filosofiyası, atap aytqanda islamıy qádiriyatlardı úgit-násiyatlaw nátiyjesinde kisilerde

imonli insanlar jámááti qáliplesip insap, ar-namıs, hújdan, xalol-páklik, adamgershilik,

6

jarlıparvarlik, hayri-ehsonli bolıw sıyaqlı etikalıq pazıyletler bekkemlenip bardı. Zero, islam

teologiyası kózqarasınan isenim hám ıqtıqat (ıqlas ) bir " ólshew tarozusi" ni, bunnan insan óz xatti-

háreketlerin ózi qabıl etken dúńyaǵa kózqaras negizinde bahalaydı, yaǵnıy Alla jolınan tısqarına

shıqpaw onıń oylaw hám turmıs tárizine aylanadı.

Dinshunoslik, ásirese, dinler filosofiyası, erkin pikirlilik ideyaları menen da tıǵız baylanıslılikda

rawajlanǵan. Dáslepki erkin pikirlilik ideyaları Oraylıq Aziyada - deizm, panteizm, mo'tazililar, bul

úlkede jasaǵan, dóretiwshilik etken ullı oyshıllar Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Umar Xayyomning

social -filosofiyalıq qarawlarında, Ibn Rushdning «Eki haqıyqat» táliymatında alǵa surilgan edi. XvII

asirde Boburning aqlıǵı Shoh Ullı, keyininen XvIII asirde frantsuz filosoflarınıń dinga, diniy

shólkemlerge munasábeti XIX asirde ilimiy dinshunoslik jóninde jańa aǵıs, jónelis hám

teoriyaler júzege keliwine úlken dúmpish bolǵan.

Sonday etip, islam táliymatı tariyxında ámelge asırılǵan teoriyalıq hám ámeliy jumıslar

Movarounnahr, Xurasan hám Iranda, ulıwma Orta Aziya hám Jaqın Shıǵıs xalıqları diniy-filosofiyalıq

oylawında birinshiden, ilimiy-filosofiyalıq, materiallıq áhmiyetke iye boldı ; ekinshiden, olar qaldırǵan

ilimiy-materiallıq miyraslar dinshunoslik hám dinler filosofiyası pánleriniń qáliplesiwine jay bolıp

xızmet etdi.

Islamdıń payda bolıwı hám onıń táliymatın ilimiy noqatı názerden úyreniw, ulıwma

islamshunoslik máselesi XX ásirdiń 30 -jıllarǵa kelip burınǵı sovet basqarıw princpıında saldamlı túrde ortaǵa

qoyıldı. Uzbekiston ilimpazları bolsa islam tariyxı hám islamshunoslik boyınsha 50-60 -jıllardan baslap

ilimiy-izertlew jumısların alıp bardi. Akademikalıq I. Mo'minov baslıqlıǵında izertlewshi ilimpazlardan

A. Artıqov, M. Usmonov, S. Azimov, O. Suxareva hám basqalar ilimiy jumıslar alıp bardi. 70-80-

jıllarǵa kelip islam hám onıń táliymatı, islamshunoslik salasında akademikalıq M. Xayrullaev,

N. Ibragimov, ilimpazlardan J. Bazarboev, I. Jabborov, Ibrohim Karimov, A. Ashıldıev, T. Toshlonov,

I. Xo'jamurodov, I. Xudoyberdiev, O. Bazarov, A. Abdusamedov hám basqalar dinler tariyxı táliymatı

hám dinshunoslik pánine múnásip úleslerin qosdılar.

Ilimpazlardıń bul tarawdaǵı izertlewleri nátiyjesinde XIX ásirdiń aqırı XX ásirdiń baslarında

dinshunoslikda qatar salıstırǵanda ǵárezsiz pán tarmaqpari: dinler filosofiyası, dinge sıyınıw tariyxı, dinge sıyınıw psixologiyasi

hám dinge sıyınıw sotsiologiyasi vujudga keldi. Olar dinning ózine tán táreplerin izertlew qılıw menen

shuǵıllanlar. Bul pánler toplaǵan teoriyalıq hám ámeliy maǵlıwmatlar dinshunoslik hám dinler filosofiyası

ushın da zárúrli áhmiyetke iye boldı.

Ǵárezsizlik sharapatı menen islam, onıń táliymatın úyreniw, islamshunoslik hám dinshunoslik

salasında ilimiy izertlew jumısların ámelge asırıw ushın keń múmkinshilikler jaratıldı. Sol dáwir ishinde

Quranı saqıydıń ózbek tiline ush awdarması usınıs etildi hám kóplegen jańa-jańa dóretpeler,

jıynaqlar, maqalalar baspadan shıǵarılıp atır.

1.

3 Dinlerdi klassifikaciyalawda Batıs ilimpazlarınıń qarawları.

Dinler filosofiyası, dinge sıyınıw kelip

shıǵıwı ilimiy-filosofiyalıq úyreniw, ilimiy izertlew tiykarınan XvIII ásirdiń ekinshi yarımı hám XIX

asirde saldamlı tús aldı. Sol dáwirden baslap, Evropa joqarı oqıw orınlarında bul pán oqıtila baslandı.

XX ásirdiń ekinshi yarımınan baslap, «Dinler filosofiyası», «Dúnya dinleri tariyxı» MDH joqarı oqıw

orınlarınıń filosofiya hám birpara gumanitar fakul'tetlarida bul pán óz ornın tapa basladı. Sol dáwir

ishinde Evropa tillerinde bir qansha sabaqlıqlar hám monografiyalar basıp shıǵarıldı.

Sonday etip, XvIII ásir hám XIX ásirdiń birinshi yarımında izertlewshilerdiń tárepinen

tóplanǵan teoriyalıq maǵlıwmatlar gumanitar pánler salasında jańa pán-«dinshunoslik» dıń

qáliplesiwine alıp keldi. XIX ásirdiń ekinshi yarımında dinshunoslik páni filosofiya, antrapologiya,

etnografıya, arxeologiya, filologiya, salıstırıwiy mifologiya hám fol'klor sıyaqlı pánler menen dúgisken

halda jáhán daǵı dinlerdi izertlewge kirdiler.

7

Dinge sıyınıw haqqındaǵı jańa pánni payda etiw háreketi Evropa klerikallari (dinge sıyınıw qorǵawshıları )

tárepinen unamsız qabıl etilip, oǵan qarsı sın kózqarastan pikirler aytildi. Olar óz kelispewshiliklerin da

teoriyalıq, da ámeliy tárepten tiykarlawǵa háreket etdiler. Olardıń pikrine qaraǵanda, dinni ratsional (akliy)

usılda úyreniw múmkin emes eken, sebebi dinge sıyınıw óz mazmunı menen irratsional (aqldan joqarı )

elementlerge iye. Ámeliy tárepten dinni úyreniw bolsa, yaǵnıy túrli dinlerdiń salıstırıwiy analizi diniy

qádiriyatlardıń axamiyatining tómenlewine alıp keledi.

Bunday kelispewshiliklerdiń bar ekenligine qaramastan Evropa jámiyetshiliginde dinshunoslikka

bolǵan qızıǵıwshılıq so'nmadi. XIX ásirdiń 70-jıllarından baslap dinler filosofiyası hám tariyxı páninen

Angliya, Gollandiya, Germaniya, Frantsiya, Italiya hám basqa mámleketlerdiń iri

universitetlerinde lekciyalar o'qila baslandı.

Sonday etip, dinler filosofiyası diniy qásiyetleriniń ishki tereń mánisin ashıp bersa,

sotsiologiya, psixologiya, fenomenologiya, dinge sıyınıw tariyxı olardıń arnawlı bir konkret sharayatta tutqan

ornı, dárejesi, tásiri haqqındaǵı maǵlıwmatlar menen boyitadi.

Dinler filosofiyasınıń qáliplesiwi hám rawajlanıwı. Dinler filosofiyasınıń qáliplesiwi hám

rawajlanıwı filosofiyalıq táliymattıń payda bolıwı menen baylanıslı bolǵan. Insaniyat tariyxındaǵı eń

áyyemgi ılımlardan bolǵan filosofiyanıń dáslepki elementleri áyyemgi Bobil, Grekiston hám Rimde

eramızǵa shekemgi vI-v ásirlerde payda bolǵan bolsa, tsivilizatsiyaning keyingi basqıshlarında ol

arnawlı bir sistema retinde dinga óz munasábetin bildiriwge háreket etken. Filosofiyanıń predmeti

ob'ektiv álem jáne onıń jasawı, rawajlanıwı hám de rawajlanıwı, turmıs hám insan omiriniń mánisi

haqqında baxs yuritsa, diniy táliymatlar da áne sol máselelerdiń sheshimin ayriqsha jaǵdaylarda

muyayan dunekarash formada aytadi. Sol sebepli filosofiya tariyxınıń zárúrli máselelerinen

biri dinning mazmun-mánisin, insannıń jeke jáne social turmısındaǵı tutqan ornın anıqlaw

hám de analiz qılıw bolǵan.

Teologiya menen shuǵıllanıw hám onı rawajlandırıw. iloxiyotchi-ilimpazlar tárepinen orta

ásirlerden baslap házirge shekem dawam etpekte. Bul jaǵday tek islam dinidagini emes, bálki

dúnyadaǵı barlıq milliy hám jáhán dinlerinde bar. Hátte áyyemgi Grekistonda dinge sıyınıw filosofiyası menen

shuǵıllanilgani dereklerden málim. Mısalı, áyyemgi Yunovistonda mil. av. vI-v-ásirlerde

filosofiya dinge sıyınıw menen júdá baylanıslı bolıp, Quday haqqındaǵı xalıqtıń ápiwayı qıyalların sın pikir bıdırdıw

arqalı filosoflar onıń joqarı -ilohiy jaǵdayın qayta tiklewge intilganlar. Fales, Geraklit, Anaksimandr dinge sıyınıw

filosofiyası menen xam shuǵıllanǵan bolsalar Pifagor diniy reformator esaplanǵan.

Dinning payda bolıw sebeplerin ilimiy úyreniw áyyemgi dáwirlerden baslanǵan. Dáslepki

ilimiy qarawlar Áyyemgi Shıǵıs hám Áyyemgi Orta Jer teńizi civilizatsiyalarında kórinetuǵın bolǵan. Orta

Jer teńizi háwizinde vujudga kelgen Áyyemgi Grek hám Rim civilizatsiyalarında dinning vujudga

keliwin ilimiy úyreniwde úlken tabıslar qolǵa kiritilgen. Áyyemgi grek oyshılları buǵan

munasábet máselesinde eki aǵımǵa bólinedi. Birinshi aǵıs tárepdarları adamlardıń xudoga ıqtıqat

etiwi sebeplerin psixik (ideal ) kúshlerdiń obiektiv bar ekenligi menen baylanıstırıp túsintirganlar; ekinshi

aǵıs tárepdarları bolsa dinning payda bolıwın tábiy jáne social sebeplerin axtarib tabıwǵa háreket

etkenler. Olardıń pikirlerine kóre, dinge sıyınıw óz-ózinen (immanent) payda bolmaǵan, bálki ol adamlardı

qorqıtıw hám jámiyet nızamların orınlawǵa májbúr qılıw ushın oylap tabılǵan. Áyyemgi grek

oyshıllarınan biri bolǵan Demokrit dinni adamlardıń tábiyaat daǵı qáweterli kúshlerden qorqıwları

hám olar aldındaǵı panasızlıqlar sebepli payda bolǵan dep esaplaǵan. Álbette, bunı biykarlap bolmaydı,

lekin xudoga munasábette adamlarda kóbirek qorqınısh sezimi emes, bálki miyir-muhabbat sezimi

ústin turatuǵınlıq etedi. Bunnan tısqarı, qorqınısh seziminiń adamda payda - ratni vujudga keltiriwin da

esten shıǵarmaw kerek.

8

Áyyemgi dáwir erkin pikirligi dinning payda bolıwı sebeplerin materiallıq bolmıs menen ajıralmas baylanıstırıp

túsindiriwde erisken jetiskenlikleri ilimiy dinshunoslikning payda bolıwında úlken áhmiyetke iye

boldı.

Orta ásirlerde social hám siyasiy shárt-shárayatlar tásirinde dinning ekonomikalıq, siyasiy hám

materiallıq turmıs daǵı ornı hám poziciyasi jáne de arttı. Shirkew hám ruxaniylar dúnyalıq húkimetke

dawagerlik qılıw menen birge erkin pikirliktiń hár qanday kórinislerine qarsı keskin gúresdiler.

Oyshıllardıń haqıyqattı izlew jolındaǵı umtılıw-háreketlerinde diniy dogmalar sheńberinden shetke

shıǵıwǵa jol qoyılmadı.

Evropada Oyanıw dáwirine kelip, sociallıq-ekonomikalıq hám siyasiy turmısda ámelge asırılǵan

ózgerisler (kapitalıstik munasábetlerdiń payda bolıwı hám rawajlanıwı, pán hám kórkem ónerdiń rawajlanıwı,

gumanizm hám reformatsiya háreketleri) nátiyjesinde erkin pikirlilik az-azdan qayta tiklena baslaǵan. Ingliz

oyshılı Tóbeas Gobbs (1588-1679 jıllar ) dinning payda bolıwı sebeplerin adamlardıń tábiyaat hám

jámiyet rawajlanıwı nizamlıqların bilmewi, olar aldındaǵı ojizligi, mudami qáwip hám qáweterde

jasawları menen baylanıstırıp túsintirgen. Niderlandiyalıq oyshıl

B. Spinoza bolsa (1632-1677 jıllar ) T. Gobbsning ideyaların rawajlantırǵan. Ol óz kúshine

ishonmaslik, úmit hám qáweter ortasında turaqlı ikkilanish adamlarǵa tán dep esaplaǵan hám diniy

ıqtıqattıń olar tásirinde payda bolǵanı tuwrısındaǵı ideyanı islep shıqqan.

XIII asirde feodal basqarıw princpı daǵdarısı sebepli burjua revolutsiyalarining jańa kúsh menen

Evropada jayılıwı oyshıllardıń dinga munasábetinde oǵada keskin kórinetuǵın bolǵan. Dinge sıyınıw -

feodal basqarıw princpınıń daǵdarısı baslawshısı hám social rawajlanıwǵa tosqınlıq etiwshi kúsh, degen

keyip ústin turatuǵınlıq etken. Bunday pikir ásirese fransuz bilimparvarlarining qarawlarında keskin

kórinetuǵın bolǵan. Ma'ri- fatparvar P. Golbax (1723-1789 ) dinni kisiniń qıyalında payda bolǵan

jalǵan sóz dep bahalaǵan. F. volter (1694-1778) diniy ıqtıqat hám shirkew dástúrlerineni sın pikir etip,

eger dinge sıyınıw bolmaǵanında onı oylap tabıw kerek edi, dep P. Golbaxning pikirin qollap -quwatlaǵan.

Bilimparvar P. S. Mareshal (1750-1803) dinni sın pikir bıdırdıwda jáne de keskin pikir bildirgen hám

dinge sıyınıw insan ushın afyun bolıp tabıladı degen juwmaqqa kelgen.

Bilimparvar oyshıllardıń dinge sıyınıw vujudga keliwi sebeplerin úyreniwde aytqan

oy-pikirlerin ámeliyattan jıraq dep bolmaydı. Lekin olardıń mashqalanı úyreniw degi ilimiy-

obiektiv jantasıwları buzılǵanlıǵı shubhasız bolıp tabıladı, sebebi dinni bılshıldı gápden ibarat haqıyqatlıq yamasa

insan ushın afyun dep bahalaw onıń socialliq ómir degi áhmiyetin tolıq biykar etiwden basqa

hesh zat emes. Áyne waqıtta bilimparvarlarning, oǵada keskin bolsa -de, dinning vujudga

keliwin social turmıs menen baylanıstırıp túsindiriwge urınısları áyyemgi dáwir erkin pikirliginiń qayta

tikleniwi hám jámiyette bekkem ornına ıyelewine sharayat jaratqanın atap kórsetiw kerek.

XIII asirde dinning mánisi hám payda bolıwı sebeplerin kompleks úyreniw baslaǵan. Ilimiy

dinshunoslik mektepleri, baǵdarları hám táliymatları payda bolǵan. Birinshiler qatarında v. Grimm,

M. Myuller sıyaqlı shaxslar baslıqlıǵında mifologik mektep payda bolǵan. Bul mektep wákilleri diniy

ıqtıqatlardı áyyemgi munajjimlar atqarganlar hám ańızlarda tariyp berińan dástúrlerdi úyreniwden payda

bolǵan dep esaplaganlar. Biraq mektep wákilleri rawajlanǵan diniy sistemalardı analiz qılıwda anıq

juwmaqlar bermegenler.

Dinning payda bolıwın úyreniwde sol dáwirde antropologıyalıq mekteptiń payda bolıwı

zárúrli boldı. Bul mekteptiń wákillerinen biri L. Feyerbax (1806 -1880) dinni túsindiriwde

onıń yyerdagi dárekleri hám túbirlerin izlep tabıwǵa háreket etken. Adamlar dinge sıyınıw tımsalında

ózleriniń qıyalları arqalı vujudga keltirilgen obrazlarǵa sawınadı dep diniy qarawlar hám

sezimler kisilerde tug'ma bar ekenligi tuwrısındaǵı teologiya ideyasın sın pikir etken. Onıń

payda bolıwı sebeplerin adamlardıń psixik fiziologikalıq qásiyetleri hám qurshap turǵan tábiyaattan

axtarib tabıwǵa háreket etken. Oyshıl diniy ıqtıqattıń payda bolıwında unamsız sezim-sezimler,

9

yaǵnıy qorqıw, qayǵı -tınıshsızlanıw sıyaqlılar menen birge shadlıq, miyir-aqıbet, muhabbat, minnetdarlıq sıyaqlı

unamlı sezim-sezimler de qatnasıwın belgilegen.

XIX ásirdiń ortalarında payda bolǵan marksizm dinni úyreniwde ózgeshe jantasıwǵa

tiykarlanadı. Ol jaǵdayda social shárt-shárayatlar hám jámiyet rawajlanıwı dárejesine bólek itibar beriledi.

Marksizm táliymatına qaray, individ shaxs retinde tariyxıy shárt-shárayatlar tásirinde qáliplesedi.

Sol sebepli diniy qıyallar insan sanasında emes, bálki tariyxıy processler tásirinde payda boladı. Dinge sıyınıw

túrleriniń rawajlanıwı da óz-ózinen júz bermeydi. Olar social shárt-shárayatlardıń pishib

yetilishi hám jámiettiiń rawajlanıwı tásirinde ózgerip baradı.

Marksizm dinning social turmıs daǵı ornı hám áhmiyeti máselesinde dinni húkimran

klasslardıń jaraqat alǵan xalıq ommasini eziw quralı, social rawajlanıwǵa qarsı kúsh hám de ruwxıy

zulm forması dep bahalaǵan.

XIX asirde dinning vujudga keliwi sebeplerin antropologıyalıq jantasıwidagidek baslanıwiy

adamdıń abstrakt oylawı jemisi, sananıń logika qaǵıydalarına qarsı keliwi nátiyjesi retinde

bahalaw hám marksizmdagi húkimran klasslardıń jaraqat alǵan xalıq ommasini eziw quralı, social

rawajlanıwǵa tosqınlıq etiwshi kúsh sıyaqlılar menen baylanıstırıp túsindiriwden parq etiwshi ideyalar

payda bolǵan.

XIX ásirdiń aqırı - XX ásirdiń baslarında dinni sotsiologik úyreniwde úlken tabıslar

qolǵa kiritilgen. Bul tarawda nemis oyshılı M. veber (1864-1920 ) hám

fransuz

oyshılı E. Dyurkgeymlarning (1858-1917) xızmetlerin úlken bolǵan.

M. veberning pikirine kóre, sotsiologiyani dinning dárekleri hám metafizik mánisi máselesi

emes, bálki onıń bar ekenligi, shárt-shárayatları qızıqtiradi. Sotsiologiya bolsa diniy ideyalar hám

qıyallardıń kisiler minez-qulqları hám social turmısqa tásiri sıyaqlı máselelerdi úyreniwi

kerek.

M. veber sotsiologiya predmetin dinning sotsial funksiyasınan kelip shıqqan halda

belgilegen. Dinni individ hám jámiettiiń áhmiyeti, simvollari hám qádiriyatların belgileytuǵın

materiallıq sistema, social institut dep esaplaǵan.

Dinge sıyınıw qádiriyatlardıń baslanǵısh tiykarı bolıp tabıladı. Zero, dinge sıyınıw kisi háreketine mánis hám mazmun baxsh

etiwshi eń zárúrli usıl retinde onıń maqsetin belgileydi. Dinge sıyınıw jardeminde dúnya tábiyat kórinisi islep

shıǵıladı, ol jaǵdayda ámel etetuǵın qádiriyatlar hám normalar sisteması payda etinadi. Bul bolsa turmıs ushın

neler áhmiyetli yamasa áhmiyetsiz ekenligin anıqlawshı qural wazıypasın atqaradı.

E. Dyurkgeym dinni úyreniwde M. veberga salıstırǵanda tamaman bas- qacha yondashadi. Ol

dinni úyreniwde sotsiologik izertlewlerdiń ulıwma principlerine tayanadi. Onıń pikirine kóre,

sotsial ma'lu- motlarning dáregi oylawda yamasa bólek alınǵan adamlardıń xatti- háreketlerinde

emes, bálki jámiyette bolıp tabıladı. Sotsial haqıyqatlıq payda bolıwı ushın keminde bir neshe kisi birlesip

háreket etiwi jáne bul process jańa nátiyjeni payda etiwi kerek. Usı processlerdiń nátiyjesi

individ sanasından sırtda júzege kelgenligi sebepli, individual oylawlar ushın minez-qulqlar,

qádiriyatlar hám normalar úlgisi vujudga keledi hám

bekkemlenedi. Nátiyje dóretiwshilik processda

qatnasıw jetip atırǵan individ ushın obiektiv haqıyqatlıqqa aylanadı. Dinge sıyınıw social haqıyqatlıq bolıp, ol jaǵdayda

basqa social institutlardı úyreniw degi usıllar hám bahalaw kriteryalarınan da paydalanıw

múmkin.

Dinge sıyınıw arnawlı bir social mútajliklerdi támiyinlew maqsetinde júzege kelgen social institut bolıp tabıladı.

Onıń dáregi adamlardıń social turmısınan kelip shıǵadı. Dinge sıyınıw arqalı jámiyet ózin

ilohiylashtiradi. Onıń bar ekenligi hám mánisi social sezim-sezimlerdi múqaddeslestiriwge,

jámiettiiń shaxsqa tásirin bekkemlewge xizmet etiwden ibarat boladı.

Dinni sotsiologik úyreniw onı social haqıyqatlıq retinde jantasıwǵa tiykarlanadı. Lekin dinge sıyınıw

tekǵana sotsiologik, bálki psixik haqıyqatlıq da esaplanadı. Dinge sıyınıw psixologiyasi wákilleri onı

10

úyreniwde bul táreplerine bólek itibar berediler. Olar dinning payda bolıwı sebeplerin

adamdı qorshap turǵan sırtqı dúnyadan emes, bálki insannıń ózinde, ishki barlig'i hám sezimiy-shıdamlılıqlik

keshinmalarida dep esaplaydilar.

Dinge sıyınıw psixologiyasini úyreniwde Z. Freydning (1856 -1939 ) xızmetlerin úlken bolǵan. Z. Freyd

dinni insan iskerliginiń jemisi dep esaplaǵan. Ol dinning kisi tábiyaatqa qaramligi sebepli

payda bolǵanlıǵın belgilegen halda biliwdiń irratsional (latınshada - logikasızlik, oylawǵa

qarsı qarawlar degen mánislerdi ańlatadı ) mexanizmlerin sheshiwshi áhmiyetke iye ekenligi

bólek aytıp ótken.

Z. Freydning táliymatına kóre, insan psixikasi úsh dárejediń óz-ara sherikliginen ónim

boladı : ongsizlik, ań aldı hám sanalılıq dárejeleri. Bulardıń ishinde ongsizlik dárejesi psixikada úlken

áhmiyetke iye. Insan psixikasining bul dárejesinde tábiy instinktlar hám «birlamchi meyiller»

ústin turatuǵınlıq etedi. Z. Freyd tiykarǵı meyiller qatarında jınıslıq meyillerdi ústin qoyǵan. Individdiń

ongsizlik menen baylanıslı meyilleri jámiyet ushın úlken qawip-xater tuwdıradı. Jámiyet ózin kisi

meyillerinen qorǵawı ushın social normalar hám basqa mádeniyat elementlerinen ibarat

ústki qabat mexanizmlerdi payda etken. Oǵada kúshli tábiy mútajliklerdi social normalar menen

tiyib turıw dinge sıyınıw járdeminde bekkemlenedi.

Z. Freydning pikirine kóre, tábiy meyillerdiń tiyilishi individ psixikasida nevroz jaǵdayın

payda etedi. Dinge sıyınıw da jámáát nevrozining bir turi bolıp tabıladı. Lekin dinge sıyınıw jámáát nevrozi retinde kisin

individual tınıshsızlanıwlardan saqlaydı, individual nevrozning rawajlanıwın toqtatadı hám baxıtsızlıqlı

aqıbetlerge alıp keliwine jol qoymaydı.

Joqarıda belgilengen pikirlerden kelip shıǵıp, dinni payda bolıwı sebeplerin onıń bólek

qásiyetlerin úyreniw menen tolıq túsintirip bolmawine isenim bólemiz. Máselege bunday

jantasıw dinni kompleks

úyreniwdi talap etedi. Zero, kompleks úyreniw onıń jámiyette

tákirar óndiriske sebep bolatuǵın túbirlerin anıqlawǵa járdem beredi.

Dinning vujudga keliwi, áwladdan -áwladqa ótip barıwı hám ri- vojlanishi ushın shárt-

sharayatlardı qáliplestiriwshi faktorlar onıń túbirleri dep ataladı. Dinning túbirleri úsh qisimga

bólinedi. Olardıń hár biri dinni úyreniwde júdá zárúrli. Bul qisimlar birgelikte dinning vujudga

keliwi ushın shárt-sharayat jaratadı. Olar tómendegilerden ibarat :

1) dinning social túbiri kúndelik turmısda adamlardıń turmısın belgileytuǵın materiallıq hám

ruwxıy munasábetler sistemasınan ibarat. Dinning social túbirinde materiallıq sharayatlar ústin turatuǵın.

Siyasiy ústki qabat institutları dinga ekilemshi tásir etedi.

Dinning social túbirin tashkil etiwshi iskerlik tarawılardan biri social turmıstı stixiyali

nizamlıqlar tiykarında rawajlanıwı bolıp tabıladı. Odaǵı basqarib bolmaytuǵın processler jámiyette ekonomikalıq,

siyasiy hám ruwxıy krizislardı, urıslardı, keselliklerdi keltirip shıǵaradı. Tuwrısıda, individ

olardıń wayran etiwshi tásirinlerinen ózin qorǵaw etiwge ıntıladı hám aqıbette ǵayrıtabiiy

kúshlerden najot sorap shaqırıq etiwge májbúr boladı.

2) dinning gnoseologik (grekshe gnosis - biliw, logos - táliymat degen mánislerdi ańlatadı )

túbiri kisiniń biliw iskerligi processinde diniy ıqtıqatı vujudga keliwine múmkinshilik jaratatuǵın

sharayatlar bolıp tabıladı. Tábiyaat hám jámiyeti biliw dialektik process. Ísılmaǵanlıq, subyektivlik, zat hám

hádiyselerdi absolutlashtirish haqıyqatlıqtıń nadurıs aqıl etiliwine alıp keledi. Bunnan tısqarı,

diniy ideyalardıń payda bolıwı bolmıstı sezimiy aqıl etiwden baslanadı hám ol ratsional biliw

basqıshında áhmiyetin saqlap qaladı.

Dinning gnoseologik túbirine baylanıslı hám barlıq tariyxıy dáwirlerde tákirarlanıp turatuǵın

ayrıqshalıqlar tómendegilerden ibarat :

a) biliwdiń subyektiv táreplerin absolutlashtirish (latınshada - haqıyqatlıq menen baylanıspaǵan

zat, koefficientsizlik, sózsiz degen mánislerdi ańlatadı ), yaǵnıy bo'rttirib kórsetiw;

11

b) abstrakt (latınsha abstratio - dıqqattı shetke tartıw degen mánisti ańlatadı ), yaǵnıy

oylaw ;

v) oylawdıń ulıwmalastırıw qábileti.

3) dinning psixik túbiri. Dinning vujudga keliwinde kisiniń biliw iskerligine baylanıslı

processler menen birge onıń sezimi, keyipi hám keshinmalari da qatnasıw etedi. Diniy

qıyallar daslep adamlardıń sezim- sezimleri arqalı payda boladı.

Dinning psixik túbiri individual jáne social ruwxıylıqlarǵa bólinedi. Individual ruwxıylıqǵa jeke

tınıshsızlanıw, ǵam-uwayım, ólimnen qorqıw, jalǵızlıq, muhabbat, miyir-shápáát, minnetdarlıq sıyaqlı

unamlı hám unamsız keshinmalarni mısal keltiriw múmkin.

Social ruwxıylıqǵa gruppalar hám jámiyetlerge tán haqıyqatlıqlar - social pikir, ǵalabalıq qorqıw

sezimi, eliklew, dástúr hám úrp-ádet sıyaqlılardı mısal keltiriw múmkin.

Dinning psixik túbirleri degende diniy ideyalardı qayta islep shıǵarılıwı hám ózlestiriliwine

qolay shárt-shárayatlar jaratatuǵın jámiyetler, gruppalar hám individlerdiń psixik jaǵdayı, processleri hám

mexanizmleri túsiniledi.

Psixik keshinmalar insanǵa tán ózgeshelik bolıp tabıladı. Olarsız insan yashay almaydı. Adam óziniń unamlı

hám unamsız sezim-sezimlerin basqarıwǵa háreket etedi, lekin ruwxıylıq túrli obiektiv hám subyektiv shárt-

sharayatlarǵa baylanıslılıǵı, quramalılıǵı sebepli olardı turaqlılashtiradigan kúshke mútajlik sezedi. Dinge sıyınıw áne

sonday kúsh wazıypasın orınlawı múmkin.

Orta ásirlerdiń iri filosofi hám teologiyashı alımı Foma Akvinskiy (Tóbeizm táliymatı dep

júritiledi) xristian dini isenimlerin teoriyalıq tárepten túsiniwdi bir pútin sistemaǵa alıp kelgen edi.

Onıń pikrine qaraǵanda, dúnyanıń bar ekenligi Xudoga baylanıslı. Sebebi Ol-birinshi sebep esaplanadı. Foma

Akvinskiy Xudoning bar ekenligin zatlardıń bar ekenligin aposterior jol menen, yaǵnıy aqıbettiń

bar ekenligi sebebiniń bar ekenligin tastıyıqlaydı, degen princip tiykarında tastıyıqlawǵa háreket etedi.

Onıń pikrine qaraǵanda, materiya formaǵa baylanıslı bolmaǵan halda, bólek ámeldegi bolıwı múmkin emes,

biraq forma materiyadan bólek jasawı múmkin. Bunıń menen. Foma Akvinskiy materiallıq zatlar joqarı

forma - Xudoga baylanıslı bolmaǵan halda ámeldegi bolıwı múmkin emes degen ideyanı tastıyıqlawǵa

háreket etedi. Taǵı ol, hámme zat hám hádiyse óz sebebine iye, sebeplerdiń sebebi bolsa xudo bolıp tabıladı,

deydi.

Foma Akvinskiy qarawları birpara sub'ektiv sebeplerge kóre óz poziciyasin ruwxıy -

ideologiyalıq turmısda azmaz susaytirgan bolsa -de XIX asrga kelip neotomizm (lot. neo-jańa )

atı menen taǵı jonlandi. Ol jeke pánlerdiń jetiskenligin biykar etpedi, biraq olar toplaǵan

bilimlerdi teologiya xızmetlerine isletgishga háreket etdi.

Foma Akvinskiy táliymatı katolik filosofiyasınıń hasası etip alınaligi ushın Vatikanda soǵan

tiykarlanǵan qatar institutlar, mektepler, katolik orayları payda boldı. Evropada XvI ásirden

baslap diniy-filosofiyalıq táliymatında da úlken jılısıwlar keshken edi. Bul dáwirde Batıs Evropada

xristian dini az-azdan húkimran ideologiyaǵa, dúńyaǵa kózqarasqa aylanıp barar edi. Dinge sıyınıw bilimdiń barlıq

tarawların, sonday-aq, filosofiyanı da ózine buysundirdi. Buǵan baylanıslıǵı tiykarǵı jónelis hám háreket

xristian dininiń isenimlerin tuwrı ekenligin teoriyalıq tiykarda tastıyıqlaw kerek edi.

XX ásir neotomizmning iri wákilleri - J. Marten (1882-1973), E. Jil'son (1884-1978),

G. vetter (1911 y. tuw.), I. Boxenskiy (1902 y. tuw.), G. Manzer (1866 -1949 ), I. de Friz (1874-1959 )

hám basqalar óz dóretiwshiliklerin F. Akvinskiy táliymatlarına tiyisli mashqalalardıń sheshimine

baǵıshladilar.

Neotomizm táliymatında haqıyqatqa erisiwde iyman, ıqtıqat hám isenimdiń muwapıqlıǵı

principlerıge itibar qaratildi. Taǵı ol, haqıyqatqa erisiwdiń úsh forması bar deydi: pán, filosofiya hám

teologiya (teologiya).

1) Pán - eń tómen hám aqıbetlerdi aniklashdan nariga ótpeydi;

12

2) filosofiya bul intellektual biliminiń arnawlı bir joqarı basqıshı bolıp, onıń wazıypası álemdiń

jaratqan birinshi baslawshısı Xudoni biliwden ibarat ;

3) teologiya (teologiya) ga tiykarlanǵan bilimler neotomistlarcha qımbatlı bolıp tabıladı,

sebebi ol, haqikdtni ashıwǵa járdem beredi. Soǵan tiykarınan neotomistlar Xudoning bar ekenligi,

insan ruhining máńgiligi haqqındaǵı isenimlerdi ilgeri suradi.

Ontologiya (bolmıs haqqındaǵı táliymat ) neotomizm filosofiyasınıń tiykarǵı bólimlerinen birin

quraydı. Neotomizm boyınsha bolmıska tariyp berip bolmaydı. Bolmıs teologiyashılar ushın «birinshi

mutloq túsinik» dep qaraladı. Neotomistlarning talqinida bir tárepden bolmıs materiallıq hám

nomoddiy ob'ektler ulıwma qásiyetleri abstraktiy (abstrakciya ) bolıp gewdelansa, ekinshi

tárepden - Quday dep qaraladı. Sol sebepli neotomistlarda bolmıs da tábiyaat hádiyseleriniń

ózgesheligi haqqındaǵı táliymat da Quday barlig'i haqqındaǵı táliymat, dep qaraladı.

Biliw teoriyası jóninde Foma Akvinskiy tárepdarları ózine tán táliymat jaratqanlar.

Basqa diniy-filosofiyalıq kóz-qaraslardan farkli bolıp esaplanıw neotomistlar ob'ektiv haqıyqatlıqtı tán alıp, oǵan

súyengen halda, biliw processinde tájiriybediń áhmiyetine itibar qaratıp, insanda áne sol tájiriybe

jolı menen elementar túsinikler payda boladı. Biraq bunday tájiriybe nomaterial mánis haqqında

bilim bere almaydı.

Neotomistlar biliw procesin sub'ekt hám ob'ekttiń óz-ara baylanıslarında dep belgileydiler.

Sub'ekt bul insannıń máńgi sezimi retinde, ob'ekt bolsa zatlardıń mánisi bolıp tabıladı. Sonday etip, insan

materiallıq ob'ekttiń ózin emes, bálki odaǵı ámeldegi ideologik mánisti biladi. Neotomistlarning

gnoseologik teoriyasında materiallıq bolmıs shette qaladı.

Neotomizmning bolmıs hám biliw teoriyası II Vatikan sobori (1962-1965) ge shekem tekǵana

birden-bir rásmiy filosofiyalıq sistema dep qabıllandı, bálki katolitsizmning tiykarǵı sotsial t'limoti bolıp

keldi. Biraq neotomizmning barlıq anoxroniklardan tazalap, onı basqa faleafiy sistemalar menen

bayıtıw maqsetinde shirkew ulamaları tárepinen de táqip etińa basladı. Sonnan keyin onı

zamange muwapıqlastırıw, ayırım elementlerden tazalaw boyınsha jańa diniy-filosofiyalıq sistemalar

vujudga kela basladı. Usılardan biri neoavgustinizm bolıp tabıladı.

Neoavgustinchilik filosofiyası. XX asirde neotomizm menen bir qatarda katolik filosofiyasında

neoavgustinlik qarawları da zárúrli orın iyeledi. Ol jaǵdayda intuitivizm principlerıge tıykarlanıw

bar. Neoavgustinizm qarawlarında sezimiy tásir kórsetiw quralların mutloqlashtirish, insaniy

pikirlew qábileti biykar etilip, onıń sezimiy hám etikalıq tájiriybesine xavola qılıw tiykarǵı orındı

iyeleydi. Bul táliymatqa kóre dinge sıyınıw bul biliw emes, bálki adamdıń tikkeley Quday menen basdan

keshiretuǵın baylanısı, ilohiylik mútajlikleri sebepli payda bolatuǵın ishki sezimi bolıp tabıladı. Onıń

bir qansha diniy-filosofiyalıq mektepleri bar. Bular - háreket filosofiyasi M. Blondel' (1861-1949 )

katolik ekzistentsalizm wákili G. Marsel' (1889 -1973) personalist J. Lakrua (1900-1986 ) hám

basqalar.

Neoavgustinchilik mektepleriniń wákilleri tómendegi principlerdi yoqlab shıqtılar : sırtqı

álemdi biliw ushın insaniyattıń ishki tájiriybesi etarliligini; Quday menen insan ortasındaǵı tikkeley

baylanıs haqqındaǵı táliymattı ; ob'ektiv haqıyqatlıqtı biliwde ishki-sezim quralların birinshi orınǵa

qoyıwdı ; shaxs máselelerine bólek itibar qaratıwdı hám basqalar.

Neoavgustinchilarning teoriyası boyınsha neotomistik kontseptsiya (teoriya ) dıń tiykarǵı

kemshiligi sonda, olar dinni biyganalasqan haqıyqat formasında oyda sawlelendiriw etip, oǵan biliw

processinde eriwiladi deydiler. Neoavgusxinchilar kontseptsiyasında diniy isenim biliw emes, bálki

dinga eriwysh hám Quday menen ushırasıw shaxsqa tiyisli ayrıqsha tájiriybe bolıp tabıladı.

Neoavgustinchilar ob'ektiv haqıyqatlıq dúnyanı biliwde aqılń qábiletin tán aladılar, biraq

aqıl menen pán ortasın qatań shegaralap qóyadılar. Olardıń pikrine qaraǵanda, pán bolmıstıń mánisine

13

ete almaytuǵın biliwdiń kuyi basqıshı bolıp tabıladı Neoavgustinchilar biliw shegarasın keńeytirip,

shaxstıń buǵan ekzistentsial (ámelde barlıq ) tájiriybesi arqalı erisiw múmkin deydiler, Bunda

biliwdiń etikalıq tárepten taxdili názerde tutıladı. Taǵı olar filosofiyasında Quday menen iison

munasábeti oraylıq orındı iyeleydi.

Bolmıs ámelde barlıqtıń dáregi hám maqseti bolıp tabıladı. Biraq olardıń pikrine qaraǵanda, haqıyqatlıq ámelde barlıq

menen qosılıp ketiwge tosqınlıq etedi. Usı waqıtta haqıyqatlıq ámelde barlıqtıń qáliplesiwinde zárúrli

komponent esaplanadı.

Katolik filosofiyası daǵı neotomizm, neavgustinizm filosofiyalıq aǵıslardıń mazmun mánisi menen

tanısıwdan sonday juwmaqqa keliw múmkin: birinshiden, olardıń qarawlarındaǵı bolmıs, biliw

teoriyası, social, materiallıq hám etikalıq máseleler ilohiy noqatı názerden taxdil qylinadi;

ekinshiden, máselege túrlishe jantasıw hám hár túrlı talqin beriwde pán yutuklaridan paydalanıp,

Quday barlig'ini tastıyıqlawǵa háreket etiledi; úshinshiden, katolitsizm baǵdarı daǵı diniy filosofiyada

házirgi zaman páni hám talabına iykemlesiw tendentsiyası kózge taishanadi.

Ontologiyada Quday barlig'i, dúnya hám insannıń ilohiy kelip shıǵıwına oraylıq orın

ajratıladı. Akademikalıq filosofiya boyınsha, ratsional biliw ushın kosmologik, ideologik, psixologiyalıq,

ontologik, ádep-ikramlılıq etarli emes. Tek olar Iisus Xristos haqqındaǵa qıyallar menen

qosılgandagina tolıq boladı.

Ǵayrıtabiiy, ilohiy ideya basshılıǵı máselesi v. S. Solov'ev filosofiyasında bolmıs

baslanıwınıń belgilovchisi bolıp, álem onıń intixosi bolıp tabıladı. Materiallıq álem rawajlanıwı pıtken dep

oyda sawlelendiriw etińmeydi, bálki Quday shıdamlılıǵı marhamati menen rawajlana baradı. Bunda turmıstıń tómenden

joqarı formalarına qaray rawajlanıw evolyutsiyası gúzetiledi. Yaǵnıy dóretiwshilik processtiń baslanıwı

bolǵan minerallar, ósimlik dúnyasın payda etiwge tiykar boladı, óz gezeginde bul haywanot

dúnyasın, keyin ruwxıy, dúnya insaniyattı payda bolıwına alıp keledi.

v. S. Solov'ev qarawlarında ilohiy haqıyqat, jaqsılıq, gózzallıq sıyaqlı unamlı umumbirlikka tolıq

bilim tiykarında erisiw múmkin. Tolıq bilimge shshiy-empirik yamasa ratsional qurallar menen erisip

bolmaydı. Tek buǵan mistik (absolyut baslanıwdı moyinlay otirip) jol menen erisiw múmkin.

v. S. Solov'evning etikalıq teoriyası sonnan ibarat, insaniyat etikalıq jetiliskenikka tek

Iisus Xristos kórsetken etikalıq qádiriyatlarǵa tolıq ıqtıqat qılıw arqalı erisedi. Bunnan tısqarı,

insanda tábiy sezimler - ántek, ashınıw, qayi’r-saqawatlılıq sıyaqlı etikalıq normalar bar. Biraq olar

adamlardaǵı individual ayriqsha etikalıq principlerdiń joqarı kórsetkishleri formasında kórinetuǵın

bolıwı múmkin.

XIX ásirdiń ekinshi yarımı hám XX asirde orıs pravoslaviyasida xristiashgakning teologik

jańalaw tendentsiyası júzege keldi. Buǵan teologiyashılar, filosof ilimpazlar óz pikirleri menen

qatnasdılar. Bulardıń ishinde teologiyashı, filosof P. A. Florenskiy (1882-1937) óziniń qatar

jumısların xristianlikdagi teologik-jańalanıw filosofiyasına baǵıshladi.

P. A. Florenskiy pikirine kóre, haqıyqattı biliwge intellektual intiutsnya, diniy keshinmalar ayniyligi

tiykarında erisiw múmkin. Bunda joqarıdan tómenge, pútkilliqdan hár túrlı sheksiz rawajlanıw jaaryoni

júz boladı.

I. Kant sıyaqlı P. A. Florenskiy insaniyat xristianlik isenimleriniń ishki mánisine etip barıwı

múmkin emes dep esaplaydı. Onıń ushın isenimlerdiń shınlıǵın tán alıw kerek. Bunıń menen

P. A. Florenskiy insaniyattıń bshgash qábiletin shegaralap qóyadı.

Orıs pravoslav filosofiyasında S. N. Bulgakov (1871-1944) dıń da tásiri úlken bolǵan. Diniy

ongda ilohiy dúnyanı sezim qılıw Bulgakov filosofiyasınıń tiykarın quradı. Onıń dúnya «hechlik»

(nichto) den jaratılǵan. Heshlik Bibliyadagi xesh zat (nichego) den parq etedi.

Heshlikten Quday marhamati menen aspan hám planetalar, ósimlik hám haywanat dúnyası

jaratılǵan.

14

Dáslepki buddizmga baha bergen iri orıs buddologi F. I. SHerbatskiy, «Buddizmda diniylikten

kóre insaniylik qásiyetleri kóbirek kózge taslanadı»,- dep jazǵan edi. Mánisan,

S. Radxakrishnan onıń pikirin yoqlab,- «Buddizm bul - psixologiyalıq, logika hám etika, biraq,

metafizika emes» - dep belgilengenler etdi. Hind filosofi Mukerji pikrine qaraǵanda, buddizm logika, tereń

metafizikaning gúlleniwinde óz ańlatpasın tapqan. S. Chatgerji hám D. Dattlar — «budda etika hám

reformatsiya úgitshisi bolıp, ol filosof emes, degen edi.

Jańa diniy ań filosofiyası. XIX ásirdiń ortaları, ásirese, XX ásirdiń aqırlarında pravaslav

filosofiyasın Rossiyanıń jańa rawajlanıw procesine maslawǵa bolǵan háreket nafakat teologiyashı -

ulamalar, bálki liberal oqımıslı adamlar L. I. Shestakov (1866 -1938), N. O. Loskiy (1870-1941), N. A. Berdyaev

(1874-1948), v. v. Rozenov (1865-1919 ), S. Bulgakov, S. Makolevskiy (1865-1941), N. M. Minskiy

(91875-1929 ) hám basqalar tárepinen ámelge asırıldı.

«Jańa diniy ong» filosofiyasınıń kózge kóringen wákillerinen biri N. A. Berdyaev edi. Ol

filosofiyalıq, siyasiy, ekonomikalıq, etikalıq, estetik qzrashlarni qamtıp alǵan óziniń personalizm

(arnawlı ) ni islep chiqtsi. Bul personalizm absolyut turmısda universallıq túsinigin tiykar etip

aladı. Ol holi bolıp, zaman hám mákanǵa iye emes, zárúriyat nızamına da bo'ysunmaydi.

Universal turmıstıń iyesi-ilohiyat bolıp tabıladı.

N. A. Berdyaev dúnyanı jaratıwda paydalanıw ushın Xudoga baylanıslı bolmaǵan " heshlik"

(" nichto") ámeldegi deydi. Onıń bul ideyası tekǵana shirkew teologiyashıları, bálki xristianlikni

jańalanıwı menen shuǵıllanatuǵın filosoflar tárepinen de jaman bahalandı.

N. A. Berdyaevning etika táliymatlaridagi qarawlarında úsh basqısh tariyplanadi: etika nızamı,

táwbe etiw etikasi hám dóretiwshilik etikasi. Olardıń hár birine alım óz dóretpelerinde túsindirme beredi. Mısalı,

etika nızamı, onıń pikrine qaraǵanda, áyyemgi axdnomada qáliplestirilgen bolıp, odaǵı jaqsılıq hám

jamanlıq, qatań qaǵıyda hám normalar Xudodan qorqıw tiykarında boladı. Bul etika gúnáni juwıw

etikasi menen tolıqtırıwı Iisus Xristosning etikalıq qaharmanlıǵına eliklew qılıw orkali bolıwı kerek.

Alımdıń pikrine qaraǵanda, dóretiwshilik etikasi haqıyqıy xristianlik etikasi bolıp tabıladı.

Protestantizm ortodoktsiyasi. Bul filosofiyalıq -teologik qarawlar tárepdarları katolitsizm hám

pravoslavie filosofiyalıq -teologik táliymatlarınan parq etiwshi pikirlerdi ilgeri suradilar. Atap aytqanda,

protestantizm katoloitsizm filosofiyasın biykarlaw etip, dinning ózin dúnyalıq aqıl -aqıl menen baqlaw

qılıw ob'ektine aylantırdı. I. Kantning dinge sıyınıw haqqındaǵı táliymatı, ámeldegi shirkewdi sın pikir etiwi,

Xudoni ámeliy akl-aqıl postulati hám ádep-ikramlılıq girewi retinde kelispewshilik etiwden protestant

ortodoktsiyasi teologiyashıları paydalandılar hám nátiyjede dinning protestant filosofiyasi retinde

kórsetiwshi boldı.

Protestantlik filosofiyasında M. Lyuter hám J. Kal'vin qarawları ayriqshalıqqa iye boldı. Olar

ilohiy vahy táliymatına súyenip, Quday barlig'ini etikalıq tastıyıqlawdı biykarlaw etdiler, M. Lyuter, J. Kal'vin

hám basqa reformatorlar ózleriniń insaniyattıń eki turmısı haqqındaǵı táliymatlarında xristianlik

filosofiyası hám teologiyasi ushın júdá zárúrli bolǵan gúná temasın rawajlantirdilar. Gúnáni

insannıń Xudodan biyganalashuvi dep bahalab, onıń jeke hám yuktimoiy tárepleriny ashıp

berdiler. M. Lyuter pikirine kóre, turmıs, yaǵnıy insan ikkilangan-ishki hám sırtqı, psixik hám dene

jaǵdayında boladı.

Sol sebepten, diniy tájiriybege itibar kúshaytirilib, Xudoning ılayıqlıǵı hár bir xristianning

ishki obrazında, Iisus Xristos onıń júreginde saqlanıwı haqqındaǵı ideyalar ilgeri surildi.

J. Kal'vinning filosofiyalıq qarawları hám teologiyasida hár qanday tártip hám qaǵıydalardıń dáregi,

ǵárezsiz, absolyut (mutloq) shıdamlılıqge iye bolǵan Quday haqqındaǵı táliymatqa tiykarlanadı. Insan Quday

shıdamlılıǵıge sózsiz boysınıw etiwi kerek. Insan (dinga ózin tapsırǵan ) takdiri máńgi turmıs ushın ol

dúnyada ráhát, tınıshlıq ushın arnalǵan bolsa, soǵan ılayıq keletuǵın minez-qulqlar etiwi

kerek.

15

Xristian filosofiyasınıń bul baǵdarında liberal teologiya, yaǵnıy teizmga (álemdi jaratıp

basqarıwshı -Quday) deizmni (álemdi jaratılıwında Quday baslanǵısh baslawshı ) qarsı qoyǵan

nemis alımı I. Zemler (1725-1791) qarawları ayriqsha bolıp tabıladı. Onıńsha, Quday álemdi jaratıwda

birinshi dúmpish bolıp, barlıqtaǵı basqa jarayoilarga qospasligi principi haqqındaǵı pikir

tiykarlanadı. Dinni aqıl menen maslastırıwǵa háreket etiledi.

Nemis filosofi hám teologiyashısı F. Shleyermaxer (1768-1831) óziniń qatar dóretpelerinde

(atap aytqanda, «Xristianskaya vera»-1831) dinge sıyınıw insanǵa tikkeley berilgen bólek tarawdıń bolıp, ol insan

sub'ekti menen baylanıslı, degen pikirdi ilgeri suradi. Taǵı ol Xudoning hámme zatlarda bar ekenligi,

bolmıstıń ishki dóretiwshilik kúshi, hasası hám dáregi retinde túsiniwdi talap etdi.

Protestantlik filosofiyasnda teologik qarawlar. Reformatorlar filosofiyaǵa qarsı gúresgen

bolsalar da XIX asirde olardıń qarawlarında teologiya (teologiya) keń orın alǵan edi. Biraq olar

xristian isenimlerin aytıwda I. Kant, Fixte, Shelling, Gegel' táliymatına súyeniwge májbúr

boldı. Sol sebepli XIX asirdegi zamanagóylashgan protestantlik teologiyası «Liberal teologiya»

atınıń aldı.

Liberal teologiya xristianlikdagi dástúriy úsh qudaylıq (Troitsa) táliymatın, Iisus Xristosning

ilohiyligini, onı xochga (butga) tartıp óliwin sonıń menen birge, dúnyanı hám insandı Quday dóretkenligi

haqqındaǵı táliymattı biykar etdi. Olar Iisusning tariyxıy «liberal» (azat, erkin) obrazın jarattılar.

Liberal teologiyaga tiykarlanǵan filosofiyalıq qarawlar neokantchilik táliymatı tiykarında ózgera

bardı. Ol etikalıq qádiriyatlarǵa itibar qaratdı. XX ásir baslarında birinshi jáhán urısınan keyin

Evropada, keyinirek AQSHda «dialektik teologiya» payda boldı. Onıń payda bolıwınan

aldın xristianlikni modernizaciyalawǵa (zamanagóylashtirish) qarsı AQSHda fundamentalizm

qáliplesti. Bunda Ínjıl (Bibliya) nızamların ilohiyliganing diniy táliymattıń fundamenti (hasası )

retinde kabul qılıw talap etildi. Nátiyjede 1919 jılı Pútkiljzhon xristianlar fundamentalistik

assotsiatsiya tuzildi.

Shvetsariyalik reformator teologiyashı K. Bart (1886 -1968) dialektik teologiyaning

tiykarlawshisi bolıp tabıladı. Ol jańa filosofiyalıq dárejede ortodoksal protestantlikka qaytıw teoriyasın islep chikdi.

K. Bart liberal teologiyani qattı sın pikir etedi, sebebi vahylik (otkrovenie) hár qanday filosofiyaǵa

qarsı bolıp tabıladı, deydi. K. Bart teologik táliymatında xristologiya (Xristos haqqındaǵı táliymat ) oraylıq

orındı iyeledi. Tek Iisus Xristos arqalı Quday barlig'iga hám táǵdiriniń ilohiyligiga insan

eriwshpi múmkin.

XvIII ásirdiń ekinshi yarımı hám XIX ásirdiń birinshi yarımında bir qansha nemis filosofları :

Gerder, Shlegel', I. Kant, Gegel', Shleyermaxer hám basqalar tamonidan umumtarix rawajlanıwı

kontseptsiyası islep shıǵıldı. Olar yokdab shıqqan teoriyaleri boyınsha, dinni úyreniwge tariyxıy

rawajlanıw kózqarasınan qaray, onı jámiyet rawajlanıwınan bóleklengen halda izertlew múmkin

emeslIgini ilimiy tiykarladılar. Bul jaǵday keyinirek dinshunoslik pánin úyreniwdiń tiykarǵı

principlerıden birine aylavdi.

XX ásirdiń 60 jıllarına kelip, protestantlik filosofiyasında esxatologik (grek. esxatos - aqırǵı,

1 ogos - táliymat ) - insan hám dúnyanıń aqırǵı táǵdiri haqqındaǵı táliymatqa itibar qaratildi.

Teologiyashılar esxatologiyani jańalaw arqalı ámeldegi gónergen dástúriy táliymatlardan qutilishga

úmit etdiler. Bul teologik táliymat wákilleri Yu. Mol'tmon (1926 jıl tuwılǵan ) hám v. Pannenberg

(1928 jıl tuwılǵan ) vahy (otkrovenie) ni Xudoning tariyxga aktiv tásiri dep talqin etdiler, diniy

táliymattıń zárúrli qolatlari saqlanıwın talap etdiler. Diniy táliymattıń filosofiyalıq -teologiyashılıq hám

social tárepten dástúriy tiykarın qayta kórip shıqtılar. Bunda eń jańa filosofiyalıq, sotsiologik hám

psixologiyalıq teoriyalerden paydandilar.

Xristian fundamentalizmi. XX ásirdiń 70-jıllarına kelip xristianlikning turmıs haqqındaǵı

táliymatına itibar kúshaydi. Onıń tárepdarları " evangel'" xristianlik táliymatın keń targ'ib

16

etiwin yoqlab chiqtsilar. Ásirese, modernizmga qarsı wákilleri xristianlikni fundamental

tiykarların dawam ettiriwdi talap etdiler. Sol munasábet menen olar joqarı oqıw orınlarında

evolyutsionizm hám darvanizm sabaqların oqıtıwǵa qarsı shıqtılar. Buǵan baylanıslı 80-jıllarda baptizm

úgitshisi D. Foluel (1933 jıl tuwılǵan ) «Moral'noe bol'shisntvo» (Etikalıq kópshilik),

1986 jıldan bolsa «Federatsiya svobod'! » (Azatlıq fsderatsiyasi) háreketin tiykarlash menen ataqlı

boldı.

Keyinirek «Ilimiy kreatsionizm» Bibliyada túsindirmepangan álem hám adamdı Quday jaratqan

degen táliymattı saldamlı yoqlab, teologiyada modernizaciyanı kattik sın pikir etdi. Nátiyjede bul

teologiyashılıq qarawlarǵa tiykarınan darvinizmning evolyutsion táliymatı pútkilley biykar etildi, Bunday

teoriyanı quwatlamay, odan ajralıp shıqqan katolik hám protestantlik teologiyaları «evolyutsion

kreatsionizm»ni yaǵnıy ólpeń, basqıshpa-basqısh álem jaratılǵanlıǵın tán aldılar.

XX ásirdiń aqırında protestantlik teologiyasi diniy plyuralizmga júz tutdi. Ekumanistik

teologiyachilikning qáliplesiwi keń quloch jazıp, xristianlikni basqa diniy qarawları hám sistemalar

menen baylanıs názerde tutildi. Bul ásirese, Aziya, Afrika, Lotin Amerikası teologiyashıları ushın

áhmiyetli edi. Olar xristianlik, islam, hinduizm, buddizm ortasındaǵı birlik, uqsawlıq táreplerin

tabıwdı maqset etip alǵanlar. Mısalı, 60 jıllarda Arqa Amerikada «Chernaya teologiya»

(negrlarning jergilikli sıyınıwları menen xristianlikni maslastırıw ) vujudga keldi. Olardıń

qarawlarında Iisus Xristos qara xalqni tańlaǵan, sol sebepli bul háreket ıshqıpazları Xristosni hesh

bolmasa psixik hám etikalıq tárepten qara bolǵan deydiler.

Keyinirek protestantlik teologiyashı hám filosofi R. Otto (1869 -1937), pravoslav ruwxanıysı hám

filosofi P. A. Florenskiy (1882-3937), katolitsizm teologiyaaisi hám sotsiologi amerikalıq P. L. Berger

(1929 jıl tuw.), nemis alımı T. Lukman (1927 jıl tuw.), nemis filosofi hám sotsiologi M. veber

(1864-1910 ), frantsuz sotsiologi hám filosofi E. Dyurkgeym (1858-1917) hám basqalar dinning

mánisin (xristianlik baǵdarları ) hám insannıń dinga munasábetleri máselelerin tereń hám hár

tárepleme taxdil etip, olardan farqyai túrde dinge sıyınıw filosofiyası boyınsha zárúrli teoriyalıq juwmaqlar

shıǵarıwǵa muvaffaq boldı. Bul processdan iloxiet filosofiyası da shette qalmadı. Mısalı,

P. A. Florenskiy dinni tómendegishe tariyplaydi: «dinda eger antologik tárepten biziń turmısımızdıń

Xudoda hám Quday bizde bolsa, fenomonolistik tárepten ruhimizni tınıshlantıratuǵın háreketler hám

keshinmalar sistemasıdir».

XIX ásirdiń 2-yarımınan baslap, Evropa, Amerika hám Rossiyada islam, onıń tariyxı hám

dáreklerin úyreniwge itibar qaratildi. Evropalıq ilimpazlar bolsa islamshunoslik pánin úyreniw,

islam tariyxı hám dárekleriniń izertlewi jolında kóp xızmet etkenler. Bul boyınsha orıs

shıǵıstı izertlewshiliginde da bereketli jumıslar alıp barılǵan. v. R. Rozen tiykar salǵan ataqlı «Orıs

akademikalıq shıǵıstı izertlewshiligi»dıń wákilleri N. A. Mednikov, L. E. Shmidt, A. E. Krimskiy, v. v. Bartol'd,

I. Yu. Krachkovskiy, E. E. Bertel's, A. A. Semenov hám basqalar islamshunoslik salasında qımbatlı

dóretpeler jaratqanlar.

Juwmaq etip aytqanda, metafizik umumbirlik filosofiyası wákilleri qarawlarında ayırım farklar

bolıwı menen birge, olardıń filosofiyasında ulıwma tárepler da ushraydı. Barlıǵında álemdiń

jaratılıwı, insaniyattıń jasawı haqqında pikirler bildirilip, gnoseologik, antropologıyalıq, psixologiyalıq hám

basqa táreplerge itibar qaratılǵan.

17

2- MA'RUZA: DINNING MOHIYATI TUZILISHI vA FUNKSIYALARI

REJA:

1. Dinga berilgen tariflar.

2. Dinge sıyınıw-social ań forması, arnawlı bir turmıs hám oylaw tarsi ruwxıy qadryat retinde. Dinning

jámiyet hám shaxs ruwxıylıqı rawajlanıwındaǵı kámal insandı tárbiyalaw daǵı áhmiyeti.

3. Dinning strukturası. Dinning social funksiyaları : dúńyaǵa kózqarastı qáliplestiriw jas áwladtı

tárbiyalaw tártipke salıw birlestiriw táselle beriw baylanıs ornatıw hám t.b. Dinler klassifikaciyası.

Qollanılatuǵın tálim texnologiyaları : keys-stadi, pinbord, dialogik jantasıw, mashqalalı

tálim. Intellektual hújim, blits, balıq skeleti, tartıs, óz-ózin qadaǵalaw.

1. Dinge sıyınıw socialliq ómirdi, haqıyqatlıqtı ayriqsha tárzde sáwlelendiriwshi social sananıń forması bolıp tabıladı.

Diniy táliymatlar jámiyet turmısı menen baylanıslı túrde payda bolıp, olar jámiyet turmısındaǵı waqıya -

hádiyseler diniy táliymatlarda óz ańlatpasın tabadı. Diniy ań, úrp-ádetler, diniy dúńyaǵa kózqaras kóp

tárepten insan sezim-sezimleri, intaları, hayollari tásiri astında payda boladı. Dinning social

tariyxıy, gnosiologik hám psixologiyalıq túbirleri bar bolıp tabıladı. Dinning túbiri dinning payda bolıwın,

onıń qayta tikleniwi zárúriyatı hám múmkinshiliklerin, ulıwma, onıń potencialın jaratıwshı kisiler

jıyındısı bolıp tabıladı. Dinning ujtimoiy-ekonomikalıq túbiri delingende dinni payda etken kúndelik turmıslıq

shárt-shárayatlar jıyındısı túsiniledi. Jámiyet ekonomikalıq rawajlanıwı dárejesiniń tómenligi, adamdıń

tábiyaat kúshleri aldındaǵı ojizligi olarda dáslepki diniy qıyallardıń payda bolıwına sebep boladı.

Jámiyet ómiriniń málim basqıshında payda bolǵan dinge sıyınıw tariyxıy jáne social hádiyse bolıp, jámiyet

turmısında júz bóliwshi waqıya hám hádiyseler diniy táliymatlarǵa da óz tásirin kórsetken. Dinler

daslep politeistik, yaǵnıy ko'pxudolik dinlerden ibarat bolıp, insanda ań-oylaw qáliplesiwi

processinde insan dógerek átirapda júz bolıp atırǵan waqıya-qubılıslardıń sebeplerin túsiniwge

háreket ete baslaydı. Dinning gnosiologik túbirlerin quraytuǵın bul zat -hádiyselerdiń bul

sebeplerin bilmew insan tárepinen pútkil dógerek átirap daǵı zat hám hádiyselerdi janlandırıp

oyda sawlelendiriw etiwine alıp keldi. Jámiyet turmısında júz bolǵan ózgerisler, iri mámleketlerdiń

vujudga keliwi, hákimiyattıń jalǵız hukumdor qolında toplanıwı adamlardıń politeizmdan

monoteizmga ótiwine, kóplegen qudaylar ishinen birden-bir xudoga ıqtıqat etiwiniń baslanıwına

alıp keledi. Dinning psixologiyalıq túbirleri dinlerdiń ruwxıy psixik mútajlikleri menen tikkeley

baylanıslı. Insannıń ózine mudami tınıshlandırıw beretuǵın, onıń sezim-sezimlerin jeńillestiriwshi

kúshke bolǵan mútajligi dinning psixologiyalıq túbirlerin quraydı.

Dinge sıyınıw sózi ózbek tiline arab tilinen kirip kelgen bolıp, isenim, ıseniw degen mánisti

ańlatadı. Íqtıqat sózi de arab tilinen kirip kelgen bolıp, tereń bekkem isenim degen

mánisti ańlatadı.

Dinge sıyınıw bul insanǵa birden-bir tuwrı turmıs jolin kórsetetuǵın hám uyretetuǵın ilohiy

qudıretke isenim hám ıqtıqattı bildiretuǵın maslak, qaraw hám de táliymat bolıp tabıladı. Diniy isenim hám

ıqtıqat dinge sıyınıw jolınıń tuwrılıǵı, haqılıǵı isenimnen ibarat ruwxıy psixik jaǵday bolıp tabıladı.

Dinning strukturalıq bólegi arnawlı bir elementlerden, diniy ań, diniy sıyınıw hám diniy

shólkemlerden ibarat bolıp, diniy shólkemler iskerligi social wazıypalar menen belgilenedi.

Jámiyettegi diniy munasábetler social munasábetlerdiń basqa túrleri, yaǵnıy siyasiy, huqıqıy

etikalıq -ruwxıy, ekonomikalıq miynet munasábetleri hám de processleri menen tikkeley baylanıslı.

Diniy jámáát diniy ıqtıqatqa tiykarlanǵan kisiler birliginiń tiykarǵı belgileri tómendegilerden

ibarat esaplanadi.

1) Diniy ıqtıqat, maqset hám wazıypalar birligi, 2) Diniy dástúrler hám odan sırtdaǵı

18

xızmetlerdiń birligi, 3) Etnik birlik sezimi, 4) Jámiyet azolari arasındaǵı óz-ara bólistirilgen

poziciya hám wazıypalardıń dúzilisi dástúrler hám úrp-ádetler huqıq yamasa ulıwma programmalar, qaǵıyda,

pátiwalar menen belgilenedi. Dinler tariyxında kóbinese diniy birlik etnik birlikke uyqas kelgeni ushın

dinge sıyınıw etnik milliy birlik mánisin de anglatgan. Mısalı, islam dininde millet emes, islam dinine

ıqtıqat etiwshi, Muhamad payǵambar úgit-násiyatlawına ergashgan kisiler birligi-úmmet túsinigi

isletiledi. Diniy munasábetler eń tez ózgeriwshen munasábetler bolıp, tikkeley diniy mútajlikler

menen baylanıspaǵan, áyne zamande kúndelik hám zárúrli social hámzifalarni da etiwge qaratılǵan,

adamlardıń hatti-háreketlerin diniy qarawlar, pántler, ádetler arqalı belgilew, jóneltiriw

nátiyjesinde payda boladı.

2. Jáhánda kóplegen dinler ámeldegi bolıp, dinshunoslik páninde olar 3 túrge, urıw qáwim

dinleri, milliy davlar dinleri hám de jáhán dinlerine bolıp uyreniledi.

Urıw -qáwim dinleri baslanıwiy jámiyet basqarıw princpıında vujudga kelip olarǵa animizm, fetishizm,

totemizm, shomonizm hám magiya kiredi. Baslanıwiy jámiyet sharayatında payda bolǵan bul dinler diniy

tariyxıy formaları da dep ataladı. Animizm lotin tilinen anim, yaǵnıy jan, ruxlanıw degen mánisti anglatib,

insandı qorshap turǵan dúnyada túrli ruxlanıwlardıń bar ekenligine ıseniw bolıp tabıladı. Animizm-ruxlanıwlar bar ekenligine

ıseniw bolıp tabıladı, Animizm-ruxlanıwlar bar ekenligine isenim, tábiyaat kúshlerin ilohiylashtirish, haywanot,

ósimlik hám jansız denelerge ruxlanıw, ań hám tábiy qudıret bar ekenligi haqqındaǵı táliymat bolıp tabıladı.

Tilsimlik túrlerine emlew, zıyan jetkiziw, muhabbat oyatıw, ańshılıq,

dıyxanchilikka tán háreket hám basqalar kiredi. Sıyqır jolı menen aldawdıń túp túbiri xalıq

mediöinasiga - medicinaına baylanıslı. Mısalı, ózbeklerde kóshiriq etdiriw, kuf-suf etip dem

salıw, kóz tiygiziw saldırıw, ısıtpa -sawıpma qılıw, pal ochirish usılar gápine kiredi. Zıyan

jetkiziwge qaratılǵan sıyqır basqa urıw, sıyaqlılar daǵı dushpanǵa zıyan -zahmat jetkiziwdi qálew,

tilesh bolıp tabıladı: muhabbat oyatıw sıyqırshılıǵı bolsa ısıtpa -sawıpma etiwden ibarat ; ańshılıq sehri ovda

áwmetli bolıw, bunda jırtqıshlardan holi bolıw hám h. larga kiritilish bolıp tabıladı: dıyxanchilikda

hasıldarlıqqa hayolan duwalaw jolı menen erisiw bolıp tabıladı. Bul jol menen jawın yog'dirishga urınıw bolıp tabıladı.

Studentler hám olardıń jaqınları bul hádiyselerge házirgi zaman pán hám texnika jetiskenlikleri tiykarında analiz

qilsalar olardıń negizsizligine isenim payda etediler.

Tilsimlik menen ózbeklerde sıyqırlawshı, duoxon, parixon, kóz tiygende emlewshi, baqsı, palker v. b. lar

shuǵıllanǵan. Bular ele da shet orınlarda gewkildek adamlardı aldab kún kórediler. Sıyqırshılar

jin (jin), peri, albaslı, jasmin, dev, aydarha, húreylerge ıseniwdi targ'ib etip, xurofatparastlarni

olar hújiminen tek etiwge wáde berip, aldaydilar. Endi olarǵa derlik hyech kim isenmeydi.

Studentler de bunnan juwmaq etiwleri kerek.

Fetishizm, fetish sózi fransuz tilinde pútin, tumar, but, tilsimli zat, degen mánisti

aglatadi. Fetishizm jansız zatlardı ǵayrıtabiiy ózgeshelikke iye dep ıseniw hám olarǵa

sıyınıw bolıp tabıladı. Sıyınıw obiektleri, yaǵnıy fetishlar- tas, tayaq, terek, umumman, hár qanday buyım

bolıwı múmkin.

Totemizm. Totem sózi Arqa Amerikada jasaytuǵınlıq Ojibva qáwimi tilinde “onıń

urıwı” degen mánisti ańlatadı. Totemizm adamlardıń málim toparı menen arnawlı bir haywan,

qus hám ósimlikler ortasda ǵayrıtabiiy tárzde qan-aǵayınlıq baylanısları bar dep esaplab

olarǵa sıyınıw bolıp tabıladı. Totemizm túrli xalıqlarda ámeldegi bolıp, totemlar izzetlengen, olardı óltiriw

hám ań qılıw ta'qiqlangan.

Orta Aziya ózbekleriniń áyyemgi ájdadları qarlıǵash, musicha, láylek,

ko'kqarg'a, bug'ilarni sonday dep esaplab, olarǵa sig'inganlar: olardı saqlap -abaylap, ozor

bermey, ullılap, maqtab, ozuq berip, jasawı, kóbeyiwine kómeklashganlar.

Haywanlarǵa sıyınıw úrp-ádetiniń qaldıqları ele da bar. Basqa xalıqlar, atap aytqanda

hindilar siyirǵa, meshinge, ilonga Avstraliyalıqlar kenguriga sonday qaraydılar.

Shomonizm. Shomon sózi tunguk tilinde “oǵada tınıshsızlanıwlangan”,” ashıwǵa miniwli kisi”

degen mánisti ańlatadı. Shomonizm adamlar menen ruxlanıwlar ortasında dáldalshılıq ete alıwı

qudıretine iye bolǵan adamlar -shomonlar bar ekenligine ıseniw bolıp tabıladı. Shomon go'yo tilsimli kúshke iye

dep esaplanatuǵın sheńber, naqıra yamasa basqa asbap ásbapı menen birge qollap raqsga, ashıwǵa miniwge

túsip ruxlanıwlar menen sóylesiwge háreket etken.

Magiya- tilsimlik yamasa jodigarlik degen mánisti bildirip, adam, haywanot yamasa tábiyaatqa

19

ǵayrı tábiy jol menen tásir ótkeriw maqsetinde atqarılatuǵın minez-qulqlar hám úrp-ádetler

jıyındısı bolıp tabıladı. Tilsimlik magiyaning emlew yaǵnıy óz túbirleri menen xalıq medicinaına baylanıslı

bolǵan zıyan -zaxmat tilesh, muhabbat, yaǵnıy eki jinsni bir-birine qizdırıw yamasa sawıpıw, ańshılıq

yaǵnıy ovga tásir ótkeriw sıyaqlı túrleri bar. Bunıń tariyxıy formaları, urıw -qáwim dinlerinde adamlar

tábiyaat daǵı geypara zat hádiyseni múqaddeslashtirib oǵan sig'inganlar.

Milliy mámleket dinleri áyyemgi dáwir tán bolıp, mámleketlerdiń payda bolıwı, túrli

social klasslardıń tashkil tabıwı, diniy táliymatda aqıret tuwrısındaǵı qıyallardıń payda

bo'lsihi, dinga xızmet etetuǵın ruxaniylar siyasiy gruppasınıń qáliplesiwi, sıyınıwxonalar qurılıp, diniy

ıqtıqat menen baylanıslı bolǵan toat-sıyınıw qaǵıydalarınıń islep shıǵilıwı, álemdiń óz basqıshından

ibaratlıǵı hám insannıń bul dúnyadaǵı minez-qulqı ushın ol dúnyadaǵı juwapkerligi tuwrısındaǵı

talaplar diniy táliymatlarǵa kiritldi.

Hár bir buyım, hádiyse sıyaqlı dinge sıyınıw da óz mánisine iye. Dinshunoslik tiykarları dinning

mánisi ǵayrı tábiy kúshlerge ıseniwden ibarat dep tálim beredi. Olar qatarına baslanıwiy

dinlerge has totem, fetish, ruxlanıw, milliy mámleket hám jáhán dinlerine tán qudaylar, perishte, payǵambar,

áwliye, pir, eshon, murid hám v. h. larga sıyınıwlar kiredi. Dinge sıyınıw mánisiniń hádiysesi da bar bul

onıń kórinetuǵın bolıwı ámeldegi ańlatpası túrli qıylı sıyınıwlar bolıp tabıladı. Mısalı, musulmanlarda nomoz

oqıw, ruwza tutıw, hatna (aqiqa), haj qılıw, neke oqıtıw, xijobga kirisiw, aza, maraka,

múqaddes sıyınıw ornılardı zıyarat qılıw hám xokazolardan ibarat. Bular diniy ámeliyat, dinge sıyınıw iskerligin

quraydı. Bul bolsa diniy ıqtıqat hám sezim, diniy juwapkershilik, sıyınıwxonalarni, qandayda bir diniy shólkem

aldında turǵan diniy wazıypaları dindor adam, gruppa, jámáát, diniy shólkem hám mákemeler iskerligin

kórinetuǵın etiw bolıp tabıladı.

Dinning mánisi hám ámeliyattı kúshaytiradigan subyektiv faktorlardan biri diniy ong bolıp tabıladı. Ol

bolsa hayoldagi bar bolǵan janzat qásiyet hám sol tárzdegi baylanıslar bar dep boljaw qılıw

dindorlarning olar menen munasábette bolıw múmkinshiligı bar dep esaplab olarǵa ıseniw bolıp tabıladı. Dinning

mánisi dinning payda bolıwı hám qayta tiklenip turıwı onıń úsh túbiri menen baylanıslı, bular

social, gnoseologik hám psixologiyalıq túbirler. Bulardıń payda bolıwı hám qayta qayta tiklew kisiniń

zárúriyatı hám múmkinshiligin jaratıwshı quwatlap turıwshı faktorlar jıyındısı bolıp tabıladı.

Dinning social túbirleri dindorlarning kúndelik turmısında, olardıń ústinen óz

húkimranlıǵın ornatǵan, ótkerip atırǵan materiallıq hám ruwxıy munasábetler bolıp tabıladı. Bular arasında

materiallıq (ekonomikalıq ) túbirler hal etiwshi rol oynaydı. Sebebi sıyınıw qılıw ushın awqatlanıw,

kiyinish, úy jayǵa, kiyim-keshekka ıyelew álbette kerek. Bos qalta tik turmaydı degen ańız

bar. Keshe kunduz sıyınıw etken, diniy jazıwlardı turaqlı oqıǵan kisige de azıq awqat kerek

olarsız turmıs keshirip bolmaydı. Olar bolsa aspannan tushmaydi. Miynet menen jaratıladı. Dinga

ısengende bul tolıq haqıyqattı hesh unutpasligi kerek. Xalqımızda aldın tamaq, badas sóz degen

ańız bar, yaǵnıy tamaq tutınıw etpesten toat-sıyınıw ol yoqda tursın, hátte sóylep de bolmaydı.

Dinning gnoseologik túbirleri real álemdi dinler táliymatı kózqarasınan in'ikos ettiretuǵın diniy

oyda sawlelendiriw, túsinik, ideya hám hakozolarning payda bolıwı múmkinshilik tuwdıratuǵın biliw procesine

tán ayrıqshalıqlar bolıp tabıladı. Álemdi biliw - bilmewden biliwge tárep baratuǵın dialektik process; biraq

biliw ańsat, tegis, tegis, tuwrı joldan barmaydı ; ol jaǵdayda adam qáte etedi; ayırım zatlardı

janlandıradı, bar yo'g'ini asırıp, tamaqtasırib, teris etip ilohiy kúshlerge baylanıstırıp sáwlelendiredi, nátiyjede

joq zatlardı bar etip, qátelerdi tuwrılap, jalanı haqıyqat dep álbette unamlı dep esaplawlar

júzege keledi. Bulardıń quwatlaytuǵın social sharayatlar bar bolsa olar kúshayadi hám tarqaladı.

Dinning psixologiyalıq túbirleri insan, social gruppa hám dinga ishonuvchi adamdıń psixik

jaǵdayları onıń jaǵdayı, ruwxıylıqında, seziminde júz beretuǵın psixik processler hám mexanizmler bolıp tabıladı;

bul adamda dinshıllıklıqtı ónim etiw, ol joǵalǵan bolsa qayta qayta tiklew hám diniy táliymatlardı

ózlestiriwge qolay psixik jay tayarlab beredi. Dinning jeke psixologiyalıq hám social

psixologiyalıq túbirleri bar. 1. Jeke musibat hám kúlpet, azap-aqıret hám ǵam-ruwxıy azaplar, ólim

qorqınıshlıı, jalǵızlıq keshinmalar hám ruhan ezilish hám x. lar kiredi. Onıń ekinshisi ayırım gruppa hám

jámáát psixologiyasiga tán voqyealar qandayda bir kisi yamasa kisiler menen mámilege yamasa baylanısqa

mútajlik, jámiyetshilik pikiri, jabılasına qáweter hám hawlıǵıw, istirob hám suwıq habarlar, oǵada zıyanlı

úrp-ádetler tásiri hám t.b. kiredi. Mısalı, Kirgizstanǵa islam ekstremistlari hújimi haqqındaǵı habar

onıń qublaındaǵı hámme xalıqtı qáweterge saldı. Aldın 250, keyin 5000 xalıq óz turaq-jayların

20

tastap ketiwge májbúr boldı. Sebebi, ol jawıngerler adamho'r, terrorist, reketchi, talawshı, kózi

qanǵa tolǵan, qolı qanǵa boyalǵan, jerkenishli, adamlar edi. Olar 16 fevral voqyealari

shólkemlestiriwshileriniń egizleri edi. Xalıq aralıq kólemde AQShda 11 sentyabrde bolıp ótken

terroristik xunrezliklar da buǵan mısal bóle aladı.

3. Insaniyat jámiyeti tariyxıy rawajlanıwı processinde diniy ıqtıqat hám dinga munasábet

máselesinde arnawlı bir ózgerisler júz bergen. Baslanıwiy jámiyet sharayatında insan tábiyaat kúshlerin

ilohiylashtirib olarǵa sig'ingan, nátiyjede dinning tariyxıy formaları, animizm, fetishizm, totemizm,

shomonizm hám magiya kabilalar vujudga kelgen bolsa, jámiettiiń siyasiy sisteması, mámleketlerdiń

vujudga kelsihi, jeke múlk, social klasslardıń qáliplesiwi nátiyjesinde diniy qıyallarda

da ózgerisler júz boldı.

1. Dúnya úsh basqıshdan ibarat dep esaplanıp, jánnet, dozaq, adamlar jasaytuǵınlıq

dúnyanıń bar ekenligi haqqındaǵı qarawlar ilgeri surildi.

2) Insannıń bul dúnyadaǵı turmısı, diniy ıqtıqat talapların orınlaw, onıń ol dúnyadaǵı

ómirin belgilewi tuwrısındaǵı qarawlar aytildi.

3) Dinga ıqtıqat etiwshi bólek kisiler toparı hám de siyasiy gruppası -ruxaniylar payda boldı.

4) Diniy sıyınıwxonalar qurılıp, dinga ıqtıqat qılıw talapları hám de dástúrleri islep

shıǵıldı. Sıyınıwxonalar qasında dáslepki mektepler, kitapxanalar vujudga kelip, jazıwdıń payda

bolıwı nátiyjesinde diniy hám dúnyalıq bilimler taraqqiy etip bardı.

5) Diniy ideologiya vujudga kelip jámiyet ómiriniń barlıq tarawlarına óz tásirin kórsete

basladı. Diniy dúńyaǵa kózqaras adamlardıń ań-oylawı, kúndelik turmısı, úrp-ádet hám de

dástúrlerine óz tásirin ótkeredi.

Dúńyaǵa kózqaras - bul áwele, insannıń ózin hám dúnyanı zárúrli túrde ańǵarıwı,

túsiniwi, biliwi hám bahalawı nátiyjesinde júzege kelgen juwmaqları, bilimleri tiykarında qáliplesken

ulıwmalasqanlar sisteması bolıp tabıladı. Jámiyet rawajlanıp barıwı menen insannıń ǵalabalıq hám teoriyalıq biliwi

iskerligi, qullası, bir dúnyaqarashi da rawajlanıwlasıp baradı. Insaniyattıń tariyxıy rawajlanıwı

nátiyjesinde unning dúnyaǵa kóz qarası mifologik, diniy hám filosofiyalıq basqıshlar tárep rawajlanıp barǵan.

Mifologik dúńyaǵa kózqarasda insan dúnyanı ańız -asotirlar tiykarında qıyalıy sáwlelendiredi.

Diniy dúńyaǵa kózqaras shańaraqtaǵı waqıya hádiyseler sebeplerin ilohiy kúshler, aldınan belgilengen

maqsetler menen baylanıstırıp túsiniwi bolıp tabıladı. Diniy dúńyaǵa kózqarastıń qáliplesip barıwı menen dinge sıyınıw kelip

shıǵadı. Diniy dúńyaǵa kózqarastıń baslanǵısh elementi - bul diniy sezim bolıp tabıladı. Diniy dúńyaǵa kózqarastıń

ekinshi elementi - bul diniy isenimler bolıp tabıladı. Diniy isenimler bul mazmunı menen dúnya hám odaǵı waqıya -

hádiyselerdi ilohiy ıqtıqat tiykarında túsiniw menen baylanısqan qıyallar hám túsinikler bolıp tabıladı. Diniy

dúńyaǵa kózqarastıń taǵı bir elementi - bul qandayda bir buyımǵa, zatqa, haywan yamasa terekke, kisige

yamasa aqır-aqıbetde, xudoga sıyınıw bolıp tabıladı. Sig'nish duniy ıqtıqat menen bekkem bolıp, diniy ıqtıqat

ilohiy barodlar, diniy oyda sawlelendiriw hám túsiniklerge, diniy ideyalar hám qarawlarǵa sózsiz

ıseniw bolıp tabıladı. Diniy ıqtıqat diniy sezimdi, dinga hám xudoga ıseniwdi, dinge sıyınıw múqaddes dep

qaraytuǵın zatlarǵa sıyınıwdı keltirip shıǵaradı. Ol dindor adamlardıń sezim-sezimlerin, olardıń

psixik keshinmalarini, turpayın belgilep beredi, Barlıq diniy táliymatlarda quday óz qálewine

dúnyanı -pútkil bolmıstı, onıń barlıq kórinislerin dóretkenligin hám mekeme etiwi aytıladı. Xudoni

oǵada rawajlanıw tapqan, jetilisken, joqarı hám ǵayrıtabiiy ilohiy kúsh retinde qaraw diniy

dúńyaǵa kózqarastıń tiykarǵı belgisi bolıp tabıladı. Diniy dúńyaǵa kózqarastıń qáliplesiwi hám rawajlanıwı Quday

tuwrısındaǵı diniy táliymat teologiya yaǵnıy sistemanı payda etedi. Quday túsinigi teologiyada

barlıq zatlardıń dóretiwshii, ádalat hám haqıyqattıń oily tımsalı, hámme ulıwma insanıylıq

qádiriyatlardıń jaratıwshısı retinde aytiladi. Diniy dúńyaǵa kózqarasqa kóre pútkil bolmıs álem,

tábiyaat jámiyet, insannıń ózi de quday tárepinen jaratılǵan, onıń ijodi jemisi, balshıq jerde hám

hámme zatda xudoning shıdamlılıǵı húkimran bolıp tabıladı, dep ataladı. Diniy dúńyaǵa kózqaras óziniń isnon turmısı

menen bekkem baylanıslılıǵı, insannıń sezim-sezim, quwanısh hám uwayımlarına, isenim hám

úrp-ádetlerine tikkeley alloqadorligi, ıqtıqatqa ústin dárejede itibarın qaratıwı menen

dúńyaǵa kózqarastıń basqa túrlerinen ajıratıp turadı.

Tań qalǵanday, diniy hám filosofiyalıq dúńyaǵa kózqaraslar óz-ara bir-biri menen baylanıslı bolıp, usınıń menen

birgelikte bir-birinen ayrıqsha táreplerine da iye esaplanadı. Ǵárezsiz Ózbekstanda dinga salıstırǵanda

jańasha munasábet, dinni insan ruwxıy kámalıdiń zárúrli strukturalıq bólegi, faktorı dep qaraw

21

qáliplesti. Diniy dúńyaǵa kózqaras ulıwma insanıylıq qádiriyatlardıń, dúnyalıq bilimlerdiń barlıq

tárepleri menen baylanısqandangina jámiyet ruwxıy kámalıge úlken dane;sir kórsetedi. Filosofiyalıq

dúńyaǵa kózqaras iye dúnyanı, bolmıstı intellektual tárepten ulıwmalastırıp túsintiriwshi teoriyalıq qarawlar

sisteması bolıp tabıladı. Ol diniy dúńyaǵa kózqarastan ayrıqsha túrde, insannıń intellektual -intelektual iskerligine kóbirek

itibar beredi. Filosofiyalıq dúńyaǵa kózqaras logikalıq dodalawlar hám juwmaq shıǵarıwlar arqalı dúnyanı,

bolmıstı túsiniw, túsindiriw, bahalaw hám anıqlama beriw bolıp tabıladı.

3-MAvZU: URUG' QABILA vA MILLIY DINLARI.

REJA:

1. Oraylıq Aziya dinleri hám ıqtıqatları dárekleriniń tariyxıy tárepleri.

2. Dinge sıyınıw formaları hám olardıń mazmun-mánisi.

3. Evreylik, buddaviylik hám xristianlik dinleriniń Oraylıq Aziyaǵa kirip keliwi.

4. Milliy rawajlanıw hám islam.

Tayansh túsinikler: Oraylıq Aziya dinleri hám ıqtıqatları dárekleriniń tariyxıy tárepleri.

Dinning dáslepki formaları. Shomonlik. Shomonlik ámeliyatında ruxlanıwlar menen baylanıstıń ornı. Shomonlik

elementleriniń búgingi kúndegi kórinisleri. Jergilikli diniy kul'tlar hám qıyallar. Tangrichilik.

Turkiy xalıqlar diniy qıyalları. Tangri. Umay. Erklig. Zardushtiylik qáliplesken tariyxıy sharayat.

Zardusht - Mazda Yasna dini payǵambarı. Zardushtiylikning teologik sisteması. Moniylik. Moniy

táliymatı hám onıń tarqalıwı. Evreylerdiń Orta Aziyaǵa kirip keliwi. Buxara evreyleri

jámááti. Oraylıq Aziyada buddaviylik. Oraylıq Aziyaǵa xristianlikning kirip keliwi. Milliy

rawajlanıw hám islam.

3. 1 Oraylıq Aziya dinleri hám ıqtıqatları dárekleriniń tariyxıy tárepleri. Dinge sıyınıw insaniyat

ruwxıy ómiriniń strukturalıq bólegi bolıp tabıladı. Ózbekstan Respublikasında oqımıslı adamlar aldına ruwxıy

bárkámal insandı qáliplestiriw wazıypası qoyılǵan bir waqıtta dinge sıyınıw máselesin chetlab ótiw múmkin

emes. Usı máseleni sheshiwde ilgeri dinga agressiv hújim etiw usılınıń potencialsızligi

hámmege ashıq -oydin. Lekin keyingi waqıtta payda bolǵan diniy bolmaǵan máselelerdi diniy dep

ataw, hár qanday, hátte bir-birine qarsı bolǵan, pikirlerdi analiz etpesten turıp maqtaw usılı da

ózin oqlamaydi. Sonday eken, bul máselege Principial, professional, ilimiy jantasıw dárkar bolıp tabıladı.

Ózbekstan Rossiya imperiyasi hám Sovet Birlespesi quramında bolǵan hám jáhán jámiyetshiliginen

ajıratılıp jasaǵan bir dáwirde, batısda XIX ásirdiń ortalarında vujudga kelgen dinshunoslik páni

talay jol basıp ótip, kóplegen ilimiy nátiyjelerge eristi. Ǵárezsizlik jıllarında Ózbekstan

izertlewshilerdińi bul jańa tarawdıń menen jaqınnan tanısıp, qánige-kadrlardı tárbiyalay basladılar.

Dinge sıyınıw - ıqtıqat ham bolıp tabıladı, bul bolsa hár bir kisiniń jeke jumısı. Lekin shaxstı hár qanday

missioner shólkemler ixtiyoriga da tastap qoyıp bolmaydı. Azat jámiyette hár bir insan óz

jeke munasábetin belgilep alıwı ushın oǵan hár tárepleme, bay, qalıs -ilimiy informaciya zárúr.

Bunday informaciya kóp qırlı bo'lmog'i, birovning nápsiqaw túsindiriwisiz túp tekstler formasında bolsa

maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Gónergen maǵlıwmatlar tiykarında qánige bolmaǵan avtorlar tárepinen

jazılǵan dóretpeler házirgi zaman informaciya erkinshegi hám onıń etip keliwi ańsat bolǵan sharayatlarda

oqıwshılardıń kóz ońında usı avtorlardıń abıraysızlanishiga yamasa oqıwshın nadurıs

oyda sawlelendiriwge iye bolıp qalıwına alıp keledi.

Dinge sıyınıw hám Nızam óz-ara munasábetlerin jaqsı biliw demokratiyalıq jámiyet tiykarın

bekkemleydi. Ózbekstan Respublikası Konstitusiyasi hám «vijdon erkinshegi hám diniy

shólkemler tuwrısında»gi Ózbekstan Respublikası Nızamı túrli diniy jámáát aǵzalarınıń

22

huqıqları, minnetlemeleri haqqında tolıq maǵlıwmat beredi. Oqıwshılarda nızamǵa húrmet sezimin,

ózinińgine emes, basqalardıń da diniy sezim-sezimlerin húrmet qılıw, túsiniwge háreket

qılıw, óz jeke pikirlerin basqa adamlarǵa qısıw menen ótkeriw ǵayrıqonuniy minez-qulıq

ekenligi, jámiyetlik jaylarında diniy máselelerde zorlıqshılıq, basqınshılıqqa jol qoymaw

dúnyaǵa kóz qarasın qáliplestiredi.

Ózbekstan Respublikası jáhán jámiyetshiligine kirip baratırǵan bir sharayatta onıń

puqaraları túrli konfessiyalar wákilleri menen baylanıs etiwdiń joqarı mádeniyatına iye bolıwı

da júdá zárúrli bolıp tabıladı.

Dinge sıyınıw tábiyaat, jámiyet, insan hám onıń sanasın, jasawdan maqseti hám de táǵdiri insaniyattıń

tikkeley qurshap alǵan átirap -ortalıqtan sırtda bolǵan, onı jaratqan, áyne zamande insanlarǵa

tuwrı, haqıyqıy, ádil turmıs jolin kórsetetuǵın hám uyretetuǵın ilohiy qudıretke isenim hám

ıseniwdi bildiretuǵın maslak, qaraw, táliymat bolıp tabıladı.

Dinge sıyınıw arnawlı bir táliymatlar, sezim-sezimler, toat-sıyınıwlar hám diniy shólkemlerdiń xızmetleri

arqalı kórinetuǵın boladı. Ol álem, turmıs jaratılıwın oyda sawlelendiriwdiń bólek jol menen, onı aqıl

etiw usılı, dunyada insaniyat payda bolǵandan tap bizgeshe ótken dáwirlerdi ilohiy oyda sawlelendiriwde hákis

etiwi bolıp tabıladı. Dinge sıyınıw kámal insandı tárbiyalawda salmaqlı tárbiyalaytuǵın qudıretke iye bolǵan ruwxıy -

etikalıq kúsh bolıp tabıladı.

Dinge sıyınıw ne ekenligi túrlishe anıqlama bernsa-de, ulıwma noqatı názer mınada, dinge sıyınıw ıseniw

sezimi bolıp tabıladı. Íseniw sezimi insaniyattıń eń tereń hám eń gózzal psixik-ruwxıy

mútajliklerinen bolıp tabıladı. Dúnyada dini, isenimi bolmaǵan xalıq joq. CHunki arnawlı bir xalıq dinsiz,

ıqtıqatsız, qandayda bir-bir zatqa isenimsiz halda yashay almaydı.

Dinshunoslikda dinga «dinning ózi ne? », «uning mánisi neden ibarat? » degen soraw

kózqarasınan jantasıwdan tısqarı dinge sıyınıw «qay tárzde iskerlik júrgizedi? » degen soraw noqatı

názerinen de jantasıw bar. Bul másele menen kóbirek dinge sıyınıw sosiologiyasi shuǵıllanadı.

Sosiologik noqatı názerden qaralganda dinge sıyınıw jámiyet ushın zárúrli zat, social turmıstıń

ajıralmaytuǵın bólegi bolıp tabıladı. Ol social munasábetlerdi júzege keltiretuǵın hám ámelge asırıwshı faktor retinde

kórinetuǵın boladı. Bul degeni dinni jámiyettegi atqaratuǵın wazıypalarına kóre úyreniw múmkin

bolıp esaplanadı.

Dinning wazıypaları degende onıń bólek shaxsqa hám jámiyetke tásir qılıw jolı hám tábiyaatı

názerde tutıladı. Bunda hár bir dinge sıyınıw oǵan ıqtıqat etiwshi arnawlı bir bir shaxsqa ol yamasa bul jámáátke hám

ulıwma jámiyetke ne beredi? Insanlar turmısına qanday tásir kórsetedi? Soǵan uqsas

máseleler uyreniledi.

Dinning social wazıypaları haqqındaǵı táliymattı dinshunoslikda funksionalizm rawajlantıradı.

Funksi-onalizm jámiyetke social sistema retinde qaraydı : ol jaǵdayda jámiyettegi hár bir element

arnawlı bir funksiyanı atqaradı. Dinning jámiyette atqaratuǵın social, ruwxıy, psixik wazıypaları

tómendegilerden ibarat esaplanadi:

Birinshiden, hár qanday dinge sıyınıw óz ıqtıqat etiwshileri ushın tolıqlawıshlıq, táselle

beretuǵınlıq - kompensatorlik vazi-fasini atqaradı. Mısalı, insanda turaqlı mútajlik payda bolıwı

hádiysesin alaylıq. Insan óz turmısı, turmıs tárizi, tábiyaat hám jámiyet menen bolǵan munasábetleri

processinde turmıslıq maqsetlerine jetiwi ılajsız bolıp kóringeninde, ol jaǵdayda qanday da ruwxıy -

psixik mútajlikke zárúriyat sezgan. Áne sonday mútajlik diniy mútajlik edi. Dinge sıyınıw bul orında ruwxıy -

psixik mútajlikti qandiruvchi, táselle beretuǵınlıq wazıypasın atqarǵan hám ele da orınlap atır.

Mısalı, buddaviylik dini xristian monaxlıqtı targ'ib eter eken, bul dúnyada árman -háweslerden, ráhát-

tınıshlıqtan waz keshken insan nirvana jaǵdayına eriwgech, máńgi ráhátda bolıwın aytıp otedi.

Sonıń menen birge, xristianlikda hár bir xristian Iso Masihning qaytıwına úmit etken halda

turmıstıń túrli máselelerin engib, taqat-shıdam menen turmıs keshirediler. CHunki xristianlik Iso

23

Masih qaytıp kelgennen keyin barlıq isin dawamlawshıların saodatlı turmısqa etkazishi haqqındaǵı táliymattı ilgeri

suradi.

Sonıń menen birge, islam dininde de hár bir musulman bul dúnyada eriwmegen materiallıq yamasa psixik

árman -tileklerine aqırette erisiwge ısengen halda dúnya árman -háweslerine artıqsha berilmay,

turmıs qıyınshılıqlarına taqat etedi.

Ekinshiden, arnawlı bir dinge sıyınıw óz táliymat sistemasın vujudga keltirgach, ózine ıqtıqat etiwshiler

jámáátin sol táliymat sheńberinde saqlawǵa háreket etken hám házirde da sonday. Bul social

hádiyse dinning birlestiruvchilik - integratorlik wazıypası dep ataladı. Dinge sıyınıw bárháma arnawlı bir

social, etnik hám ruwxıy turmıstıń óz tásirinde bolıwına ıntıladı. Bul tásirdiń úzliksizligin

támiyinlew maqsetinde dinge sıyınıw xalıqlardıń social turmısına, etikalıq munasábetlerine, sonıń menen birge

ádebiyatı hám kórkem ónerine de tásir ótkeredi.

Mısalı, evreylikte usı dinge sıyınıw wákillerin bir ideologiya átirapında saqlap turıw ushın olardı

bir millet hám birden-bir maslak iyeleri ekenlikleri, birden-bir quday - Yahvening eń ardaqlı bandalari

ekenlikleri uqtiriladi.

Xristianlikda da ıqtıqat etiwshilerdi bul dinga jáne de kóbirek jalb etiw ushın diniy

memoriy, suwretleytuǵın, muzıka kórkem óneri túrlerinen ónimli paydalanıladı. Xristianlikda arnawlı ikona

chizuvchilik mektepleri iskerlik júrgizedi.

Úshinshiden, hár bir dinge sıyınıw óz qáwimleri turmısın tártipke salıp, qadaǵalaw etiwshilik -

regulyatorlıq wazıypasın atqaradı. Dinler óz úrp-ádetleriniń, dástúr hám bayramlarınıń qáwimleri

tárepinen waqıtında, qatań tártipke ámel ete otırıp atqarılıwın shárt etip qóyadı.

Mısalı, islamda kúnine 5 mezgil namaz o'qilishi, hár hápte juma namazın jome meshitlerde

ótew etiliwi, Ramazon ayında bir ay ruwza tutılıwı, ruwza ('iyd al-pitir) hám jábirleniwshi ('iyd al-adho)

haytlarınıń bayramlanishi musulmanlardıń turmıs tárizin tártipke salıp turadı.

Tórtinshiden, dinge sıyınıw baylanıs bólew, birlestiruvchilik - integratorlik wazıypasın da

atqaradı, yaǵnıy hár bir dinge sıyınıw óz qáwimleriniń birligin, jámiyet menen shaxstıń óz-ara baylanıslılıqta

bolıwın támiyinlewge ıntıladı. Bunda ol yamasa bul dinga ıqtıqat etiwshi adamlardıń óz dinindegi

basqa kisiler menen baylanıslı ekenligi, óz-ara huqıq hám minnetleriniń bar ekenligi, úrp-ádet hám

sıyınıwlardı jámáát bolıp atqarılıwı kerekligi názerde tutıladı.

Besinshiden, dinning integratorlik wazıypası menen legitimlovchilik-nızamlashtiruvchilik

wazıypası bekkem baylanıslı. Dinning bul funksiyasınıń teoriyalıq tiykarın iri amerikalıq sosiolog

T. Parsons islep shıqtı. Onıń pikrine qaraǵanda, «har qanday social sistema arnawlı bir sheklewlersiz ámeldegi

bóle almaydı. Bunıń ushın ol nızam dárejesine kóterilgen etika normalarini islep shıǵıwı

kerek. Dinge sıyınıw bunday normalarni nızamlashtiribgina qalmay, olarǵa bolǵan munasábetti da

belgileydi».

Altınshıdan, dinge sıyınıw wazıypalarınıń filosofiyalıq, teoriyalıq tárepleri da bar. Bul wazıypa insanǵa

jasawdan maqset, turmıs mazmunın, dorulfano hám dorulbaqo dúnya máselelerine óz

munasábetin bildirip turıwınan ibarat esaplanadi.

Adamlıq jámiyetinde dinge sıyınıw mudami ol menen birge bolǵanma yamasa qanday da dáwirde jámiyet dinsiz

jasaǵanma, degen sorawǵa túrli pikirler bildirilgen. Bul - dinning tariyxıylıǵı máselesi bolıp, oǵan

eki qıylı juwap bergenler. Birinshisi, marksistik táliymattıń burınǵı tárepdarları pikrine qaraǵanda, «qanday bolıp tabıladı

múddet insaniyat dinsiz jasaǵan hám jámiettiiń arnawlı bir basqıshında - joqarı paleolit dáwirinde,

bunnan 20 -40 mıń jıl aldın dinge sıyınıw payda bolǵan», delingen. Ekinshisi, «dinning kelip shıǵıwı

insaniyattıń payda bolıwı menen tikkeley baylanıslı», degen pikir bolıp tabıladı.

Diniy oylawdıń jeke yamasa social túbirleri mashqalasın sheshiw menen dinning kelip

shıǵıwı mashqalasın hal qılıw múmkin boladı. E. Taylor sıyaqlı evolyusion baǵdardaǵı

pozitivistlarning shıǵarǵan juwmaǵına kóre, dinning túbirin «faylasuflik etken jabayı adam»ga

24

taqaydilar. YA'ni, «u óz-ózine bolmıs, ózin qorshap turǵan álemdiń payda bolıwı hám ózi

kuzatgan hádiyselerdiń haqıyqatı haqqında soraw bergen. Ol jaǵdayda pikirlew joqarı dárejede bolmaǵan.

Sonnan keyin ol jaǵdayda ruxlanıwlar, qudaylar, perishteler haqqında qıyallar payda bolǵan».

Dinning kelip shıǵıwı haqqında taǵı bir teoriya ámeldegi: «Birinshi jalańqaya birinshi ladandı

ushıratǵanda dinge sıyınıw payda boldı». Bunda dinge sıyınıw jaman niyetli adamlardıń oylap tapqan zatı bolıp

shıǵadı. Bul eki teoriya da hesh qanday ilimiy tıykarǵa iye emes.

Filosoflıq etken jabayı adam konsepsiyası boyınsha «ibtidoiy adam jalǵız haldaǵı

tereń pikir jurgiziwshi bolǵan. Ol óz aldına úlken sorawlardı qoyǵan. Bul sorawlar onıń kúndelik

turmısında kerek emes edi. Sonı da esten shıǵarmaw kerek, baslanıwiy adamdıń pikir júrgiziwi onıń

kúndelik islep shıǵarıw iskerligi menen baylanıslı bolǵan. Bul iskerliginiń tábiyaatı, shárt-shárayatları

bir ǵana adamǵa tiyisli bolıp qalmay, barlıqǵa ese, social gruppa, qáwim, urıw, xalqqa

tiyisli edi».

Dinning kelip shıǵıwı «bir adam basqalardı aldawı nátiyjesinde kelip shıqqan», degen pikir

da sın pikirge dus kelgen. Basqa pikirge kóre, «din - bul jámiyettegi adamlardıń teńdeyine óz-

ózin aldawı nátiyjesinde kelip shıqqan. Sol sebepli de dinge sıyınıw social hádiyse bolıp tabıladı degen juwmaqqa

keliw múmkin», deydiler.

Dinge sıyınıw insannıń psixik dúnyası menen bekkem baylanıslı bolıp, onıń socialliq ómirinde mudami

ol menen birge boldı. Sol sebepli de dinni úyreniw - bul insaniyattı úyreniw bolıp esaplanadı. Dinni

insaniyattan, insaniyattı dindan ajıratıp bolmaslıǵın tariyxtıń ózi tastıyıqladı. «Kommunistlik

jámiyette dinge sıyınıw joq bolıp ketedi» delingen pikirdiń hákisishe kommunizm qıyalıy zatyu, dinge sıyınıw

turaqlı ekenligi ámelde tastıyıqlandi. Sonday eken, dinge sıyınıw insaniyat menen birge dúnyaǵa kelgen.

3. 2

Dinge sıyınıw formaları

hám

olardıń

mazmun

- mánisi. Dinler oǵan ıqtıqat etiwshilerdiń sanı,

kólemi, óziniń málim millet yamasa xalqqa xosligi yoxud millet tańlamasligiga kóre túrli

gruppalarǵa bólinedi. Bul gruppalar san tárepten qansha bolıwınan yamasa teoriyalıq tárepten qanshellilik

etuk bolıwınan qaramastan, olardı tolıqlashtirib bolmaydı. Sebebi hár qanday klassifikaciya málim bir

tárepke itibar berip, basqa qırlardı qamtıp ololmaydi. Házirgi kúnde dinge sıyınıw tipologiyasida

dinlerdiń tómendegi klassifikaciyaları ámeldegi:

- tariyxıy -geografiyalıq tárepke kóre;

- etnik tárepke kóre;

- ıqtıqat etiwshileriniń sanına kóre;

- házirgi dáwirde bar ekenligi tárepinen (tiri hám ólik diniy sistemalar ) hám t.b.

I. Tari

x iy

- g eo

grafi

k klassifikaciya. 1) Orta jer teńizi háwizi dinleri:

a) grek;

b) Rim;

v) ellinistik.

2) Áyyemgi Jaqın hám Orta Shıǵıs dinleri:

a) Egipet;

b) Shumer;

v) Akkad;

g) batıs -somiy;

d) Islamǵasha arablar dinleri.

3) Jaqın hám Orta Shıǵıstıń payǵambarlı dinleri:

a) zardushtiylik;

b) evreylik;

25

v) xristianlik;

g) manixeizm;

d) islam.

4) Indiya dinleri:

a) vedalar dinleri;

b) hinduizm;

v) hind buddizmi (teravada, maxayana);

g) jaynizm.

5) Arqa hám Qublası -Arqa Aziya dinleri:

a) Shri-Lanka, Tibet, Qublası -Arqa Aziya háwizi buddizmi;

b) Kitay dinleri (daosizm, konfusiychilik, buddizm mektepleri);

v) Kareya hám Yaponiya dinleri.

6 ) Amerika hinduleri dinleri:

a) toltek hám asteklar dinleri;

b) inklar dinleri;

v) mayyalar dinleri.

II. Etnik klassifikaciya.

1. Urıw -qáwim dinleri - totemistik, animistik qıyallarǵa tiykarlanǵan, óz urıwınan

shıqqan sıyqırshı, shomon yamasa qáwim basshılarına sig'inuvchi dinler. Olar millet dinleri hám jáhán

dinleri ishine sińip ketken bolıp, házirde Avstraliya, Qubla Amerika hám Afrika daǵı birpara

qáwimlerde saqlanıp qalǵan ;

2. Millet dinleri - málim milletke tán bolıp, basqa millet wákilleri ózine qabıl

etpeytuǵın dinler. Olarǵa evreylik (evrey milletine tán), hinduiylik (hindlarga tán),

Konfusiychilik (Kitay milletine tán), sintoizm (yaponlarga tán) kiredi;

3. Jáhán dinleri - dúnyada eń kóp tarqalǵan, adamlardıń milleti hám ırqınan bunnan biyǵarez oǵan

ıqtıqat etiwleri múmkin bolǵan dinler. Oǵan buddaviylik, xristianlik hám islam dini kiredi.

4. Bunnan tısqarı dinler táliymatına kóre monoteistik - jalǵızxudolik (evreylik, islam ) hám

politeistik - ko'pxudolik (hinduiylik, konfusiychilik) dinlerine bólinedi.

Ilimiy ádebiyatlarda keltiriwine qaraǵanda, «ibtidoiy adamdıń fizikalıq, fiziologikalıq, nerv-endokrin,

biologiyalıq, psixologiyalıq hám basqa tarawları ayriqsha ayrıqshalıqlarǵa iye edi. Bul tekǵana onıń turmısı

hám iskerligine, minez-qulıqına, bálki onıń pikirlew dárejesine, kúshli qızıwına, oyda sawlelendiriw

etiwine, bekkem haqıyqıy yamasa jalǵan logikalıq nizamlıqlardı kashf etiwine tásir kórsetdi. Ol

baslanıwiy bolsa da sanalı, pikir jurgiziwshi, málim analizge qábiletli, konkret jaǵdayda pikir júrgize

alatuǵın, turaqlı iskerliginde vujudga kelgen ámeliy tájiriybelerge iye bolǵan adam edi. Bunday

analiz nege tiykarlanǵan? Bilim muǵdarınıń asa ozligi jáne onı turaqlı rawajlanıwlasıp barıwı,

aldında turǵan turmıstan qáweter hám onı engishga bolǵan umtılıw, ámeliy tájiriybeni úzliksiz

kóbeyiwi, tábiyaat kúshlerine tolıq hákimniń qol astındaǵılıq hám odan qutilishga ıqlaslanıw, átirap -ortalıq ınjıqlıqları hám

olardı engish hám t.b. - bulardıń barlıǵı soǵan alıp bardıki, onıń dáslepki qádeminen tekǵana logikalıq

talap etiwshilik, bálki sezimiy-social, qıyalıy -fantastik munasábetler kelip shıqtı. Gáp «ongli

jabayı» yamasa «abstrakt pikirleytuǵın kisi» tuwrısında baratırǵanı joq, áyne jámááttiń nızam

qaǵıydalarınan shıqpaǵan halda, qolaversa 20 -50 kisiden ibarat bolǵan kishi qáwim, miynet

iskerligi procesi (ań, azıq izlew, qural soǵıw, turar jaydı úskenelew, órttı saqlaw hám t.b. )

turaqlı social munasábetler, shańaraqqa tiyisli urıwlaslıq baylanısları hám hádiyseler processinde (neke

baylanısları, tuwılıw hám ólim) bul jámááttiń ruxlanıw qáwenderleri, ǵayrıtabiiy kúshler hám voqeiylik

ortasındaǵı ǵayrıoddiy baylanıslar tuwrısında baslanıwiy qıyallar bekkemlenip barǵan. Real turmıs

26

menen bir qatarda ózge dúnya bar ekenligi, marhumlar tiriler turmısına tásir eta alıwı tuwrısındaǵı

ideyalar júzege keldi».

Kómiw etiw procesi. Baslanıwiy adam óz aǵayınların ko'mishda arnawlı dástúrler,

málim tayarlıq úrp-ádetlerine ámel eter edi: ólikti qızıl mineral boyaw menen qoplanar, onıń

janına kúndelik mútajlik buyımları, zebi-ziynetler, ásbap -úskeneler hám t.b. qóyılar edi. Bulardıń

barlıǵı óz jámáát aǵzaların kómiw jetip atırǵan jámáát aqıret ámeldegi ekenligi haqqında baslanıwiy qıyallarǵa

iye bolǵanlıǵınan dárek beredi.

Ań qılıw. Bizge ekenin aytıw kerek, arxeologik izertlewler processinde er júziniń túrli jaylarındaǵı

úńgirlerde baslanıwiy adam tárepinen sızılǵan súwretler tabılǵan. Pánge málim bolǵan bul

úńgirler degi pátning kóbisi ań saqnası, adam hám haywanlardıń suwretleri, haywan terisini

kiygan adamlar, yarım adam hám yarım haywan túsindegi janzat pátidan ibarat. Bul

pát dárek etediki, baslanıwiy adamlar ózleri hám haywanlar ortasındaǵı tábiy hám ǵayrıtabiiy

baylanıslar bar ekenligi haqqındaǵı qıyallarǵa iye edi. Bunıń menen birge marhum ájdadlarınıń ruxlanıwları

tilsimli usıllar menen haywanlar hulqiga tásir etiw múmkinshiligine iye dep bilar edi. Bul qıyallar

tiriler menen marhumlar ortasındaǵı dáldalshılar, yaǵnıy túrli xildagi sıyqırshılar hám shámbenlar

iskerliginiń kelip shıǵıwına sebep boldı.

Baslanıwiy adam turmısı haqqındaǵı qıyallarimizga kóre, onıń turmısında kelip shıqqan diniy

qıyallar tómendegi baslanıwiy dinge sıyınıw formalarında kórinetuǵın bolǵan.

1. Totemizm. Totem sózi - Arqa Amerikada jasaytuǵınlıq Ojibva qáwimi tilinde «uning

urıwı» mánisin ańlatadı. Onıń mánisi «odamlarning haywanot yamasa ósimliktiń arnawlı bir

túrlerine aǵayınlıq baylanısları bar», dep ıqtıqat qılıw bolıp tabıladı. Itimal, málim bir jámááttiń aldında

tiykarǵı azıq dáregin shólkemlestirgen haywan yamasa ósimlikke salıstırǵanda itibar keyinirek vujudga

kelgen qáwimdiń diniy qıyallarınıń tiykarǵı formalarınan birine aynalǵan bolıwı múmkin.

Urıwlas gruppalar ózlerin ulıwma belgileri hám totemlari bolǵan haywan yamasa ósimlikten kelip

shıqqan dep bilar edi. Biraq bunday totemlar hám adamlar arasındaǵı baylanıslar uzaq ótken zamanǵa

tiyisli bolıp tabıladı hám tikkeley bolmaǵan olardıń ámeldegi bolǵanlıǵın tek ǵana áyyemgi ráwiyatlar tastıyıqlaydı.

Mısalı, házirgi dáwirshe Avstraliya Aborigenlari arasında saqlanıp qalǵan ańızlardan olardıń

qıyalların bilip alıw múmkin.

Urıwlas jámiettiiń qáliplesiwi processinde totemizm zárúrli rol oynadı. Ásirese, olar

aǵayın gruppalardıń basqalardan ajırasıwına sebep boldı. «Ózimizdiki», yaǵnıy bir totemga

tiyisli degen anıq tásirler payda boldı. Totemizm tásirinde payda bolǵan úrp-ádetler hám

normalar ásirler dawamında qatań túrde qollanildi. Bul totemga tán bolmaǵan biyganalar bul

jámáát úrp-ádeti hám normalaridan shette esaplanǵan. Totemizmning bunday social roli totemistik

kórinislerdi evolyusion xarakterine de tásir kórsetdi. waqıt ótiwi menen aǵayınlıq sistemasınıń

bekkemlenip barıwı processinde birinshi dárejeli totem tártibi haqqında oyda sawlelendiriw ilgeri surildi.

Zooantropofomorf kórinisi menen aralasǵan halda adam menen onıń totemi aǵayınlıǵı arasında

shańaraqqa tiyisli munasábetler haqqında, yaǵnıy adam opat etgach onıń óz totemiga aylanıwı yamasa kerisinshe -

totemdan qayta insan formasına keliwi haqqındaǵı qıyallar payda boldı. Birinshi tárepden bunıń

hámmesi ótken áke-babalar ruxlanıwlarınıń kusheytiwine hám ilohiy kúshlerge isenimdi asıwına alıp

kelgen bolsa, ekinshi tárepden totemga bolǵan munasábetlerdi ózgeriwine, totemni azıq

retinde tutınıw qılıwdı qadaǵan etnishiga alıp keldi. Tabu - qadaǵan etiw sisteması payda boldı. Olardan

eń áhmiyetlisi totemni awqat retinde is'temol qılıwdı qadaǵan etiw edi. Tek ǵana birpara diniy

dástúrlerde ruxaniylar yamasa qáwim basshılarına totemni eyish ruxsat etilardi. Sonday etip,

totemizm tuqımgershilik qánigesilik jámááti - social jámáátlerdiń eń birinshisinde diniy kórinislerdiń tariyxıy

hasası bolıp qaldı.

27

Insaniyat rawajlanıwınıń dáslepki basqıshlarında totemizmning tiykarǵı wazıypaları - birinshi

bayanatta aytıp ótilgeni sıyaqlı birlestiruvchilik, tártipke soluvchilik edi. Totemizm diniy

sırtqı kórinislerdiń dáslepkisi bolıwına qaramastan, házirde da kóplegen xalıqlardıń úrp-ádetlerinde,

ıqtıqatlarında onıń elementleri saqlanıp qalǵan (Mısalı, Indiyada siyir, Avstraliyada kenguru,

Qırǵıshzlarda aq buǵı tań qalǵanday baxıt keltiretuǵın haywan retinde ullılanadı ).

2. Animizm (lotin tilinde anima - “ruxlanıw, jon” mánislerin ańlatadı ). Animizm ruxlanıwlar

bar ekenligine isenim, tábiyaat kúshlerin ruhlantirish haywanot, ósimlik hám jansız denelerde ruxlanıw, ań

hám tábiy qudıret bar ekenligi haqqındaǵı táliymattı ilgeri suruvchi dáslepki dinge sıyınıw formalarınan biri. Dáslepki animistik

qıyallar áyyemgi ótken zamanda, itimal totemistik qarawlar payda bo'lgungacha, shańaraqqa tiyisli

jámáátlerdiń formalangunicha vujudga kelgen. Biraq etarli túsinip etilgen hám turaqlı

kórinistegi diniy xarakterge iye bolǵan sistema retinde keshlew, totemizm menen bir waqıtta

qáliplesken.

Animizm totemizmdan parıq etedi. Totemizm málim bir shańaraqqa tiyisli gruppanıń ishki tutınıwına

onı basqalardan parıqlaw maqsetine jóneltirilgen bolsa, animistik qıyallar keń hám ulıwma

xarakterge iye. Olar hámmege túsinikli hám maqul bolǵan. Usınıń menen birge ol tábiyaattıń qúdiretli

kúshlerin - aspan hám er, quyash hám ay, jawın hám samal, gúldirmama hám shaqmaq sıyaqlılardı

ilohiylashtirib, olarda ruxlanıw ámeldegi dep bilar edi. Tuwrısıda, baslanıwiy adamlar tekǵana tábiyaattıń ullı

ámelde barlıqların, bálki er júziniń ayırım bólek bólimleri - tawlar hám dáryalar, bálent jerler hám ormanlar

sıyaqlı adam itibarın tartiwshı zat hám denelerge da ilohiy munasábette bo'lar edi. Hátte

kóp jıllıq terek, úlkenlew tastıń úlken bir bólegi tas, jarlıqlarǵa uqsas zatlar da baslanıwiy adamlar

oyda sawlelendiriwinde janlı, oylawlı, seziwsheń hám háreket etiwshi, sonıń menen birge, jaqsılıq yamasa jamanlıq

keltiriwi múmkin dep tushunilgan. Sonday bo'lgach, bul tábiy zat, hádiyselerge itibar menen

munasábette bolıw taqazo etilardi, qurbanlıqlar qılıw, olardıń haqiga duwa etip, dástúrler

uyushtirilardi.

Animizm zamanagóy dinlerdiń hámmesiniń tiykarǵı isenimlik bólegin quraydı. Atap aytqanda,

jáhán dinleri bolǵan buddaviylik, xristianlik hám islamda da ruxlanıwlar haqqındaǵı táliymat bar.

3. Shomonlik yoxud tilsimlik («shomon» sóziniń tungus tilindegi mánisi «sehrgarlik»).

Tilsimlik (sıyqırlıq, magiya) real nátiyjeler alıw ushın ilohiy kúshlerge tásir etiw maqsetinde ámelge

asırilatuǵın ritual - úrp-ádetler kompleksi bolıp tabıladı. Ol totemizm hám animizm menen bir waqıtta payda bolıp, ol

arqalı kisiler óz totemlari, áke-babalarınıń ruxlanıwları menen qıyalda baylanısıwdı ámelge asırıp

kelgenler. Ol áyyemgi ótken zamanda payda bolıp, mińlaǵan jıllar dawamında rawajlanıwda dawam etip, saqlanıp

kelgen. Ádetde sıyqırlıqgarlik úrp-ádetleri menen arnawlı adamlar - shámbenlar, sıyqırlıqgarlar shuǵıllanganlar.

Olar arasında ásirese uzaq ótken zamanda hayallar kóp orındı iyelegenler. Bul shámbenlar hám sıyqırlıqgarlar

ashıwǵa miniwli hám asabiy kisiler bolıp, adamlar olardı ruxlanıwlar menen baylanısde bolıw, olarǵa jámááttiń úmit

hám niyetlerin etkazish, olardıń erk-ıqrarın talqin qılıw qábiletine iye ekenligine tereń ısengenler.

Shámbenlar, ádetde, málim ritual háreketler arqalı dawıs shıǵarıw, qosıq búydew, raqsga túsiw, sekrew

jolı menen naqıralar hám qońırawlar dawısları astında ózlerin ashıwǵa miniwge salıp, ózin joytıw,

ashıwǵa miniwdiń joqarı noqatına etkazish menen sıyqırlıqgarlik etiwgen. Tamashagóylar da geyde ózin

joytıw dárejesine etip dástúrler qatnasıwshıları bolıp qalıwar edi. Ádetde shámben dástúr aqırında

bir jaǵdayǵa kelip hesh nárseni esitmay, kórmey qolar edi. Sol sebepli onıń ruxlanıwlar dúnyası menen

baylanısi tap sol jaǵdayda ámelge asadı dep esaplanardi. Ulıwma, alǵanda ritual dástúrler

bólimlerden ibarat bolǵan sıyqırlıqgarlik jámiettiiń haqıyqıy talaplarınan kelip shıqqan halda turmısda

ámelge asırılǵan. Ilohiy kúshler dúnyası menen bunday baylanısıw jolı turmısda belgisiz, aldınan

bilip bolmaytuǵın sharayatlardan kelip shıqqan. Lekin sol menen birge sıyqırlıqgarlik adamlardıń pikir

júrgiziw, sanasına bekkemlewde úlken rol oynadı. Bul bolsa diniy sananı qáliplesiw processinde zárúrli

orın tutdi. Sıyqırlıqgarlik oylaw rawajlanǵan tárepke adamǵa óz-ózinen bolatuǵın, tek ǵana maqsetli

28

baǵdardaǵı háreketler nátiyjesinde alınatuǵın emes, bálki ilohiy kúshler sıyqırlıqı menen baylanıslı bolǵan

sharayatlardan kelip shıǵıs kórinis dep esaplanǵan. Nátiyjede kópshilik anıq hádiyseler, hátte

bólek buyımlar tilsimli kúsh iyesi retinde qabıl etińa baslandı.

Tilsimlik dástúrleri jalǵız halda yamasa jámáát bolıp ámelge asırılıwı múmkin edi.

Sıyqırlıqgarlik maqsetke kóre tómendegilerge bólinedi: 1) Zálel keltiretuǵın - jawız sıyqırlıqgarlik.

Onıń maqseti kimga bolıp tabıladı zálel etkazishdan ibarat ; 2) Áskeriy sıyqırlıqgarlik. Bul dushpanǵa qarsı

isletiledi (mısalı, qural -saymanlardı duwalaw ); 3) Muhabbat sıyqırlıqgarligi. Odan «issiq» yamasa «sovuq»

qılıw maqsetinde isletiledi. 4) Medicinalıq sıyqırlıqgarlik. Odan emlew maqsetinde paydalanıw. 5) Ob-

hawa sıyqırlıqgarligi. Bul tilsimlik túrinen jawın shaqırıw yamasa soǵan uqsas hawa rayın

ózgertiw maqsetinde paydalanılǵan.

Tilsimlik házirde de zamanagóy dinlerde hám túrli xalıqlar úrp-ádetlerinde saqlanıp qalǵan.

4. Fetishizm (fetish sózi fransuzcha fetiche - “pútin, but, tumar” mánisindegi sózdi

ańlatadı ). Onıń mánisi tábiyaat daǵı jansız predmetlerge sıyınıw bolıp tabıladı. Oǵan kóre bólek

buyımlar kisiniń óz maqsetine eristiriw, málim waqıya-qubılıslardıń ózgertiw kúshine

iye. Fetish da unamlı da unamsız tásir etiw kúshine iye.

Fetishizm aǵash, ılay hám basqa materiallardan jasalǵan buyımlar payda bolıwı menen bir

waqıtta qáliplesken. Bul pútinlerde hám tumarlarda jámáátler ǵayrıtabiiy dúnyadan keletuǵın ilohiy

qudırettiń tımsalın kórdiler.

Bunday fetishga ádetde sıyqırlıqgarlar, shámbenlar iye edi. Olar sıyqırlıqgarlik usıllarına qaray

bunday buyımlarǵa tásir kórsetkenler. Baslanıwiy adamlardıń dáslepki diniy tásirleniwleri ulıwma

kompleksiniń qáliplesiw processinde fetishizm juwmaqlawshı basqısh bolıp qaldı. Rasında,

ájdadlardı hám tábiyaattı janlandırıw menen baylanıslı bolǵan animizm, túrli totemlar hám de o'lib ketken

áwladlar shaxsına baylanıslı totemizm arqalı baslanıwiy adamlar sanasında real buyımlar menen birge ilohiy

hám illyuziya dúnyası bar ekenligi haqqındaǵı túsinik payda boldı. Nátiyjede olardıń sanasında tań qalǵanday

oylaw qábileti bekkemladi. hám aqır-aqıbetde fetishlarning payda bolıwı sonı kórsetedi,

tań qalǵanday qudıret tek ǵana waqıt hám boslıqta kóship júriw ózgeshelikine iye bolıp qalmastan,

bálki voqeiy dúnyadaǵı buyımlarda da bolıwı múmkin. Sonday etip, tuqımgershilik qánigesilik jámiyetiniń

tashkil tabıw processinde baslanıwiy adamlardıń sanasında dáslepki diniy kórinislerdiń keń, anıq,

tártipli kompleksi islep shıǵıldı. Onıń mánisi sonı ańlatadıki, diniy qıyallar adam

ómiriniń bólindis, hátte tiykarǵı bólegi bolıp qaldı. Jámiyet hám tábiyaat nızamların, álbette, sol

dúnya kúshleri basqaradi. Sonıń ushın jámáát jaqsı jasayman desa, azıqlar menen

támiyinlengen, kimning bolıp tabıladı tárepinen qorǵawlanǵan bolıwdı qálese, birinshi wazıypası ol sol

ǵayrıtabiiy kúshlerdi oǵırı húrmet etiwi kerek edi. Dúnya haqqındaǵı bul qıyallar waqıt ótiwi

menen rawajlanıwlasıp bardı hám insaniyat turmısında uzaq waqıt dawamında óz tásirin ótkerip keldi.

Fetishizmning elementleri házirgi dáwirde da xalıqlardıń úrp-ádet hám ıqtıqatlarında saqlanıp

qalǵan. Mısalı, barlıq dinler degi háykeller, pát, tumar, kózmunchoq hám túrli ramzlar buǵan

ayqın mısal bolıp tabıladı.

6. Baslanıwiy mifologiya. Baslanıwiy adamdıń oyda sawlelendiriwi hám ıqtıqatları kompleksi, olardıń real

turmıs daǵı qıyınshılıqları, máseleleri hám jetiskenlikleri awızsha ijodda sawlelengen. Bul zat adamlardıń

sanasında qalıp, túrli ańızlardıń jaratılıwına sebep bolǵan. Baslanıwiy mifologiyani shólkemlesken dóretiwshilik

mudam adamlardıń ruwxıy turmısı, sıyınıwı, sezimleri hám diniy qıyalları menen bekkem

baylanıslı edi. Bunı túsiniw ańsat: eger baslanıwiy adamdıń tiykarǵı ruwxıy turmısında totemlarga,

marhum ájdadlarǵa sıyınıw qılıw, olar menen sırlı aǵayınlıǵı bolsa, mifologiyaning orayında

zooantropomorfik ájdadlar yamasa hár-qıylı káramatlar kúshine iye bolǵan ilohiylashtirilgan

qaharmanlar turardı. «Materiallıq qaharman»larning ısımları ańızlarda qandayda bir zárúrli jaratılǵan

oylap tabıw yamasa jańalıqta sáwlelengen bolǵan. Mısalı, órttı tabıw, shańaraq hám nekeler formanı ornatıw,

29

miynet hám ań quralların soǵıw hám basqa mártliklerge tiyisli isenimlerdi shólkemlestiriw. Kosmogonik

syujetlar baslanıwiy mifologiyada úlken orın iyelegen. YA'ni er hám aspan, quyash hám ay, ósimlik hám

haywanot hám aqır-aqıbetde adamdıń jaratılıwı tuwrısında ráwiyatlar hám ańızlarda diniy qıyallardıń

tásiri ayqın kórinetuǵın bolǵan. Ruxlanıwlardı jańa formaǵa kirisiw tilsimli ózgeshelikine, yaǵnıy óz

túsin ózgertiw qábiletine iye, bir waqtıniń ózinde adam hám haywan formasındaǵı monstr dep

esaplawardi.

Baslanıwiy mifologiyada turmıs hám ólim, tábiyaat hám mádeniyat, hayal hám er adamlar arasındaǵı zárúrli

baylanıslar suwretlengen edi. Mifologiyaning bunday qarama-qarsılıqların analiz qılıw házirgi

sharayatta insan tariyxınıń áyyemgi basqıshın qayta qayta tiklew ushın zárúrli derek esaplanadı.

Atap aytqanda, bul analiz baslanıwiy jámáátlerde rawajlanıwdıń barıwında diniy qıyallardıń zárúrli rolin

anıqlawǵa múmkinshilik jaratadı.

7. Neolit dáwirindegi diniy qıyallar. Neolit revolyusiyasi adamlardıń turmısın,

olardıń tásir etetuǵın barlıq tarawlardı tupten ózgertirdi. Adam ósimliklerdi ósiriw, azıq

rezervlarini ónim etiwdi az-azdan úyrendi. hám bul adamdı otırıqshı turmıs keshirimge májbúr etdi.

áyyemgi haywanlardı qolǵa uyretgen hám de olar berip atırǵan ónimnen paydalanıwdı úyrendi. Bul

tekǵana gósh, bálki sút hám teri bolıp tabıladı. Awqat pısırıw menen tanısıwı hám de ıdıslar soǵıw adamǵa

jańa zárúrli materiallardı uzgartirishga májbúr etdi. Adam, awqat hám ishimlikler saqlaw ushın

mólsherlengen ıdıslar, úy qurıw ushın paydalanatuǵın loyni tayarlawǵa úyrendi. Neolit dáwiri

joqarı poleolitdan keskin parıq etedi. Sonday-aq, tas buyımlardı tegislew hám ısıw beriw - bul

bolsa zárúrli parq hám sol parq dáwir at berdi (Neolit - jańa tas dáwiri, jańa tas islew jańa

usıllar dáwiri).

Neolit dáwiri dıyxanlarǵa jańa islep shıǵarıw imkaniyatın berdi. Dıyxanlar tıǵız hám kópshilik

gruppalar menen o'rnashardi. Dushpannan hám de jabayı haywanlardan qorǵawlanǵan awıllar

keńeyip, átiraplarında kishi awılshalar o'rnashar edi. Tınıshlıq hám awqat menen támiyinlew, tuwılıw

hám balalardı tiri qalıwı hám ósiwine múmkinshilik berer edi. Xalıqtıń keskin kóbeyiwi jańa erlerdi

ózlestiriwge, turmıs tárizin ózgeriwi diniy qıyallardıń rawajlanıwına jańa múmkinshilikler jarattı.

Dıyxanchilikning mútajlikleri ónimdi uzaq waqıt shıdamsızlıq menen kútiw kerekligi, hám de anıq

waqtın esaplaw zárúrligi, er mawsimleriniń cikllerin biliw - bulardıń hámmesi dıyxan

qáwimleriniń aspanu erga, quyashu ayǵa, jawınu samalǵa jańa qızıǵıwshılıǵın payda bolıwına

sebep boldı. Bul degeni qúdiretli ruxlanıwlarǵa baylanıslılıq sezilerli hám kózge taslanatuǵın bolıp qaldı.

Ótinish hám qurbanlıq olarǵa atala baslandı. Biraq tábiy múmkinshilikler tuwrısındaǵı qıyallar

keskin ózgerdi. Nátiyjede áyyemgi ruxlanıwlar -animistik sıyınıw ob'ekti az-azdan oǵada qúdiretli

qudaylarǵa aylandılar. Olar ushın meshitte qubla tárepte turatuǵın tekshe hám de shirkewler tashkil etilardi hám olarda keshe hám

kunduz, dıyxanlar jámáátinen arnawlı ajıratılǵan qánige xızmetshiler - keleshektegi ózge dindegi diniy xızmetkerler

xızmet qılatuǵın edi. Áyyemgi totemistik qıyallar da ózgerdi, dıyxanlardı turmısı ań nátiyjesine

baylanıslı bolmaǵan halda, haywanlardı qadrlay basladı, biraq haywanlar hám totemistik qıyallar

áwladlar yadında saqlanıp qolavergan. Bul bolsa zoomorfik sırtqı tústi qandayda -bir sig'inilgan

xudoda sawleleniwine alıp keldi. Akser qudaylardıń kórinisi haywan, qus, balıqlarning yamasa bası, yamasa

denesi formasında bo'lar edi. Bul mifologik qaharmanlardıń joqarıda aytıp ótilgen xudoga

aǵayınlıǵı saqlanıp qalǵan.

Fetishizmning jım-jırt xarakteri ózgerdi, qudaylardıń qúdiretli pútinleri, meshitte qubla tárepte turatuǵın teksheler yamasa

shirkewler janına ornatılǵan iri háykeller formasına aylandı.

Geyde pútinler ornına ramziy háykelsheler, túrli forma daǵı taslar toparı paydalanildi.

Fetishizmning rawajlanıwda bul háykel hám apparatlar sıyınıwxonalarning ramzi bolıp xızmet etdi.

Sıyqırlıq da ózgerdi. Sıyqırlıqgarlarning dushpanlarǵa zıyan etkazish hám áwmetli ań menen

támiyinlew, ruxlanıwlar járdeminde óz maqsetine etiwishning baslanıwiy usılları ornına jańa, puqta

30

oylanǵan qudaylar menen baylanıs dástúrleri, basqa diniy dástúrler, sıyınıw hám qurbanlıq qılıw

tártipleri júzege keldi. Bular tiykarında áyyemgi sıyqırshılıqlar jatar edi. Biraq bir qansha jańalıqlar

júzege keldi. Bunday jańalıqlardan biri - pal hám boljaw edi. Bular sıyqırlıqǵa jaqın bolǵan, hám de

oǵan tiykarlanǵan sıyqırlıq principleri hám usılları edi. Biraq onıń maqseti basqa edi: bul qálewdi

ámelge asırıw emes, bálki onı biliw bolıp tabıladı. Palkerliktiń dáslepki formaları nealit dáwirinen ilgeri de ámel

qılatuǵın edi. Biraq sistema retinde nealit dáwirinde juwmaqlandi. Neolit dáwirindegi dıyxanlar qúdiretli tangridan

qorqqan halda onıń jaqsı niyet munasábetlerine júdá qızıqar edi. Onıń ushın (qurbanlıq ) tábiyaat

kúshleri qudaylarına yamasa ilohiylashtirilgan ájdadlarǵa sıyınıw qılıwar edi. Olardıń iybelinde keltirilgen

qurbanlıqlar hám de ilohiylashtirishga sıyınıw etiwleri olarǵa járdem keltiredi hám soranıwın biykarlaw

etpeydi. Biraq bunı qanday biliw múmkin? Mine sol jerde barlıq usıl hám principleri menen pal

ashıw járdemge keler edi. Hár bir shámbenga munsub bolǵan baslanıwiy sıyqırlıq dástúrlerinen ayrıqsha

bolıp esaplanıw, palkerlik joqarı dárejeli mádeniyattı talap etardi. Dástúrlerdi alıp baratuǵın palker kiyim

shártli belgiler sistemasına ámel etiwi shárt edi. Bul shártli belgiler ilohini qaniqtirganligini hám de

olardıń ótinishlerine anıq juwap beriwge tayınlıǵın anglatardi. Belgiler sisteması hár qıylı - elementar

qorra taslawdan tap quramalı sızıq, jarıq noqat hám sızıqlardı qosılıwıǵa shekem bo'lar edi.

3. 3

Evrey

lik,

buddaviylik

hám

xristianlik

dinge sıyınıw

lar

i dıń Oraylıq Aziyaǵa kirip keliwi.

Evreylik - dini eramızdan aldınǵı 2000 jıllardıń aqırlarında Palestinada vujudga kelip,

jalǵızxudolik ideyasın targ'ib etken din bolıp tabıladı. Evreylik millet dini bolıp, tek ǵana evrey

xalqiga tán. Evreylik dıń kitapiy tiykarları er. av. Iv-III ásirlerde qáliplesti. Bul dinning

táliymatına kóre álemlerdi jaratıwshı birden-bir quday Yahve bar. Ol Tavrotni evreylerge beriw

menen olar menen ahd dúzgen. Go'yoki evreyler Yahvening jer júzindegi xalıqlardıń «eng eskii»

hám keyingi dúnyada berilajak sawǵalardıń eń haqılısı, Muso Yahvening elshisi, Tora (Tavrot)

Yahve tárepinen Musoga Tur tog'ida berilgen múqaddes kitap. Yahve álemlerdi jaratıwdı

ekshembinde baslap, juma kúni tugatdi, shembi kúni bolsa dem aldı hám evreylerge de sol kúni

dem alıstı buyırdı. Sol sebepli Evreylik dinine kóre shembi kúni ullı kún esaplanıp,

hesh qanday miynetke qol urilmaydi.

Bunnan tısqarı Evreylik de messiya - qutqarıwshınıń keliwi haqqındaǵı táliymat da keń

orın alǵan. Oǵan kóre oxirzamonda Yahve evreyler arasından bir qutqarıwshın shıǵaradı hám ol

tómendegi wazıypalardı atqaradı : 1) dúnyanı qaytaldan, isloh etken halda qurıw ; 2) pútkil evreylerdi

Sinion (Quddus qasındaǵı tóbelik) átirapında toplaw ; 3) olardıń barlıq dushpanların jazalaw.

Muso Turtog'ida Yahve menen ushrashqande oǵan 10 ta taxtanı túsirdi. Olarda bul dinge sıyınıw

tiykarın itashkil etken 10 násiyxat bar edi:

1. Yahvedanboshqaniilohdebushlamaslik;

2. Pútin, but hám súwretlerge sig'inmaslik;

3. Biykardan -bıykarǵa Quday atı menen ant ichmaslik;

4. Shembi kúnin húrmet qılıw jáne onı Quday ushın baǵıshlaw ;

5. Ata-ananı húrmet qılıw ;

6. Naxaq adam óltirmaslik;

7. Buzıqshılıq etpeslik;

8. Kelilik etpeslik;

9. Ótirik gúwalıq bermaslik;

10. Jaqınlardıń zatlarına kóz olaytirmaslik.

Evreyliktegi aǵıslar. Evreylik dagi aǵıslar haqqında sóylegende olardı áyyemgi aǵıslar

hám zamanagóy aǵıslarǵa bolıwımız múmkin. Áyyemgi aǵıslarǵa : Saduqiylar, Farziylar, Esseylar

kiredi.

31

Saduqiy atı patshah Dovud payǵambar dáwirinde jasaǵan ruwxanıy Saduq atı menen

baylanıslı. Kóplegen lawazımlı ruxaniylar saduqiy bolǵanlar. Olar diniy jumıslarda tek Nızam

(Musoning bes kitapı ) ni tán alǵanlar. Nızamda ruxaniylar, qurbanlıqlar, sıyınıwlar haqqında sóz

baradı, lekin aqıret hám qıyamet haqqında hesh nárse deyilmagan. Sol sebepli saduqiylar qıyamette

ólgenlerdiń qayta tiriliwin tán almaǵanlar.

Farziy atı áyyemgi evrey tilindegi «tushuntirish», «ajratib kórsetiw» sózinen alınǵan

bolıp, olar Musoning nızamın túsindiriwlaganlar hám ápiwayı adamlarǵa uyretganlar. Farziylar Musoning

zamaninen berli awızsha dástúr dawam etip kelip atır dep esaplaydilar. Olar hár bir áwlad óz

mútajliklerin qandırıw ushın Nızamdı túsindiriwlay aladı dep bilgenler.

Olar múqaddes derek retinde tekǵana Musoning nızamın, bálki basqa payǵambarlardıń

da múqaddes jazıwların, hátte ózleriniń úrp-ádetlerin da qabıl etkenler hám bulardıń

barlıǵına qıyqımlıq menen ámel etkenler. Sonıń ushın olar awqatqa, kiyimge hám basqa

zatlarǵa júdá ıqtıyat bolǵanlar. Qolı hám bedenleriniń ıqshamlılıǵına úlken itibar bergenler.

Farziylar júdá kóp payǵambarlar aytıp ótken qıyametke, ólgenlerdiń qayta tiriliwine

ısengenler.

Esseylar. Quddus daǵı kóplegen ruxaniylar Quday olardan talap etkeni sıyaqlı yashamas edi.

Odan tısqarı rimlikler birpara diniy hámellerge Musoning Nızamına muwapıq múnásip bolmaǵan

shaxslardı tayınlaǵan edi. Bunı kórgen bir gruppa ruxaniylar Quddusda sıyınıw qılıw hám qurbanlıq

qılıw Nızamǵa tuwrı kelmey qaldı, dep esapladılar. Olar Quddustı tastap, evrey sahralarına

shıǵıp kettiler hám sol jerde óz jámáátlerin quradılar. Olardı esseylar dep atawdı. Esseylar

Quday tárepinen jiberiletuǵın qutqarıwshı - Messiyaning keliwi hám Quddustı tazalawın kútip,

sıyınıw etip jasar edi.

Massonizmning mánisi «ozod qurıwshılar» bolıp, Evreylik dagi jasırın shólkem bolıp tabıladı. Ol

eramizǵa shekemiy 44 jılı Rim imperatorlaridan Irod Akriba tárepinen óziniń eki evrey máslahátshisi:

baslıq orınbasarı Heron Abyud hám birinshi sekretar Muob Lomiy járdeminde islengen. Maqseti

- dúnyada evreyler húkimranlıǵın ornatıwǵa erisiw. Ol shólkemlesken dáwirde «maxfiy qudıret»

dep atalardı. Keyinirek massonizm dep ataldı.

Sionizm atı Quddus daǵı Sion tog'i menen baylanıslı. Bul aǵıs Avstraliyalıq evrey jurnalist T.

Gerlsning «Evreyler mámleketi» qollanbası tiykarında dúzilgen. Bul aǵımdıń óz aldına qoyǵan maqseti

- evreyler ózleri jasap turǵan túrli úlkelerden shıǵıp, Palestinada «milliy qosılıw»ga erisiw.

Sionizm «jahon evrey milleti»- «oliy millet» sıyaqlı ideyalardı ilgeri suradi. Óz ideyasına kóre

sionizm siyasiy aǵıs bolıp, maqsetine erisiw jolında evrey dininen paydalanadı.

Evreylik dárekleri. Evrey dini basqa dinler sıyaqlı óziniń múqaddes jazıwlarına iye.

Onıń tiykarınan eki deregi bolıp, biri er. av. XIII asirde jasaǵan hám Izrail xalqini Egipetten alıp

shıǵıp ketiwge basshılıq etken Muso payǵambarǵa Tur tog'ida berilgen Tora (Tavrot). Bul derek

xristianlar ushın da múqaddes esaplanǵanlıǵı ushın ol haqqında xristianlik temasında keńlew

toqtalamiz.

Talmud. Talmud (qáddi. yahud. tilinde lameyd - úyreniw) eramızǵa shekemgi Iv ásirlerde vujudga

kelgen hám jazba Toradan ayrıqsha bolıp esaplanıw, áwladdan -áwladqa awızsha túrde ótip barǵan. Sonıń

ushın Torani jazba nızam, Talmudni bolsa awızsha nızam dep júrgizilgen. Talmud Mishna hám Gemara

kitapları kompleksi bolıp, Mishna ravvinlar tárepinen Tavrotga jazılǵan túsindiriwler, Gemara bolsa

Mishnaga jazılǵan túsindiriwlerden ibarat. Talmudning Palestina (O'rshalim) hám vavilon (Bavliy)

nusqaları bar. O'rshalim Talmudi eramızdıń III ásirlerdinde Bavliy talmudi eramızdıń v ásirinde

tahrir etilgen.

Ol jaǵdayda ilgeri evreyler ushın belgisiz bolǵan ózine tán esxatologik (yaǵnıy aqıret,

qıyamet, marhumlardıń tiriliwi, ol dúnyadaǵı sıylıq hám jaza ) qıyallar óz sawleleniwin tapqan. Talmudda

32

Evreylik dıń dástúrleri, úrp-ádetleri anıq aytılǵan bolıp, olar 248 wásiyat hám 365

taqiqni óz ishine aladı. Sonıń menen birge, ol jaǵdayda áyyemgi evreyler arasında dinge sıyınıw, partiya, gruppalar

(saduqiylar, farziylar, esseylar) dıń kelip shıǵıwı haqqında tariyxıy maǵlıwmatlar keltirilgen. Ol jaǵdayda

aytılǵan diniy nızam -qaǵıydalar, isenimler, kórsetpeler evrey dininiń tiykarın quraydı.

Evrey dástúrleri hám bayramları. Evreyler ózleriniń Yahvega salıstırǵanda sadıq

ekenliklerin tastıyıqlaw ushın bir neshe úrp-ádetlerdi atqarıw etediler. Olar jıllıq hám kúnlik

sıyınıwlardan, bayramlardan, dástúrlerden ibarat. Sıyınıw úyde da sinagogada da birdey alıp

barıladı. Evreyler sinagogasining arqa tárepinde Toraning nusqaları saqlanatuǵın sandıq hám

Ravvin ushın minbar qoyılǵan. Hayallar er adamlardan bólek sıyınıw qılıwadı. Sinagogada sıyınıw

qor formasında alıp barıladı.

Jańa tuwǵan ul balalar segizinshi kúni súnnet etiledi. Evreylik de bir neshe tur

azıq-túlikler, tiykarınan cho'chqa, qoyan, qosayaq tıshqan, túye, pútin tuyaqlılar, óliksexo'r qus sıyaqlı

birpara haywan góshini eyish qadaǵan etiledi.

Evreylerdiń jıllıq bayramları ishinde eń itibarlisi Peysax (Pasxa) bayramı bolıp tabıladı. Bul bayram

xristianlarning pasxasidan ayrıqsha bolıp esaplanıw, evreylerdiń Egipet degi qullikdan qutılıp shıqqanları

munasábeti menen bayramlanadı. Áyyemgi evreylerde Pasxa dep qózishaq góshi hám vinodan

ibarat keshki awqatqa aytılǵan. Quday Egipet degi evrey bolmaǵan gódeklerdi qirib taslawǵa

qarar etkende olar óz úyleriniń bosaǵaın sol qanı menen bo'yab ózlerin evrey ekenliklerin

bildirgenler.

Evreyler pasxa bayramınan keyingi etti kún dawamında duzsız, qamır tırıssız patir - masa

eydilar. Masani eyish menen hár bir evrey Muso basshılıǵındaǵı óz áke-babalarınıń shetn

qıyınshılıqların sezim etedi. Bul bayram evreylerdiń quyash -ay kalendarınıń Nison ayınıń 14

kúni (aprel ayınıń ortalarına tuwrı keledi) bayramlanadı.

Pasxadan keyingi 50-kúni evreyler Shabuot (SHevuot) bayramın bayramlaydilar. Bul

bayram daslep dıyxanshılıq bayramı bolǵan, keyinirek Sinay tog'ida Musoga Quday tárepinen

Toraning beriliwin bayramlab ótkeriletuǵın bayramǵa aynalǵan. Ol evreylerdiń kalendarı

boyınsha Sivona ayınıń 6 -, 7-kúnleri bayramlanadı.

Kuzda evrey kalendarındaǵı Tishri ayınıń 1-2-kúnleri (sentyabr aqırı, oktyabr basları )

jańa jıl bayramı - Rash-Ashona bayramlanadı. Bul bayram evreyler ushın poklanish bayramı

esaplanıp, olar qurbanlıq etilgen qoshqar shoxidan jasalǵan sırnaylardı shaladılar, gúnáleri

qalmawı ushın qaltaların awdarıp jaqsılap qoqadilar.

Tishri ayınıń 9 -kúni gúnálerden poklanish bayramı - Yom-Kipur bayramlanadı. Rash-Ashona

hám Yom-Kipur bayramları ortasında evreyler ruwza tutadılar. Ruwza kúnleri olar yuvinmaydilar,

jeleńoyoq, eski-tuski kiyimlerge o'ranib yuradilar. Sinagogada nadomatlar menen yig'lab toba

etediler.

Purim (shek) bayramı evrey bayramlarınıń ishinde eń kewilli esaplanadı. Bul bayram

evreylerdiń olardı qirib taslawshı bolǵan Parsı patshahi Homon zulmidan qutilganliklari

húrmetine báhárde bayramlanadı. Olardı Homondan óz ámekisi Mordexay qolında tárbiyalanǵan

Esfir atlı qızsha qutqargan. Sonıń ushın bul kúni evreyler «Homonga náletler bolsın»,

«Mordexayga Xudoning raxmetleri mayılsin», dep qichqiradilar.

Evreyler Orta Aziyada. Ekenin aytıw kerek, evreyler Orta Aziyaǵa áyyemgi zamanlardan kóship

kelgenler. Olardıń bul keliwleri haqqında hár qıylı ráwiyatlar bar. Olardıń ishinde umum tán alıw

etilgenlerinen biri mınada, evreyler bul regionǵa Iran arqalı kirip kelgenler. Bul xalıqtıń Orta

Aziyaǵa xijrası kóp ásirler dawamında dawam etdi. Shamalarǵa kóre, olar Assuriya quwǵınları

waqtında - er. av. vII-vI ásirlerde Iranǵa kóship kela baslaǵanlar. Hátte e. r. av. vIII ásirlerde birpara

evreyler Izraildı tark etip, Egipet, Iran sıyaqlı úlkelikte turar jay tapqanliklari haqqında da xabarlar

33

bar. Parsı mámleketi málim múddet Orta Aziyanı óz húkimleri astında tutıp turǵan hám tap sol dáwirde

evreylerdiń kóship keliwi ámelge asqan. Bul pikirdi jergilikli evreylerdiń parsı sóylesimlerinen

birinde sóylesiwleri de quwatlaydı. Olardıń turmıs ádetleri, úrp-ádetleri áyyemgi evrey, parsı hám

jergilikli - Orta Aziya mádeniyatlarınıń qarıwmasidan ibarat. Tariyxtıń túrli processlerinde bul úsh

mádeniyattan geyparalarınıń tásiri kusheytiwi yamasa kerisinshe susayishi gúzetilgen. XvIII ásirdiń

baslarında Orta Aziyada júz bergen siyasiy processler sebepli evreyler Iran, Afganistan, Xiva,

Qo'qon hám Buxara jámáátlerine bolınıp ketti. Ótken ásirdiń ekinshi yarımında Rossiya tárepinen

Orta Aziyanıń málim bir bóleginiń basıp alınıwı taǵı evreylerdiń Turkiston Toliq huqıqlıiyati hám

Buxara Amirligi jámáátlerine bolınıp ketiwine alıp keldi. Evreylik millet dini bolǵanlıǵı ushın

evreyler qay jerde bolmaydıin, biri-ekinshisidan qansha uzaq bolmaydıin, oqıytuǵın kitapı -

Tavrot, ıqtıqat etetuǵın dini birden-bir bolıp qolaverdi. XvIII asirde Orta Aziya evreyleri

tushkunlik dáwirin basdan keshirdiler. 1793 jılı ózi Farbiy Afrikadan bolıp, Palestinanıń Sfat

qalasında jasawshı Iosif Mamon Batısiy óz qalası evreyler ushın materiallıq járdem toplaw

maqsetinde Buxaraǵa keledi. Ol bul erlik evreylerdiń óz dinlerinen uzoqlasha baslaǵanlıqların

kórip, bulmanda qalıwǵa hám milletdoshlariga diniy tálim beriwge ahd etedi. Evreyler mudami

tınısh, kem xalıqlı orınlarda jasawdı ábzal kórgenler. Agarchi Orta Aziyalıq evreylerdi Buxara

evreyleri dep atalsa da, olar kóbirek Samarqandda jasaǵanlar. XvIII ásirdiń ortalarında Kemde-kem ushraytuǵın -

shoh Samarqandni basıp alǵanında onıń lashkarlari arasında túrkler, lazginlar, afg'onlar, Iraniylar,

sonıń menen birge, evreyler bolǵanlar. Olar Samarqandning Shoh-Kash, Patsha -Raga, Novadon,

Qoshovuz sıyaqlı gúzarlarında jasap qalǵanlar. Buxara húkimeti Kemde-kem ushraytuǵın -shoh dáwirinde evreylerge

salıstırǵanda jumsaq mámilede bolǵan.

San tárepten kóbeygen evreylerdiń barlıqları bir jerge jam bolıp jasawdı

qálewardi. Biraq, Buxarada da, onıń Qalasısabz, Úlkenqo'rg'on, Karmana sıyaqlı wálayatlarında

da evreylerdi musulmanlardan bóleklengen halda bólek jasawǵa májbúr edi. 1843 jıldıń

báhárinde jergilikli evreylerge Samarqandning arqa bóleginen 2, 5 gektar jaydı 10000 gúmis

teńgege satıw haqqındaǵı shártnama tuzildi. Bul shártnamanı yahudilardan 32 kisi imzoladi, mámleket

onıń haqıyqıylıǵın tórt móhir menen tastıyıqladi. Sonday etip, evreyler ózleriniń birinshi

máhellelerine iye boldı.

4- MA'RUZA: Jáhán dinleri:Buddizm hám xristianlik

1. Buddizm. Buddizm táliymatında -tórt joqarı haqıyqat, nirvana.

2. Buddizm etikalıq táliymatı -pánje -shila. Buddizmdagi aǵıslar maxayana, xnayana, lamanizm hám

t.b.

3. Ózbekstan aymaǵındaǵı buddizm estelikleri hám olardıń izertlew etiliwi.

4. Xristianlik. Xristian teologiyası. Jalǵız xudoning úsh túsi Áke-quday, Ul- quday, Múqaddes

ruxlanıw. Xristianlikdagi tiykarǵı aǵıslar provaslavie, katolizm, protestantizm.

5. Xristianlikni Orta Osyoga kirip keliwi.

Qollanılatuǵın tálim texnologiyaları : keys-stadi, BBB, pinbord, dialogik jantasıw, mashqalalı

tálim. Intellektual hújim, blits-soraw, tartıs, óz-ózin qadaǵalaw.

Buddaviylik - ush dúnya dinleri ishinde eń áyyemgisi esaplanıp, eramızdan aldınǵı vI - v

ásirlerde Indiyada júzege kelgen. Bul dinga ıqtıqat etiwshiler, tiykarınan, Qubla, Qublası -Arqa

hám Arqa Aziya mámleketlerinde, Shri-Lanka, Indiya, Nepal, Butan, Kitay, Singapur,

Malayziya, Mongoliya, Kareya, Vetnam, Yaponiya, Kombodje, Birma, Tayland, Laosda hám bólekan

34

Evropa hám Amerika kontinentlerinde, Rossiyanıń arqa regionları - Buryatiya, Qalmiqistonda

jasaw etediler.

Házirgi kúnde dúnyada buddaviylikka ıqtıqat etiwshiler sanı qansha ekenligi anıqlanbaǵan,

sebebi kóplegen mámleketler huqıq normalariga kóre qaysı dinga ıqtıqat etiwshiler sanı qansha

dep esabat jumısları alıp barilmaydi. Biraq shama menen alınǵanda házirgi kúnde dúnyada buddaviylar

sanı 400 mln.ga jaqın bolıp, olardan 1 mln.ga jaqinı monaxlar bolıp tabıladı.

Buddaviylik bunnan 2500 jıldan aldınlaw Indiyada diniy filosofiyalıq táliymat retinde vujudga

kelip, ol jaǵdayda kóplegen nızamlı derekler hám kóp sanlı diniy jónelisler bar bolıp tabıladı.

Buddaviylikning túrli milletler tárepinen keń qabıl etiliwi jáne onıń keń sheńberde tarqalıp

ketiwiniń sebebi onıń túrli milliy hám diniy dástúrler menen kirisiwa alıwı bolıp, bul zat

buddaviylikning turmıstıń barlıq tarawları, atap aytqanda, diniy, materiallıq, siyasiy hám ekonomikalıq

qatlamlarǵa kirip barıwına sebep boldı.

Buddaviylikni dinge sıyınıw yamasa filosofiya, ideologiya yamasa mádeniyat nızamları kompleksi yamasa turmıs tárizi

dep bahalaw múmkin.

Házirgi buddaviylikka ıqtıqat etip kiyatırǵan shıǵıs mámleketlerindegi buddaviylik

táliymatın úyreniw ol jerdegi siyasiy-ekonomikalıq, ruwxıy mádeniyatın túsiniwdiń tiykarǵı

faktorlarınan esaplanadı. Bul mámleketlerde buddaviylik qaǵıyda hám dástúrleri buddaviylikka ıqtıqat

etiwshiler názerinde oraylıq húkimet nızamlarınan kóre ústin turadı. Bul zat zamirida

buddaviylikning potensial kúshi jatadı.

Buddaviylik tiykarlawshisiniń shaxsı. Buddaviylik tiykarlawshisi haqıyqıy tariyxıy shaxs bolıp tabıladı. Bul kóplegen

buddaviylik menen shuǵıllanǵan izertlewshi ilimpazlar bizgeshe etip kelgen derekler tiykarında tastıyıq

etkenler. Buddaviylik tiykarlawshisi haqqında xabar beretuǵın folklor hám kórkem Ádebiyatlar onı Siddxarta,

Gautama, Shakyamuni, Budda, Tadxagata, Djipa, Bxagavan sıyaqlı ısımlar menen yadlaw etediler. Bul

ısımlardıń mánisleri tómendegishe: Siddxartxa - jeke atı, Gautama - urıw atı, Shakyamuni -

formaar yamasa shakiya qáwiminen shıqqan oyshıl, Budda - nurlangan, Tadxagata - sonday

etip sonday ketken, Djina - jeńimpaz, Bxagavan - bayram etiwshi. Bul ısımlar ishinde eń ataqlıı

Budda atı bolıp, sol ismdan onıń dinine buddaviylik (buddizm, buddiylik) atı berilgen.

Házirgi kúnde Buddaning besew ómirbayanshiiyasi málim bolıp tabıladı: «Maxavostu»- eramızdıń II ásirinde

jazılǵan, «Lalitavistara»- eramızdıń II-III ásirlerdinde júzege kelgen, «Buddaxacharita»- Budda

filosoflarınan biri Ashvagxoshey tárepinen eramızdıń I-II ásirlerdinde jaratılǵan, «Nidanakatxa»-

eramızdıń 1-ásirinde jazılǵan hám «Abnixishkramansutra».

Bul ómirbayanshiiyalar arasındaǵı tiykarǵı qarama-qarsılıq Buddaning qaysı jıllarda jasaǵanlıǵı jóninde bolıp tabıladı.

Olar eramızdan aldınǵı IX-III ásirler arasındaǵı túrli múddetlerdi kórsetediler. Rásmiy buddaviylik

esabına kóre bolsa Butama - Budda er. av. 623 jılda tuwılıp, 544 jılda opat etken. Biraq,

kópshilik izertlewshilerdiń onıń tuwılıwı er. av. 564 jılda, ólimi bolsa 483 jılda dep esaplaydilar.

Geyde 560 - 480 dep tolıq sanlar menen kórsetediler.

Joqarıda yadlaw etilgen ómirbayanshiiyalarda Buddaning haqıyqıy turmısı menen onıń tań qalǵanday turmısı

óz-ara ıylewib ketken.

Siddxartxa Shakya qáwiminiń patshahlaridan biri Shuddxodananing balası edi. Onıń

sarayı Ximolay tawları etagida Kapilavasti degen awılda bolǵan. (Házirde Nepal aymaǵında ).

Anası - Malika Mayya. Patshah balasın árman háwesler qushaqında tárbiyalar, onı hesh bir

kemshiliksiz úlken etedi. Ulg'ayib qońsılas patshahlardan birewiniń qızı Yashadxaraga úylenedi hám

ul kórip, oǵan Raxula dep at qóyadı.

Hesh bir qıyınshılıq hám kemshilik kórmey ósińki bala Siddxartxa ittifiqo qarigan cholni,

nawqastı, salmaqli miynetli bir xristian monaxni ushıratadı. Bunnan qattı tásirlegen shahzoda insaniyattı

qıyınshılıq hám azaptan qutqarıw jolların axtarib saraynı tastap ketedi. Bul waqıtta ol 30 jasda

35

edi. Ol besew xristian monaxga ko'shilib, olar menen awılma -awıl aylanıp yuradi. Kóp waqıt bul xristian monaxlarǵa

joldaslıq etip, olardıń jollarında málim maqset joq ekenligin hám bul jol óz aldına qoyǵan

maqseti - insaniyattı azap azap-aqıretten qutqarıwǵa alıp barmaslıǵının tusinip jetedi hám xristian monaxlar

jámáátinen ajraladi`.

Ol putaqsha ormanlarda aylanıp, sharshap bir tereki tagida dem alıw ushın o'tiradi hám

ózine tokı haqıyqattı tapmaguncha bulmannan túrmeslikti wáde beredi.

Bul otırıwdıń 49 kúni onıń kewilinden «Sen haqıyqattı taptıng» degen ses keledi. Sol

waqıtta onıń kóz aldında pútkil bolmıs kórinetuǵın boladı. Ol dama orında asıgıw, qayaqqa bolıp tabıladı

umtılıwdı kóredi. Hesh bir orında osudalik joq edi. Turmıs aqırız uzaqlıqtı gózlep ótip

ketip atırǵan edi. Insan aqli etpes bir kúsh - Krishna - jasaw, ámeldegi bolıw umidi barlıqtıń

tınıshın buzar, halok eter hám taǵı qayta jaratar edi. Mine endi Budda kimga qarsı gúresiw

kerekligin angladi. Sol ondan ol Budda - nurlangan dep ataldı. Utagidao'tirgandaraxtesa -

nurlangandaraxtdebatalaboshladi.

Budda óziniń birinshi shaqırıqın varanasi qasındaǵı Rishipatana baǵında, óziniń bes

xristian monax doslarına etdi hám sol onıń birinshi shákirtleri boldı.

Sol kúnden baslap Budda óz shákirtleri menen awılma -awıl yurib óz táliymattı

tarqatıp ózine jańa isin dawamlawshılar asıradı. Budda 40 jıl dawamında óz táliymatın Indiyanıń túrli

jaylarına etkazadi hám 80 jasında Kushtnagara degen orında dúnyadan ótti. Onıń óligi hind

udumiga kóre ol jerde kuydirilib, onıń xoki 8 ta budda jámáátlerine bolıp jiberildi hám hár bir

jámáát onı kómiw etken jayında sıyınıwxona júzege keliw etdi.

Buddaning turmısı haqqında túrli ańızlar da toqılǵan. Bul ańızlarda aytılınıwına qaraganda, Budda

kóp jıllar dawamında er júzindegi túrli janzatlar túsinde qayta tuwılǵan : 84 ret ruwxanıy, 58

ret patshah, 24 ret xristian monax, 13 ret sawdager, 18 ret meshin, 12 ret tawıq, 8 ret

ǵaz, 6 ret pıl sonıń menen birge balıq, qurbaqa, kalamush, qoyan sıyaqlı túsde qayta tuwılǵan. Jámi

550 ret qayta tuwılǵan. Ol mudami qay jerde, qaysı túsde tuwılishini ózine ózi belgilegen.

Sońǵı ret onı qudaylar insaniyattı tuwrı jolǵa baslawı ushın insan túsinde

jaratqanlar. Bul ańızlardıń geyparalarına kóre er júzinde Gautamaga shekem 6 ta budda ótken.

Sol sebepli buddaviylikning birpara múqaddes jaylarında 7 sıyınıwxona júzege keliw etilgen. 7 Botxa

tereki ótkerilgen. Birpara ańızlar 24 ta Budda áwladı ótken desa, geyparaları mińlaǵan Buddalar

ótken dep dawa etedi.

Buddaviylik táliymatı. Buddaviylik áyyemgi Hind diniy - filosofiyalıq táliymatları tiykarında vujudga

kelgen, ámeliyat hám teoriyalıqotdan ibarat diniy sistema bolıp tabıladı. Onıń hasası «Turmıs - bul azap, azap-aqıretdir»

hám «najot jolı bar» degen ideya bolıp tabıladı. buddaviylik nizamlıqlarına kóre insan ózine

maslasqan janzat bolıp, ózinde tuwıladı, ózin ózi halok etedi yamasa qutqaradi. Bul zat

Buddaning dáslepki shaqırıqında sáwlelengen 4 rasında óz ańlatpasın tapqan.

Birinshi

haqıyqat

- «Azap azap-aqıret bardir». Hár bir tiri jan basınan keshiredi, sonıń

ushın hár qanday turmıs - qiynoq, azap-aqıret bolıp tabıladı.

Tuwılıw - qiynoq, kesellik - qiynoq, ólim - qiynoq, jaman zatqa dus keliw - qiynoq,

jaqsı zattan ayrılıw - qiynoq, jaman zattan ayrılıw - qiynoq, ózi qálegen zatqa iye

bolmaw - qiynoq. Dúnya dúzilisiniń tiykarǵı nızamı bir-birine baylanıslılıq. Hesh bir zat málim

sebepsiz yaralmaydi. Lekin hár bir hádiyse yamasa hárekettiń baslanǵısh sebebin anıqlaw múmkin

emes. Sol sebepli buddaviylik dúnyanı sol jaǵdayında qabıllawǵa shaqıradı.

Buddaviylik táliymatına kóre, hár qanday zat yamasa hádiyse ol qale materiallıq yamasa ruwxıy

bolsın Dxarma (element) lardan dúzilgen. Bul elementler óz ózgeshelikine kóre háreketsiz bolıp,

olardı háreketlendiriwshi kúsh insannıń qıyallar hám sózleri bolıp tabıladı. Ob'ektiv haqıyqat bul turaqlı

túrde ózgerip turıwshı Dxarmalar aǵımı bolıp tabıladı. Háreketdegi Dxarmalar bar ekenligin 5 formasın

36

jaratadı : dene, sezim, sezim-sezim, háreket, ańǵarıw. Bul bes forma insandı quraydı. Insan olar

járdeminde jasaydı hám bolmıs menen baylanısda boladı, jaqsı yamasa jaman islerdi atqaradı. Bul zat

insannıń ólimi menen tamamlanadı. Insandı quraytuǵın bes forma (skandx) óz gezeginde qayta

tuwıladı. Jańa denediń qásiyetleri tiykar bóliwshi bes nátiyjeni beredi: iskerlik, joldan azǵanlıq,

qálew, qálew hám norma. Bul prosess «hayot dóngelegi»ni quraydı. «Turmıs dóngelegi»de turaqlı

túrde aylanıp, insan máńgi qiynoqqa dús boladı.

I kk

inchi

haqıyqat

- «qiynoqlarning sebepleri bardir». Insan materiallıq zatlar yamasa

ruwxıy qádiriyatlardan paydalanıp, olardı haqıyqıy hám turaqlı dep esaplaydı hám mudami olarǵa iye

bolıwǵa ıntıladı. Bul umtılıw turmıs dawam etiw waqtine alıp baradı. YAxshi yamasa jaman niyetlerden

dúzilgen turmıs dáryası, ármanlar hám umtılıwlar sebepli keleshek turmıs ushın karma házirleydi. Sonday eken,

qayta tuwılıw, jańatdan qiynoqlarga dús bolıw dawam etedi. Buddistlar pikrine qaraǵanda Buddadan

keyin hesh kim Nirvana jaǵdayına erise almaǵan.

Úshinshi

haqıyqat

- «qiynoqlarni tamamlaw múmkin». YAxshi yamasa jaman niyetler,

umtılıwlardan pútkilley úzilis Nirvana jaǵdayına tuwrı keledi. Bul jaǵdayda insan qayta tuwılishdan

toqtaydı. Nirvana jaǵdayı, buddaviylar pikrine qaraǵanda, «Turmıs dóngelegidan» tısqarına shıǵıw bolıp tabıladı. «Men»

degen pikirden ajralıp, insannıń sezimiy sezimllarini tolıq tamamlaw bolıp tabıladı.

Tap

' rtinchi

haqıyqat

- qiynoqlardan qutilish jolı bar bolıp tabıladı. Bul jol - «Segizta zatqa ámel

qılıw, tuwrı túsiniw, tuwrı háreket qılıw, tuwrı mámilede bolıw, pikirdi tuwrı jıynash». Bul

joldan barǵan insan Budda jolin tutadı.

Bul segiz zatqa ámel qılıw meditasiya dep ataladı. buddaviylik táliymatı tiykarınan úsh

bólekten ibarat : 1. Meditasiya; 2. Etika ; 3. Donolik.

1. Meditasiya:

1) Tuwrı túsiniw;

2) Tuwrı nıyetleniw;

3) Tuwrı ózin tutıw ;

4) Tuwrı ańǵarıw ;

5) Tuwrı háreket qılıw ;

6 ) Tuwrı mámilede bolıw ;

7) Tuwrı oylaw ;

8) Tuwrı sóylew;

2.

A

x l o q n

o rmalari

-

Budda

«P

talay

Shila

»

násiyxatı

:

1) Adam óltiriwshilikten saqlanıw ;

2) O'g'rilikdan saqlanıw ;

3) Joldan azǵanlıqtan saqlanıw ;

4) Ótirik, jasama zatlardan saqlanıw ;

5) Mast etiwshi zatlardan saqlanıw ;

6 ) Tushdan keyin awqatlanıwdan saqlanıw ;

7) Oyın - kulgudan saqlanıw ;

8) Zebu-ziynat, átir-upalardan saqlanıw ;

3.

D

o nishmandli

k - bul buddaviylikning tiykarǵı maqseti bolıp, zatlar tábiyaatın tuwrı

túsiniw.

Dáslepki buddaviylikning dxarmalar tábiyaatı haqqındaǵı abstrakt metafizik tiykarları buddaviylikda eki

aǵıs «Xinayana» (kishi dóngelek) hám «Maxayana» (úlken dóngelek) júzege keliwine alıp keldi.

Xinayana atap ótiwishe dxarmalar tábiyaatın úyreniw hám nirvanaga erisiw ruwxıy jol

menen boladı. Bul jol júdá salmaqli hám tek monaxlargina nirvana jaǵdayına etiwi múmkin. Maxayana

bolsa Budda denesi jonzotlarni azaptan qutqarıw ushın túrli jonzot formasına kiriwi múmkin hám

37

turmıs shınjırındaǵı barlıq onı úyreniwi, ańǵarıwı múmkin deydi. Bul zat sheksiz Budda ramlarini,

qudaylardı kelip shıǵıwǵa sebep boldı. Bul qudaylarǵa ıseniw jolları barlıqǵa múmkin. Sol

sebepli «Úlken dóngelek» dep ataladı.

Buddaviylikning tarqalıwı. Buddaviylikning jayılıwında Sangxa - buddaviylik jámáátleriniń

roli úlken bolǵan. Olar jıldıń hawa rayısı jaqsı bolǵan 9 ayında qalama -qala, awılma -

awıl yurib, olar xalqın buddaviylikga shaqırıq etip olarǵa Budda táliymatın uyretip júriwgen.

Tek ǵana Musson jawınları tinmay quygan 3 aydaǵana óz sıyınıwxonalarida ornıqlı bolıp sıyınıw

menen shuǵıllanganlar.

Eramızdan aldınǵı 273-232 jıllarda húkimranlıq etken Imperator Ashoka dáwiri buddaviylikning

keń aymaqǵa jayılıwına úlken múmkinshilikler jarattı. Ashoka óziniń dáslepki húkimranlıq waqtıdanoq

buddaviylikka ıqtıqat ete basladı. Ol buddaviylikka, monaxlariga, olardıń Indiya menen

shegara qatar mámleketliklerge etken missionerlik háreketlerine qayırqomlıq etdi. Olar óz shaqırıqları tiykarında

qandayda -bir erlik xalıq yamasa ruxaniylar tárepinen qarsılıqqa ushrassalar, olar hesh qanday qarsı háreket

etpey, óz jollarında dawam etkenler. Eger jergilikli xalıq tárepinen ózlerine salıstırǵanda qayırqomlıq

sezsalar, sol erga kóbirek áhmiyet berip, olardı kóbirek shaqırıq etiwgen.

Buddaviylik jámáátleri hár qanday basqa dinge sıyınıw, mádeniyat yamasa úrp-ádetler qamrovida yamasa

aralasıwda bir neshe júz yillab ózlerin saqlap qalıw, hám de pursat kelip olarǵa óz tásirinlerin

ótkeriw qábiletine iye esaplanadılar. Olardı bul qásiyetleri Indiyada musulman hukmdorlar dáwirinde,

Shri-Lankada portugallar, gollandlar hám inglizlar koloniyası dáwirinde, Kitay hám Yaponiya

konfusiychilari dáwirinde, Qublası -Arqa Aziyaǵa buddaviylikning jayılıwında ayqın kórinetuǵın bolǵan.

Sonday etip, buddaviylik eramızdan aldınǵı 1 mıń jıllıq aqırlarında Shri-Lankaga hám Orta

Aziya hám de Old Aziyanı óz ishine alǵan Kushon imperiyasiga kirip keldi. Biziń úlkeimizde

alıp barılǵan arxeologiya qazıw jumısları asnosida Oratepa, Dalvarzintepa, Quva, Zartepa,

Qarawıltepa, Ayritom jerlerinen tabılǵan. Shakyamuni butları, haywan háykelchalari, ramziy

dóńgelekler hám stupa qaldıqlarınıń gúwalıq beriwine qaraǵanda Kushon imperiyasida buddaviylikka úlken

áhmiyet berilgen.

Buddaviylik eramızdıń I ásirinde Kitayǵa, Iv asirde Kareyaǵa, vI asirde Yaponiyaǵa, vII asirde

Tibetga, XIII ásirden XvI asrgacha Mongoliyaǵa, XvII ásirden XvIII ásirlerge shekem Buryatiya hám Tuvaga,

XIX-XX ásirlerde Amerika hám Evropa kontinentlerine kirip barǵan.

Kitay dárekleriniń xabar beriwine qaraǵanda buddaviylik Kitay aymaǵına kirip barıwında

úlkeimizden barǵan budda ilimpazlarınıń ulessi úlken bolǵan. Shama menen 30 ga jaqın shaqırıqshı

ilimpazlar Kitaydıń túrli qalalarında budda táliymatın jayǵanlar. Xanuzgacha Samarqand, Buxara,

Shoshdan barǵan budda ilimpazlarınıń mazarları múqaddes jay esaplanadi.

Buddaviylik óz táliymatında hesh qashan basqa qudaylarǵa sıyınıwdı ta'qiqlamagan. Bálki

olarǵa sıyınıw qılıw insanǵa waqtınsha táselle beriw múmkin. Biraq, nirvana jaǵdayına alıp barmaydı

dep aytqan. Usınıń sebepinen buddaviylik táliymatı túrli orınlarda jayılıwı menen olar sıyınıw etip kelgen

qudayları yamasa ullılanǵan shaxsları tımsalları sıyınıwxonalarni iyelegen.

Mısalı, Indiyanıń buddaviylikka tiyisli qudayları «dunyoni jaratıwshı Braxma»,

«chaqmoq hám gúldirmama qudayı Indra», «hunarmandchilik jumısları qudayı Xatimanu», Tibetda:

«Tibet eposi qaharmanı Baser» tımsalı, Mongoliyada Chingizxon sıyaqlı milliy panteon buddaviylik

qudayları sapasına aylandı. Biraq bul panteonlar Nirvana jaǵdayına alıp barmaydı. Tek ǵana Budda

nirvanaga júrgizedi hám insandı qiynoqdan qutqaradi.

Buddaviylik dárekleri. Buddaviylik táliymatı bir qatar toplam formasına keltirilgen

jıynaqlarda bayanlaingan. Olardan eń tiykarǵısı Tripitaka (yamasa Tipitaka) - úsh sebet mánisin

ańlatadı. Ol úsh bólekten ibarat bolǵanlıǵı ushın sonday at menen atalǵan. buddaviylikning bul

jazba deregi házirgi dáwirde Shri-Lankada saqlanıp qalǵan. Ol eramızdıń baslarında

38

qáliplesken. Olar - budda úgit-násiyatlawınıń haqıyqıy bayanı esaplanǵan sutra tekstleri (sutta-pitaka),

rahboniylik etikası hám meshittegi keń namazxanalar qaǵıydalarına arnalǵan vinaya tekstleri (vinaya-pitaka),

buddaviylikning filosofiyalıq hám psixologiyalıq máselelerin bayan etip beriwge arnalǵan

abxidxarma tekstleri (abxidxarma-pitaka) den ibarat. Keyinirek qáliplesken sanskrit, Kitay, tibet,

kxmer hám yapon tillerindegi buddaviylikka tiyisli ádebiyatlar talay keń tarqalǵan, biraq olardıń

tariyxıy ma`nisi kemrek. Budda turmısına tiyisli ráwiyatlardıń barlıǵı Tripitakada jıynanǵan.

Xristianlikning payda bolıwı. Xristianlik dini buddaviylik hám islam dinleri qatarında jáhán

dini esaplanadı. Bul dinge sıyınıw ózine ıqtıqat etiwshilerdiń sanı tárepinen jáhán dinleri arasında eń yirigi

esaplanadı. Oǵan ıqtıqat etiwshilerdiń sanı 1 mlrd. 600 mln. bolıp, bul san dúnya xalqınıń

derlik úshten birine tuwrı keledi.

Xristianlik tiykarınan Evropa, Arqa hám Qubla Amerika, Avstraliya kontinentlerinde hám de

bólekan Afrika kontinentiniń qubla bóleginde hám Aziya kontinentiniń arqa bóleginde tarqalǵan.

Xristianlik eramızdıń basında Rim imperiyasining arqa bóleginde Palestina erlerinde vujudga

keldi. Iso Masih (Iisus Xristos) Bibliyaning xabar beriwine kóre, xristianlik táliymatınıń tiykarlawshisi

bolıp, ol Rim imperiyasi shólkemleskeniniń 747 jılı Palestinanıń Názeret awılında pák qız qız

Maryamdan Xudoning amri menen dúnyaǵa keldi. Jańa eraning baslanıwı da Iso Masihning

dúnyaǵa keliwi menen baylanıslı.

Eramızdıń baslarında evreyler hákimiyattıń úsh siyasiy gruppası menen baylanıslı salmaqli tushkunlikni

basdan keshirar edi. Bir tárepden Rim imperatori hám onıń orınlardaǵı járdemshileri, ekinshi

tárepden Palestina patshahi Irod Antipa, úshinshi tárepden bolsa ruxaniylar xalqni túrli salıqlar hám

minnetlemeler menen ko'mib taslaǵan edi. Tap sol dáwirde evreyler ortasında kutilayotgan

qutqarıwshınıń keliwi jaqınlasıp qalǵanlıǵı haqqında xabar taratıwshılar payda boldı. Olar xalqni

kutilayotgan qutqarıwshı keliwine tayarlaw ushın shıqqan edi. Sonda Iso Masih evreylikti

isloh qılıw hám onı túrli ırımlardan tazalaw ideyası menen shıǵıp, xristian dinine tiykar saldı.

Evreyler onı jáne onıń isin dawamlawshıların Palestinadan quwǵın etdiler. Isoning 33 jasında pitnechilikda

ayblab qatl etiwge húkim etdiler.

Isoning tariyxıylıǵı jóninde diniy hám diniy bolmaǵan derekler arasında kelispewshilik ámeldegi:

xristianlik dárekleri Isoning ózi quday bóle turıp, insaniyattıń gúnálerin ózine alıw ushın

adam túsinde tuwılganini, onıń tariyxıy shaxs ekenin aytıp, onıń turmıs tárizin, insanlar menen

baylanısi haqqındaǵı keń maǵlıwmatlardı bersada, diniy bolmaǵan dereklerde Isoning atı

uchramaganligini názerde tutıp, ol tariyxıy emes, bálki tań qalǵanday shaxs bolıp tabıladı deguvchilar da bar.

Iso nomiga qosılıwshı Masih sózi áyyemgi evrey tili - ivritdagi «moshiax» sózinen

alınǵan bolıp, «silangan» yamasa «siylangan» mánislerin beredi. Grekshede bul sóz «xristos»

(«christos») formasına iye. Bul dinning «xristianlik» yamasa «masihiylik» dep atalıwı da sol sózler

menen baylanıslı. Bunnan tısqarı xristianlik Iso Masihning tuwılǵan awılı - «Názeret» menen

baylanıstırıp, nazroniyya dep da atalǵan. Keyinirek bul at nasroniyya, nasroniylik formasın alǵan.

Iso Masih óz táliymatın óziniń 12 oqıwisi Apostollar - Hawariylarga uyretdi. Olar bolsa

Isoning opatınan keyin ustazlarınıń táliymatların hár birleri bólek-bólek tárzde kitap formasına

keltirdilar. Bul kitaplar Bibliyaning «Jańa ahd» bólegin quraydı.

Xristianlikning táliymatı. Derekler xabar beriwine qaraǵanda, xristianlik evrey ortalıǵında júzege

kelgen. Bul bolsa xristianlikning evreylikten kóp tárepten tásirleniwine sebep boldı.

Xristianlikning tiykarǵı ideyası - Isoning adamzattıń qutqarıwshıı «messiya» ekenligi evreylikte

ámeldegi bolıp, aqıretke jaqın keliwi kutilayotgan qutqarıwshı haqqındaǵı táliymattan kelip shıqqan bolıp tabıladı.

Keyinirek bul táliymat Xudoning sáwlelengenleniwi yamasa Isoning eki mánisi - adam

mánisi, quday mánisi haqqında «gunohni juwıw», yaǵnıy Isoning ózin qálegen tárzde jábirleniwshi

etiwi rasındaǵı táliymat menen bekkemlenedi. Xristianlik múqaddes ruxlanıw áke-quday, ul-quday

39

hám múqaddes ruxlanıw - úsh júzlıq quday tuwrısındaǵı táliymat, jánnet hám dozaq, aqırette go'yo

dúnyanıń aqırına barıw, Isoning qaytıwı haqqında hám basqa isenimlerdi óz ishine aladı.

Xristian komandasınıń qáliplesiwi, onıń isenimlerin tártipke solinishi, shirkew

munasábetleriniń islep shıǵilıwı, diniy siyasiy gruppalar basqarıw princpısınıń vujudga keliwi eramızdıń Iv ásir

baslarında 324 jılı xristianlik Rim imperiyasida mámleket dini dep daǵaza etilgeninen keyin ámelge asdı.

325 jılı tariyxda birinshi ret Rim imperatori Lisiniya imperiya aymaǵındaǵı xristian

jámáátlerin óz-ara keliwtiriw hám tártipke salıw maqsetinde Nikey qalasında I Pútkil Álem Xristian

Soborini shaqırdı. 381 jılı Konstantinopolda II Pútkil Álem Xristian Sobori bolıp ótti. Bul

soborlarda xristianlik táliymatınıń tiykarları qabıllandı jáne bul tiykarlar 12 bólekte ańlatpalandi.

-

ㄱ Birinshi bólekte álemdi jaratqan Quday haqqında sóz júritiledi.

-

ㄴ Ekinshi bólekte Xudoning balası Isus Xristosga isenim keltiriw haqqında sóz baradı.

-

ㄷ Úshinshi bólekte ilohiy sáwlelengenlashuv haqqında sóz júrgizilip, oǵan kóre, Iso Quday bóle

turıp, pák qız Bibi Maryamdan tuwılǵan hám insan túsine kirgen.

-

ㄹ Tórtinshi bólekte Isoning azap-aqıretleri hám ólimi haqqında sóz ketedi. Bul gúnálerdiń

keshiriliwi haqqındaǵı isenim bolıp tabıladı. Bunda Isoning tartǵan azapları hám ólimi sebepli Quday tárepinen

insaniyattıń barlıq gúnáleri keshiriledi dep ıqtıqat etiledi.

-

ㅁ Besinshi bólekte Isoning xochga mixlanganidan keyin úsh kún ótip qayta tirilganligi

haqqındaǵı isenim keledi.

-

ㅂ Altınshı bólekte Isoning meroji haqqında sóz júritiledi.

-

ㅅ Ettinchi bólekte Isoning nuzuli (ekinshi márte erga qaytıwı ) haqqında sóz júritiledi.

-

ㅇ Sakkinchi bólim Múqaddes Ruhga isenim keltirmoq boyınsha bolıp tabıladı.

-

ㅈ Toǵızınshı bólim shirkewge munasábet haqqında.

-

ㅊ On birinshi bólim ólgenlerdiń ǵalabalıq tiriliwi haqqında.

-

ㅋ On ekinshi bólekte máńgi turmıs haqqında sóz júritiledi.

Xristianlikning endigidengi filosofiyalıq hám teoriyalıq rawajlanıwında áwliye Avgustinning táliymatı úlken

rol oynadı. Besinshi ásir bosaǵasında ol dinning bilimnen ábzal ekenligin targ'ib ete basladı.

Onıń táliymatına kóre, bolmıs insan aqli biliwge panasızlıq etetuǵın hádiyse bolıp tabıladı, sebebi onıń artında

ullı hám qúdiretli YAratuvchining shıdamlılıǵı jasırınǵan.

Avgustinning táǵdir haqqındaǵı táliymatında aytılınıwına qaraganda, Xudoga isenim alıp kelgen hár bir kisi

najot tapqanlar safidan orın iyelewi múmkin. CHunki isenim táǵdir talapsı bolıp tabıladı.

Xristianlikdagi aǵıslar. Xristian shirkewiniń Katolik hám Pravoslav shirkewlerine ajralıp

ketiwi Rim papasi hám Istanbul Patriarxining xristian áleminde etakchilik ushın alıp barǵan básekii

áqibetinde payda boldı. Ajırasıw procesi Rim imperiyasining batıs hám arqa ayırmashılıqları ósip

tereńlesip baratırǵan ásirlerdayoq baslanǵan edi. 867 jıllar arasında Papa Nikolay hám Istanbul

patriarxi Fetiy arasında úzil-kesil ajırasıw júz berdi jáne bul ajırasıw 1054 jılı rásmiy tán alındı.

XvI ásir baslarında katolisizmdan bir neshe Evropa shirkewleri ajralıp shıǵıwı nátiyjesinde

xristianlikda protestantlik háreketleri vujudga keldi. Bunıń sheńberinde lyuteranlik, baptizm,

anglikanlik hám kalvinizm shirkewleri qáliplesti. Bular bir shirkewdiń tiykarǵı dástúrleri tárepinen

ózlerine tán bolǵan táreplerge ıyelew menen bir qatarda, bular da óz gezeginde bir neshe

jónelisler, islamdaǵı mektepler hám aǵıslarǵa bolındı.

1. P

rav

o slav

o

qimi. Pravoslav aǵımı xristianlikning úsh tiykarǵı baǵdarınan biri bolıp esaplanıw,

tariyxan onıń arqa shahapshası retinde ámelge asdı hám qáliplesti. Bul aǵıs tiykarınan Arqa

Evropa, YAqin Shıǵıs hám Bolqon mámleketlerinde tarqalǵan. Pravoslav termini grekshe

ortodoksiya sózinen alınǵan bolıp, dáslepki dáwir xristian jazıwshıları dóretpelerinde ushraydı.

Pravoslaviening kitapiy tiykarları vizantiyada qáliplesti, sebebi bul jónelis ondaǵı húkimran dinge sıyınıw

edi.

40

Múqaddes kitap bolǵan Ínjıl hám múqaddes o'gitlar Iv-vIII ásirler degi etti butxona

Soborlarining qararları, sonıń menen birge Afanasiy Aleksandriyskiy, vasiliy velikiy, Grigoriy Bogoslov,

Ioann Damasskiy, Ioann Zlatoust sıyaqlı iri shirkew xızmetkerleriniń dóretpeleri bul aǵıs

táliymatınıń hasası dep tán alınǵan.

Xristianlikning Arqa tarmaǵı bolǵan pravoslaviyaning rawajlanıwı processinde 14

Ǵárezsiz (avtokefal) shirkewleri: Konstantinopol, Aleksandriya, Antioxiya, Quddus, Orıs, Gruziya,

Serb, Rumin, Bolgar, Kipr, Ellada, Albaniya, Polsha, Chexoslovakiya, Amerika shirkewleri

qáliplesken.

Pravoslav aǵımında sırlı úrp-ádetler zárúrli orın iyeleydi. Shirkew táliymatına kóre,

bunday payıtlarda Quday tárepinen dindorlarga bólek savoblar nozil boladı.

CHo'qintirish - sırlı hádiysesi. Bunda dindor óz denesin úsh ret suwǵa batırıwı Quday-

otani, Ulni hám Múqaddes ruhni shaqırıw menen psixik tuwılıwdı kásip etedi.

Denege eleyni surkash da sırlı bolıp, bunda dindorga Múqaddes ruhning psixik turmısqa

qaytarıwshı hám chiniqtiruvchi ehsonlari jalǵawıladi.

Poklanishning sırlılıǵı. Ol jaǵdayda dindor nan hám vino kórinisinde óz deneinde Iso qanın máńgi

turmısqa tayarlaydı.

Nadomatning sırlılıǵı sonda, dindor óz gúnálerin dinge sıyınıw peshvosi aldında tán aladı, dinge sıyınıw

peshvosi bolsa onıń gúnálerin Iso atınan keshiredi.

Ruxaniylıqtıń sırlılıǵı ol yamasa bul shaxstı ruwxanıy dárejesine kóteriw ushın episkopning

qolın sol shaxs deneine tegizishi (yamasa qoyıwı ) arqalı ámelge asıriladı.

Deneni eley menen jaǵıw sirida Xudoning psixik hám fizikalıq hálsizliklerdi dúzetuvchi lutfu

marhamatidan úmit etiledi.

Pravoslav shirkewi bayramlar hám diniy dástúrlerge bólek áhmiyet beredi. Post diniy

dástúri ádetde, úlken shirkew bayramlarınan aldın ótkeriledi. Postning mánisi insan ruhini

tazalaw hám jańalaw, diniy turmıstıń áhmiyetlisi waqıyalarına tayarlıqtan ibarat.

Orıs Pravoslaviyasining kóp kúnlik postlari tórtew: Pasxa aldından, Pyotr hám Pavel kúni

aldından, Bogorodisa uyqusidan aldın hám Iso tuwılǵan kúnden aldın.

Ullı bayram ishinde Pasxa birinshi orında turadı. Pasxa Isoning ólgeninen keyin qayta

tirilganini bayramlab ótkeriletuǵın bayram. Ol jıldıń 22 aprelidan may ayınıń birinshi

ekshembige shekem ótkeriletuǵın bayram. Ol «Otsovskiy den»den aldın ótkeriledi. Pasxaning tariyxı

evreyliktegi pesax bayramı menen baylanıslı bolıp, ol evreylerdiń Egipetten qashıp shıǵıwı hám

azatlıqqa jetiwin bayramlanishi bolıp tabıladı. Xristianlik evreylikten tolıq ajralıp chiqqach pasxa jańasha

tús alǵan.

Pasxadan keyin pravoslav dininiń on eki kúnlik on eki zárúrli bayramı baslanadı. Olar:

Iso tuwılıwı, Sretenie, Isoni cho'qintirish, Preobrajenie, Quddusqa kirisiw, Isoning aspanǵa

eliriwi, Troisa Múqaddes butning aspanǵa eliriwi, Blagoveùanie (Ínjıldıń nozil bolıwı ),

Rojdestvo Bogorodisû (Isoning xochga asılıwı ) hám hakozo.

2. K

at

o li

k o

qimi. Xristianlikning iri baǵdarlarınan biri katoliklar bolıp tabıladı. Ol Evropa, Aziya,

Afrika hám Lotin Amerikası mámleketlerinde tarqalǵan bolıp, ıshqıpazları shama menen 800 mln. kisin

quraydı.

Katolisizm ulıwma, dúnyalıq degen mánislerdi ańlatadı. Onıń dáregi - onsha úlken

bolmaǵan Rim Xristian jámááti bolıp, ráwiyatilarga kóre onıń birinshi Episkopi apostol Petr

bolǵan.

Katolisizmda Bibliyani túsindiriwlew huqıqı tek ǵana ruxaniylarǵa beriledi, sebebi olar

úylenbeslik haqqındaǵı diniy talapǵa ámel etediler. Diniy sıyınıwlar dábdebeli hám sohtalashtirilgan

kóriniske iye, diniy oqıw, duwa, ótinishler lotin tilinde alıp barıladı.provslaviyadagi sıyaqlı

41

katolisizmda da perishte, ikona, ilohiy kúsh, chirimaydigan marhum óliklerine sıyınıw ádetleri

bar bolıp tabıladı.

Katolisizm xristianlikning baǵdarlarınan biri retinde onıń tiykarǵı isenim hám qaǵıydaların tán

aladı, biraq diniy táliymat, sıyınıw hám shólkemlestirilgen máselelerde bir qatar ayrıqshalıqlar menen ajralıp

turadı.

Katolik diniy táliymattıń tiykarın Múqaddes kitap hám Múqaddes jazıwlar tashkil etedi.

Biraq Pravoslav shirkewinen ayrıqsha bolıp esaplanıw katolik shirkewi Múqaddes jazıwlar dep tekǵana

aldınǵı etti Pútkil Álem Xristian Soborlarining qararların, bálki házirge shekem bolıp ótken barlıq

Soborlar qararların, bunnan tısqarı Papaning xatları hám qararların da esaplaydı.

Katolik shirkewi shólkemi qatań oraylashuv menen ajralıp turadı. Rim papasi bul

shirkewdiń baslıǵı. Ol diniy etika máselelerine tiyisli nızam -qaǵıydalardı belgileydi. Onıń

hákimiyat dúnyalıq soborlar hákimiyatidan joqarı turadı.

Katolik shirkewiniń oraylashuvi atap aytqanda diniy táliymattı traditsiyaǵa tán bolmaǵan analiz qılıw

(túsindiriwlew) huqıqında hákis etken dogmatik rawajlanıw principin keltirip shıǵaradı. Mısalı,

Pravoslav shirkewi tárepinen tán alınǵan diniy ramzda aytılıwına qaraǵanda, Múqaddes ruxlanıw áke

xudodan kelip shıǵadı. Katolik isenimine kóre bolsa Múqaddes ruxlanıw áke xudodan hám ul xudodan

kelip shıǵadı. Shirkewdiń najot boyınsha roli haqqında da ózine tán bólek táliymat

qáliplesken. Najotning hasası isenim hám iygilikli jumıslar esaplanadı. Shirkew, Katolik táliymatına kóre,

iygilikli zárúrli jumıslar ǵáziynesine Iso tárepinen jaratılǵan «Iygilikli jumıslar rezerviga» iye.

Shirkew Iso, Bibi Maryam, Múqaddes Ruxlanıw atınan bul ǵáziyneni ıqtıyar qılıw, odan

mútájlerge jalǵawısh, yaǵnıy gúnálerdi avf etiw, nadomat chekuvchilarga pul yamasa tufha ornına avf

- keshirim tufha qılıw huqıqına iye. Pul ornına yamasa shirkew aldındaǵı xızmetlerin ushın

gúnálerin keshirim - indulgensiya haqqındaǵı táliymat mine sonnan kelip shıqqan.

Ortalıq haqqındaǵı (dozaq hám jánnet aralıǵindaǵı jer) isenim tek katolik táliymatında bar.

Gúnái úlken bolmaǵan gúnakárlardıń sezimi onda o'tda kuyadi (itimal bul hújdan hám nadomat

azabınıń ramziy in'ikosi bolıp tabıladı), keyin jánnetke jol tabadı. Ruhning ortalıqta bolıw múddeti iygilikli

jumıslar sebepli qısqartirilishi (sıyınıw hám shirkew paydasına qayır-ehson qılıw menen) múmkin. Bul

sıyınıw hám qayır ehsonlar ólgenler yadına jaqınlar tárepinen etiledi.

Ortalıq haqqındaǵı táliymat I asirdeyoq payda bolǵan edi. Pravoslav hám Protestant shirkewleri

ortalıq haqqındaǵı táliymattı biykarlaw etedi.

Bunnan tısqarı, pravoslav dini táliymatınan ayrıqsha bolıp esaplanıw, katolik baǵdarında papaning

biygúnalıǵı haqqındaǵı isenim da bar. Bul isenim 1870 jıldaǵı birinshi Vatikan soborida qabıl

etilgen. Farb shirkewiniń Bogorodisaga salıstırǵanda bólek itibarı 1950 jılda papa Piy XII

tárepinen kiritilgen, Bibi Maryamning meroji haqqındaǵı isenimde óz hákisin taptı. Katolik táliymatı

pravoslav táliymatı sıyaqlı etti sırlardı tán aladı, biraq bul sırlardı aytılıwınan qarawlar uyqas

kelmeydi. Mısalı, pricheshenie (jeńil awqatlanıw ) qılıw qattı nan menen, (pravoslavieda bo'ktirilgan nan

menen) dúnyalıq (miryane) larga nan hám vino menen sonıń menen birge tek nan menen ámelge asıriladı.

CHo'qintirish sırın otaw waqtında suw sepiladi (cho'qintiriluvchiga), muz astındaǵı suwǵa

cho'ktirilmaydi.

Miropomazanie (cho'qinuvchining mańlayına eley surkash) etti-segiz jaslarda ámelge

asıriladı, gódekliginde emes. Bunda óspirim (bala ) taǵı bir ismga iye boladı. Bunda ol sol

áwliyediń qılmısları hám ideyaların maqset etip qóyadı. Sonday etip, bul markanıń atqarıw etiliwi

isenim bekkemleniwine xizmet etiwi zárúr.

Pravoslavlarda nekesizlik markasın tek qara ruxaniylıq qabıl etedi. Katoliklarda bolsa

nekesizlik (selibat) Papa Grigoriy vII tárepinen ámeldegi etilgen qaǵıydaǵa kóre barlıq ruxaniylar

ushın májburiy bolıp tabıladı.

42

Dinge sıyınıw orayı - haj saparına barǵanlardıń kiyimi bolıp tabıladı. Dinning zárúrli elementleri shirkewge reysshiler ómiriniń

xojalıq tiykarların tártipke soluvchi bayramlar, sonıń menen birge postlar bolıp tabıladı.

Eramizǵa shekemiy post katoliklarda advent dep ataladı. Ol Áwliye Andrey kúninen keyingi birinshi

ekshembinde - 30 noyabrde baslanadı. Olar úsh sıyınıw menen: yarım tundagi, azandaki hám kúndizgi

sıyınıw menen bayramlanıp, Bibi Maryam hámledar bolıwı, Isoning tuwılıwı hám dindorning kewilinde

bolıwı sıyaqlı ramziy mánisti ańlatadı. Sol kúni tazim qılıw ushın haj saparına barǵanlardıń kiyimilerde gódek Isoning

figurasi qoyılǵan yaslilar ornatıladı.

Katolik ierarxiyasida úsh dárejedegi ruxaniylar bar: diakon, ruwxanıy (kyure, pater, kendz)

Episkop. Episkopni papa tayınlaydı. Papani kardinal kollegiya saylaydı. Bunda ulıwma dawıstıń

úshten eki bólegi plyus 1-dawıs (jasırın dawıs beriw jolı menen) II Vatikan soborida (1962-1965

jıllar ) shirkew ómiriniń barlıq iskerlik tarawıların jańalaw, zamanagóylashtirish procesi baslandı.

Birinshi náwbette sıyınıw dástúrlerinege tiyisli boldı. Mısalı, sıyınıwdı lotin tilinde aparıwdan

waz keshildi.

3. P

r o t e stantizm

aǵıs

i. Protestanizm tariyxı Martin Lyutyerdan (1483-1546 ) baslanadı. Ol

birinshi bolıp katolik shirkewi menen baylanıstı uzdi hám protestant shirkewiniń tiykarǵı qaǵıydaların

islep shıqtı hám onı qorǵaw etdi. Bul qaǵıydaǵa kóre, insannıń Quday menen tikkeley baylanısi

múmkin. Lyuterning diniy hám dúnyalıq húkimetke qarsı shıǵıwları, katolik dindorlarning

imonni hám hújdandı insan menen Quday ortasındaǵı dáldalshı retinde qadaǵalaw qılıw haqqındaǵı

oy-pikirlerge qarsı shıǵıwı jámiyetshilik tárepinen ayrıqsha dıqqat menen tıńlandi.

Protestantizmning mánisine kóre, ilohiy lutfu marhamat insanlarǵa shirkewdiń

quralısız, tikkeley sawǵa etiledi. Insan najot tabıwı onıń jeke ıqtıqatı hám Isoning quralı

arqalı júz beredi. Ápiwayı puqaralar ruxaniylardan parıqlanbaydı, ruxaniylıq hámme dindorlarga birdeyde ámeldegi

etiledi.

Protestantlik diniy dástúrlerdiń kóbisin biykar etdi, tek ǵana lyuteranlikda nan hám

vino menen cho'qintirish saqalanib qaldı.

Ólgenlerge arnalǵan duwa oqıw, áziz-áwliyelerge sıyınıw, múqaddes óliklerge,

butlarǵa tapinish biykar etildi. Sıyınıw úyleri artıqsha sánlerden, meshitte qubla tárepte turatuǵın tekshelerden, butlar,

háykellerden tazalandı, ruxaniylardıń úylenbeslik shártleri biykar etildi. Bibliya milliy tillerge

awdarma etildi, onı túsindiriwlew hár bir xudojo'yning eń zárúrli minneti bolıp qaldı.

Sırlardan tek shoqınıw hám tiyislilik (shirkewge) tán alıw etiledi. Sıyınıw waz-násiyxatlar,

birgeliktegi sıyınıw hám súrelerdi jırlawdan ibarat boldı. Protestantlar Bogorodisa ózligin,

ortalıqtı tán almaydılar.

M. Lyuter tárepinen dúzilgen reformasiya bas dástúrleri 95 tezis formasında jazıp bergen.

Olar vittenbergning Nasriy shirkewiniń arqa qapılarına jazıp qoyılǵan. Mine sol

tezislerden biri: Iso payǵambar : «Toba etiń, sebebi samoviy shohlik jaqınlasıp qaldı» dep jar

salǵanında sonı aytıp otediki, isenim alıp kelgenler turmısı basdan -ayaq to'xtovsiz táwbe etiwden

ibarat bo'lmog'i dárkar.

Táwbe etiw ruwxanıy (áwliye) aldındaǵı bir ǵana tazarrudan ibarat emes. Birinshi tórt tezisde,

Lyuter aytıp otediki, haqıyqıy toba uzaq múddetli process bolıp tabıladı, bir ǵana minez-qulıq menen ámelge

shıqpaydı.

Papa tek ózi belgilegen jazanı alıp taslawı múmkin. Shirkew hesh qaysı samoviy jazadan

insandı azat ete almaydı. Táwbe etiw nızamları tiriler ushın ámeldegi etiledi (belgilenedi). Bul

jerde hám keyingi bir qansha tezislerde papaning ortalıq ústinen húkimranlıǵı biykarlaw etiledi.

«Ruxlanıwlar ushın indulgensiya alǵan shaxslarǵa tavbu-tazarru qılıw talap etińmaydi», degen

táliymat Iso táliymatı emes. Shınlap toba etken kisilerdi Quday gúnálerin keshedi hám máńgi

azaptan azat etedi. Gúnakár papa jarlıǵısız da bunday mag'firatdan úmitleniwi múmkin.

43

Lyuter bir neshe tezislerde aytıp otediki, shınlap toba etken, nadomat shetn xristian

(nasoro) «samoviy jazaǵa asıqmaydı, yaǵnıy oǵan samoviy jaza engizilmaydi».

Shirkewdiń haqıyqıy ǵáziynesi múqaddes Ínjıl hám quday marhamati bolıp tabıladı. Lyuterning

atap ótiwishe, «xayrli ámeller ǵáziynesi»dıń bar ekenligi jarlılar ushın emes baylar ushın

paydalı bolıp tabıladı, bul ǵáziynelerge papa marhamati menen emes, óz ámelleri menen eriwuvi múmkin. Bul qıylı

qurallar menen Xudoning miyirin erisiwdi Lyuter saǵım dep ataydi.

Haqıyqıy xristian Isoga eriw qálewi menen yonmog'i zárúr. Najot jolı ruxsatnama

jarlıǵında emes, bálki shın júrekten nadomat chekiw hám táwbe etip atır bolıp tabıladı.

1517 jılı 31 oktyabrde jámiyetshilik hukmiga silteme etilgen tezisler sonnan ibarat.

Keyinirek bul kún protestantlar bayramı bolıp qaldı.

Kalvinizm. Diniy reformanıń basqa bir iri ǵayratkeri Jan Kalvin (1509 -1564) edi. Onıń 1536

jılda baspa etilgen «Xristian dinindegi kórsetpeler» degen bas shıǵarması, protestantizm táliymat

retinde qálipleskeninen keyin jańa bir diniy jónelis - kalvinizmning hasası bolıp qaldı.

Dáslepki reforma ǵayratkerlerinen ayrıqsha bolıp esaplanıw, Kalvin ushın dıqqat orayı Ínjıl emes Tavrot

bolıp qaladı. Kalvin absolyut táǵdir haqqındaǵı táliymattı islep shıqtı. Bul táliymatqa kóre, barlıq

adamlar xudoning biz ushın belgisiz bolǵan shıdamlılıǵıge tiykarınan mag'firat qılınǵanlar hám mahkum

etilgenler qatlamına bólinedi. Insan hám isenim, na «xayrli jumıslar»menen táǵdirge jazılǵandı o'gartira

almaydı : mag'firat qılınǵanlar najotga mahkum, mag'firatdan juda bolǵanlar bolsa máńgi

azapǵa mahkumdirlar. Táǵdir haqqındaǵı tálim sonday tıykarǵa qurılǵanki, Iso da biziń

gúnálerimiz ushın azapu azap-aqıretlerge giriptar etilgen edi.

Protestant shirkewiniń kalvinistik baǵdardaǵı dawamshıları (kalvinistlar yamasa

reformatorlar) Shotlandiya, Gollandiya, Arqa Germaniya, Fransiya, Angliyada keń abırayǵa hám

tásirge iye edi.

Presviterianlar. Presviterianlik kalvinistik shirkewden kelip shıqqan bolıp, (grekshe eń

eski) mo''tadil puritanlar bolıp tabıladı. 1592 jılı Shotlandiya parlamenti bul táliymattı tiykarǵı ideologiya dep

esaplaw haqqında qarar qabıl etken. Bul jámáát basında onıń aǵzaları tárepinen saylaǵanı

presviter turadı. Jámáátler jergilikli hám mámleket birlespelerine birlesedi. Diniy dástúr sıyınıw,

presviterning mav'izasi, ayatlardı jırlawdan ibarat. Liturgiya biykar etken, na «din ramzi» hám na

«otche nash» o'qilmaydi. Tek dem alıw kúnleri bayram kúni dep esaplanadı.

Anglikan shirkewi. Anglikan shirkewi - Angliyanıń mámleket shirkewi 1534 jılda jergilikli

katolik shirkewi Rim patshası Genrix vIIIni shirkew baslıǵı dep daǵaza etdi, yaǵnıy shirkew patsha

hákimiyatqa bo'ysundirildi. XvI ásir ortalarına kelip sıyınıwdı anglichan tilinde aparıw engizildi,

postlar biykar etildi, pútin hám butlar alıp taslandı, ruxaniylar úylenbesligi májburiy bolmay

qaldı. «Mo''tadil yo'l» táliymatı, yaǵnıy Rim katolisizmi hám protestanizm arasındaǵı ortasha jol

qáliplesti. Anglikan diniy táliymatı «Ulıwma sıyınıwlar kitapi»de sáwlelendirilgen bolıp tabıladı.

Baptizm. Protestant táliymatınıń eń kóp sanlı dawamshıları baptistlar bolıp tabıladı. Baptizm

(grekshe «suvga cho'ktirish») XvII ásir baslarında vujudga kelgen bolıp, házirgi kúnde

dúnyanıń 130 mámleketinde óz tárepdarlarına iye. Bul táliymat tárepdarları tek óspirimlarnigina

cho'qintirishga júrgizediler. «Hesh kim, atap aytqanda, ata-analar da kisi ushın qandayda bir dinni tańlay

almaydı. Kisi dinni sanalı túrde ózi ixtiyor qilmog'i zárúr», degen qaǵıyda baptistlar hám zabur

xristianlarining tiykarǵı qaǵıydası bolıp tabıladı, olarda sıyınıw oǵada ápiwayılastırılgan bolıp, diniy qosıq, sıyınıw

hám mav'izadan ibarat. Zabur xristianlari tórtew markanı saqlap qalǵanlar : cho'qintirish, (óspirimler

ushın ) awqatlanıw, neke, qol menen silab qoyıw. Bul xristianlar ushın pútin sıylasıq ramzi emes.

Adventistlar háreketi. Adventistlar (latınsha - keliw) háreketi Amerikada XIX ásirdiń 30

jılları salmaqli ekonomikalıq krizis (krizis), ulıwma jumıssızlıq dáwirinde vujudga keldi. Onıń tiykarlawshisi

vilyam Miller (1782-1849 ). Adventistlar bir neshe ǵárezsiz shirkewlerge bólingen bolıp, olardıń

44

eń úlkeni «Ettinchi kún adventistlari». Olardıń tiykarǵı ideyası Isoning ekinshi bar erga túsiwi

hám insaniyattı tek etip, shaytan hám onıń tárepdarların menen urısıp, olardı tolıq jeksen

etiwi bolıp tabıladı. Olar kisilerdi Isoni kútip alıw ushın jaqsı etikalı bolıwǵa shaqıradı. Adventistlar

dindorlardan óz qarjlarınan onnan birin shirkew esabına ótkeriwlerin hám tınbaytuǵınnan

úgit-násiyatlaw jumısların alıp barıwların talap etedi. Iso payǵambardıń ekinshi ret erga qaytıwı

haqqındaǵı boljaw najot jolı dep esaplanadı.

Házirgi waqıtta Farbiy hám de Arqa shirkewlerdiń basshıları kóp asrli kelispewshiliklerdiń

xor-zar aqıbetlerin jónge salıw etiwge intilmoqdalar. Mısalı, 1964 jılı Rim Papasi Pavel vI hám

Konstantinopol patriarxi Afinagor eki shirkew wákilleriniń XI asirde aytqan óz-ara

antyodlarini tarqaqlıǵın jónge salıw qılıw ushın birinshi qádem qoyıldı. Orta Aziya xalıqları

tariyxında Xristian dini. XI ásirdiń aqırında xristianlikning Shıǵısqa tárep háreketi hám tarqalıwı

ǵalabalıq tús aldı. Bul dinni jergilikli xalıq arasında taratıwshılar Shıǵıstıń ayırım wálayatlarına

ilgerilew kirip barǵanlar. 280 jıldayoq Talos (Marke) shirkewleri qurılıp bolǵan, Samarqandda

(310 jıldan ), Marvda (334 jıldan ), Hirotda (430 jıldan ), Xorezmde, Marida hám Orta Aziyanıń

basqa qalalarında episkopik, kafedra, missiyalar, keyinirek Samarqandda, Maroda (430 jıllar ),

Hirotda (658 jıllar ) episkoplikdan ibarat diniy aymaqlıq jámáátler, birlespeler bolǵan.

Xurasanlıqlar hám sug'diyonaliklar zardushtiylar, monaviylar, buddaviylar, menen bir qatarda

xristianlar da bolǵan.

Orta Aziya territoriyasida islamdıń tarqalıwı dáwirlerinde islam menen xristianlik ortasındaǵı

qarama-qarsılıqlar, kelispewshilikler keskinlasha basladı. Biraq, X asrgacha Samarqand, Xorezm,

Tashkent wálayatlarında xristianlarning mákan-jayları bolǵan. Hátte Beruniy jasaǵan dáwirde de

(973-1056 ) Marvda provoslav metropoliyasi bolǵan.

Áne sol dáwirde xristianlik Kavkazda da tarqala basladı. Armeniya (301 jıl ) hám

Gruziyada (318 jılı ) mámleket dinine aylanadı. Azerbaydjan hám Qubla Dog'iston territoriyasida Iv-vII

ásirlerde húkimran dinge sıyınıw esaplanǵan.

Bibliya. Bibliya, evreylik hám xristianlik dinleri táliymatına kóre, ol Quday tárepinen nozil

etilgen, tiykarǵı diniy isenim hám etika nızamların ózinde jıynaǵan múqaddes kitaplar kompleksi bolıp tabıladı.

Onıń quramına kirgen evrey dinine talluqli kitaplar «Áyyemgi ahd» dep, xristian táliymatına

tiyisli kitaplar «Jańa ahd» dep ataladı. Evrey hám Xristian bibliyalari bir-birine uyqas

kelmeydi. Evreylerdiń múqaddes kitapı Áyyemgi Izrail hám Áyyemgi Evreylerdiń diniy táliymat

hám úrp-ádetleri tiykarında eramızdan avalgi XIII asirde jazılǵan bolsa, Xristianlarning kitapı bolsa

eramızdıń baslarında vujudga keldi. Evreyler xristianlarning kitapın múqaddes kitap retinde

tán almaydılar xristianlar bolsa evreylerdiń kitapın múqaddes kitap retinde tán aladılar.

Bibliya sóziniń greksheden awdarması biblia - kitap, oram mánislerin ańlatadı. Házirgi

Bibliya katolik baspalarında 72 ta kitaptan, protestant baspalarında bolsa 66 kitaptan ibarat.

Evreylerdiń taǵı bir diniy deregi Talmudning xabar beriwine qaraǵanda Áyyemgi ahdda 24 ta kitap

bolıwı kerek. Áyyemgi evrey tariyxchisi Iosif Flaviyning aytiwina qaraǵanda 22 ta kitap bolıwı kerek.

Protestantlar hám evreyler, Trident Soboridan keyin (1545-1563) katoliklar da áyyemgi ahd

quramına 45 ta kitap kirgizadilar. Bul san menen joqarıda keltirilgen san ortasındaǵı ayırmashılıqtı

keyinirek birpara kitaplar bir neshe ǵárezsiz kitaplarǵa bolınıp ketkenligi menen anıqlama beriw múmkin.

Mısalı, «Musoning bes kitapi» aldın bir pútkil bolıp, keyinirek besew ǵárezsiz kitapǵa ajıratıp

jiberilgen, «kichik payǵambarlar kitapi» 12 kitapǵa ajıratıp jiberilgen.

Evreyler Áyyemgi Ahdni 3 bólekke boladılar :

-

ㄱ birinshisine «Musoning bes kitapi»- «Tora» («Tavrot»);

-

ㄴ ekinshisine «Payǵambarlardıń aldınǵı hám keyingi kitapları (Netiim);

-

ㄷ úshinshisine qalǵan kitaplar (Ketubim).

45

Xristianlar Áyyemgi Ahdni «Ráwiyatlar kitaplari», «Táliymatlarǵa kitaplari»ga, «Payǵambar

kitaplari»ga bolıwadı. Olar Jańa Ahdning 27 kitapın da sonday klassifikaciya etediler. «Ráwiyatlar

kitaplari»ga «Ínjıl» hám «Hawariylar iskerligi» kitapları kiredi. «Táliymatlar»ga «Hawariylar

xatlari» kiredi, «Payǵambarlar kitaplari»ga «vahy» kitapı kiredi.

Bibliyaning kitapları baplarǵa, baplar bolsa súrelerge bólinedi. Onıń házirgi qabıl etilgen

bóliniwi Nenterberiya episkopi Stefan Langton (opatı 1228 y.) tárepinen kiritilgen. Ol 1214 jılı

lotin tilindegi tekstti baplarǵa bolıp shıqtı jáne bul zat keyinirek evrey hám grek tillerindegi

tekstlerge de engizildi. Súreler aldın Santes Panino (v. 1541 y.) keyinirek 1555 yilarda

Robert Etenlar tárepinen nomerlandi.

Tavrot. Musoga tiyisli bolǵan, bes kitap «Tavrot» dep ataladı hám ol tómendegi kitaplarǵa bólinedi:

1) «Bolmıs» yamasa «Baslanıw»; 2) «Shıǵıw»; 3) «Levit»; 4) «Sanlar»; 5) «Ekinshi nızam».

Ínjıl. Ínjıl - súyinshi mánisin ańlatadı. Jańa ahd quramına kirgen Ínjıl 4 ke bólinedi. 1)

Matvey ınjılı ; 2) Marko ınjılı ; 3) Luka ınjılı ; 4) Ioann ınjılı.

5- MA'RUZA: ISLOM DINI

REJA

1. Ialom dini qáliplesiwindegi tariyxıy sharayat.

2. Muhamma payǵambar (a. s) turmısı hám iskerligi. Alla tárepinen jiberilgen buyrıqtı nozil bóle baslawı. 3. Madinaga

xijra. Makkani fatx etiliwi.

4. Halifalik. Islamda islamdaǵı mekteplerdi payda bolıwı. Dáslepki kelispewshilikler. Islam dinin Orta Aziyaǵa kirip

keliwi.

4. Quran islam dinin múqaddes kitapı. Ádisler. Islam táliymatında shańaraq múqaddesligi.

5. Er-hayaldıń bir-birine salıstırǵanda huqıq hám minnetleri. Islamda hayallarǵa munasábet.

Qollanılatuǵın tálim texnologiyaları : keys-stadi, BBB, pinbord, dialogik jantasıw, mashqalalı

tálim. Intellektual hújim, ajurali pıshqı, balıq skeleti, tartıs -dibat.

Usı joba bir tárepten qaraǵanda hámme ushın túsinikli sıyaqlı kórinedi, buǵan sebep kúndelik

turmısda, túrli jıyınlar hám merekelerde diniy temalar daǵı sáwbetlerdiń tıńlanishi bolıp tabıladı.

Ekinshiden ǵárezsizlik sebepli dinge sıyınıw hám diniy úrp-ádetler, dástúr hám dástúrlerge tiyisli bolǵan

kitaplardı erkin baspadan shıǵarila baslaǵanlıǵı, satıwda bolıwınan keń kıtapxanlar ommasining

payda kóriwshi bolıp atırǵanlıǵı bolıp tabıladı. Úshinshiden, ǵalaba xabar quralları : radio, televidenie

esittiriw hám kórsetuvlarida, sonıń menen birge gazeta hám jurnal betlerinde úzliksiz súwrette diniy-

ahloqiy, ruwxıy temalarda túrli sáwbetler hám maqalalardıń berip barılıwı bolıp tabıladı.

Islam dini, onıń tiykarǵı dárekleri: Quranı saqıy hám ádisshunoslik tariyxınan xabarlı

bolıw temanıń mánisin tereń túsinip alıwǵa jaqınnan járdem beredi. Usı jaǵdaydı

esapqa alıp, áwele, Islam jáne onıń dárekleri haqqında qısqa bolsa -de sıpatlama beriwdi kerek

taptık. Zero, oylaymizki bul kıtapxanlar ushın paydadan holi emes degen umiddamiz.

Islam dini kóp xalıqlar arasında keń tarqalǵan jáhán dinlerinen bolıp tabıladı. Bul dinga ıqtıqat

etiwshıler - musulmanlar jáhánda derlik 1 milliard 315 million kisin quraydı.

“Islam” sózi arabsha bolıp “xudoga ózin tapsırıw”, “boysınıw”, “baǵınıw” mánisin

ańlatadı. Sonnan bul dinga ishonuvchilar - “Muslim” dep ataladı. Onıń kópshilik forması

“muslimun” bolıp, ózbeklerde “musulman”, qırǵıshz hám qazaqlarda “musurmon” dep ataladı.

Islam dini Araviya yarım atawında vI ásirdiń aqırı hám vII ásirdiń baslarında kelip

shıqqan. Onıń tiykarlawshisi payǵambar Muhammad (570-632) Makkada Quraysh qáwimine tiyisli

bolǵan Xoshimiylar shańaraqında tuwılǵan. Ol 609 -610 jıllarda Makkada jalǵız xudoga ıqtıqat

qılıw tg'g'risida úgit-násiyatlaw baslaǵan. Biraq zodagonlarning qarsılıgına uchragach, 622 jılda óz

46

tárepdarları menen Madina (Yasrib) ga kóshedi (arabsha xijra etedi). Sol jıldan musulmanlardıń

musılmansha jıl esabı jıl esabı baslanadı.

630 jılǵa kelip Makka da musulmanlar qolına ótedi hám musulman mámleketi qáliplesedi.

Muhammad opatınan keyin bul mámleketti onıń orınbasarları, yaǵnıy járdemshileri (xalifalar)

basqaradilar. Sol munasábet menen musulmanlar mámleketi tariyxda “Arab xalifaligi” dep atalǵan.

Oraylıq Aziya jerleri - Movarounnahr (dárya aralıǵindaǵı erler) ga 674 jılda arab áskeri

birinshi ret Amudaryadan ótip Buxara qalasına kirdi. Qutayba ibn Muslim 705-717 jıllarda

Movarounnahr jerlerin tiykarınan basıp aldı. Arab áskerleri menen birge Oraylıq Aziya jerlerine

Islam dini de kirip keldi. Áne sol dáwirden baslap Oraylıq Aziyada Islam region mádeniyatı,

ruwxıylıqı hám bilimi ayriqsha túrde qáliplesti hám rawajlanıw basqıshın basdan keshirdi.

Islam diniy táliymatınıń tiykarları - Quran hám ádis jıynaqlarında, sonıń menen birge, vIII-XII

ásirler dawamında payda bolǵan teologiya ádebiyatlarında óz ańlatpasın tapqan.

Quran - arabsha o'qimoq, qiroat qılıw, jıynash mánislerin ańlatadı. Bul múqaddes kitap

er júzi musulmanlarınıń programmaulamali, diniy ahkomlar dáregi, tiykarǵı múqaddes kitapı. Quran

ilmi ulamaları Qurandı tómendegishe tariyplaydilar:

“Quran - Alla taoloning Muhammad alayhissalomga Alla tárepinen jiberilgen buyrıq arqalı nozil etken, tavotur ila

ańız etilgen, sıyınıwda oqılatuǵın, barlıqtı lol qaldıratuǵın sózidir”.

1

Tavotur ila ańız etilgen degeni bolsa, sózni ótirikke shıǵarıp bolmaytuǵın dárejede kóp

sanlı kisiler tárepinen ańız etiliwine aytıladı. Olardıń hámmeleri isenimli adamlar bolıp,

ótirikke jaqınlashmagan, sanları tárepinen ótirikke berilip ketiw múmkinshiligi de joq bolǵan.

Quranı saqıy ilohiy kitap bolıp, ol perishte Jabroil alayhissalom tárepinen 610 -622 jıllarda

Makkada, 622-632 jıllarda Madinada, jámi 23 jıl dawamında nozil etilgen.

Muhammad alayhissalom Quran ayatların perishte Jabroildan esitip yad alar edi. Keyin

basqa musulmanlar ol kisiden esitip yadlap alıwardi. Usı waqıtta jazıwdı biletuǵın sahobalar

atap aytqanda, Abu Bakr, Umar, Usmon, Ali, Zayd ibn Turaqlı, Ubay ibn Ka'b (r. a.) sıyaqlı sahobalar

ayatlardı yad alıw menen birge, olardı xurma terekiniń qabıqlog'iga, jalpaq taslarǵa, úlken

suyeklerge, terine, qaǵaz hám soǵan uqsas zatlarǵa Quran ayatların jazıp barǵanlar.

Payǵambar alayhissalom olarǵa jańa túsken ayat qaysı suradan ekeni hám qayda turıwı

kerekligin kórsetip turǵanlar.

Muhammad alayhissalom turmıslıq waqıtlarında, taǵı Alla tárepinen jiberilgen buyrıq túsip qolar degen maqsette

Quran jıynap kitap formasına keltirilmagan. Ol kisiniń opatlarınan keyin Quran adamlardıń

kewilinde, yadında hám jazıwlarda saqlanıp qaldı. Payǵambar opatlarınan keyin júz bergen

qozǵalańlardıń birinde Qurandı tolıq yad alǵan kóplegen qorilar sheyit boldı Sonda Hazrati

Umar (r. a.) Hazrati Abu Bakr (r. a.) ga qorilar o'lib ketaversa, Quranǵa zálel etiwi múmkin, sonıń

ushın onı kitap formasıǵı keltirip, jıynap qoyıw kerek degen máslahátti berdi.

Abu Bakr (r. a.) Zayd ibn Turaqlı (r. a.) atlı sahobani shaqırıp, bul jumıstı ámelge asırıwdı

tapsırdı.

Zayd ibn Turaqlı, Umar ibn Hátteb (r. a) hám basqalar Quranı saqıynı puqta yad biliwlerine

qaramay, bul jumıstıń bekkem, isenimli bolıwına háreket etip, meshitte: “Kimning qolında

jazılǵan Quran bolsa jáne onı Payǵambar alayhissalom janında jazılǵanına eki guwası bolsa,

bizge alıp kelsin! Qurandı jam etiwge xalifaning buyrıǵı boldı”,

2

dep járiyaladılar.

Olar meshitte o'tirib gúwalardı tekserip asa anıqlıq menen bir jıldan artıq waqıt

Qurandı jıynadılar. Keyin kópshilikke kórsetdiler, hámme razı boldı. Sonday etip Zayd hám

Umar mashaqatlı miynetten keyin Qurandı kiyik terisidan islengen betlerge jazıp boldı

1

Islam bilimi. “Tashkent islam universiteti”. Tashkent, 2005, 6 -7 betlar.

2

Islam bilimi. “Tashkent islam universiteti”. Tashkent, 2005, 6 -7 betlar.

47

jáne onı belidan baylanıstırıp, Abu Bakrning úyine qoyıp qoydılar. Ol kisi dunyadan ótkennen keyin

betler Umar (r. a.) dıń úylerinde, ol kisiden keyin bolsa, qızları hám payǵambardıń hayalları Hafsa

binti Umar (r. a.) janında qaldı.

651 jılda halifa Usmon ibn Affon Hafsa (r. a.) den Abu Bakr (r. a.) dáwirindegi betlerdi sorap

alıp, odan altı nusha ko'chiirishga buyrıq berdi. Bul úlken jumıstı basqarıwdı Zayd ibn Turaqlına

júkledi.

Kóshirilgen nushalar tayın bolǵandan keyin musulmanlar jasaytuǵınlıq úlkeler degi

oraylıq qalalarǵa birden nusha, birden quran oqıwshı qosıp jo'natdi hám sol qoridan qiroat

úyreniwge buyrıq berdi. Kóshirilgen nushalarni Mug'ayra ibn Soibga Makka, Mug'ayra ibn

Shahobga Keshki payıt, Abu Abdurahmon Silmiyga Kufa, Omir ibn Abdul Qaysga Basra, Zayd ibn

Turaqlına Madina ahliga Quran quran oqıwın úyretiw ushın berdi.

Usmon (r. a.) ózlerine bir dana mushab alıp qaldılar.

Keyinirek nusha kóshiriw jolǵa qoyılıwı processinde tek ǵana Usmon dáwirinde jazılǵan

nushalarga súyeniw ámeldegi boldı. Aqırı kelip, hár bir nushaning isenimli ekenin tastıyıqlaw

maqsetinde, bul nusha Mushabi Usmonga muwapıq bolıp tabıladı, dep jazıp qoyılatuǵın boldı.

Sonday etip, Quran tekstiniń de jazıw, da stilistik birdeyligi saqlanıp qaldı.

Hazrati Usmon qolında qalǵan Quranı saqıydıń nushasi házirde Ózbekstan musulmanlar

mekememesi qasındaǵı kitapxanada saqlap kelinip atır. Quranı saqıydıń bunday kem ushraytuǵın nushasi

jurtımızda bolıwı Allanıń biziń jurtımızǵa bolǵan inoyati dep bilmoq kerek. Quranı saqıy

114 súre hám 6666 oyatdan ibarat.

Ǵárezsizlik sharapatı menen dinga berilgen erkinlik sebepli túrli dástúrlerimiz Quranı saqıy

quran oqıwları menen baslanıp atır. Bul ótken zamanda bir árman edi, tek.

Quran islam dinine tiyisli barlıq húkimlerdiń tiykarǵı hám birinshi dáregi bolıp tabıladı. Musulman sháriyat huqıqtanıwshısılar

geypara zattıń sháriyat daǵı hukmini bilejaq bolsalar, álbette, aldın Quranǵa shaqırıq etediler.

Sol ózleri izlayotgan húkim haqqında qandayda bir húkim bolsa, onı tezlik penen qabıl etediler. Arnawlı bir

máselege Quranda anıq juwap bolmaǵan táǵdirdagina sunnat, ijmo, salıstırıwǵa shaqırıq etiwge

ótediler.

Teologiyada Islam dini úsh elementten - isenim, Islam, ehsondan ibarat dep etirof etilgen. Isenim

talapları 7 isenimdi - Allaǵa, perishtelerge, múqaddes kitaplarǵa, payǵambarlarǵa, aqıret kúnine,

táǵdirdiń ilohiyligiga hám ólgennen keyin tiriliwge ıseniw talapların óz ishine aladı. Islam

talaplarına, yaǵnıy dinge sıyınıw tiykarları - hámeldarlar ad-dinge sıyınıw dep atalǵan 5 ámeliy dástúrshilik talapları

kiredi. Bular - kalima keltiriw, namaz oqıw, ruwza tutıw, zakot beriw hám múmkinshiligi tapılsa Haj

qılıw talapları. Ehson isenimlerge sidqidildan ıseniw hám dástúrlerdi ótew etiw bolıp tabıladı.

Islamdıń kisiler sanasın hám turmıs tárizine tásir etiwi, olar turmısınan bekkem orın

alıwın támiyinleytuǵın diniy dástúrshilik - súnnet, ramazon hayti, qurbanlıq hám jábirleniwshi hayti,

mavlud, ashuro hám basqalar da qáliplesken. Bunnan tısqarı, jergilikli halqlarda Islamǵasha

ámeldegi bolǵan úrp-ádetler, atap aytqanda kóz tiygiziw saldırıw, pal ochirish, dem saldırıw, múqaddes

jaylarǵa, áwliyelerge sıyınıw sıyaqlı ádetler de islam dástúrlerine maslawıp ketken.

Islam ruwxıylıqınıń qırları rango-reń hám mánisan tereń bolıp tabıladı.

Quranı saqıy ayatlarında, áwele insannıń er júzinde xalifa ekenliginiń bir neshe qayta

aytılıwı islam ruwxıylıqınıń eń ullı qádiriyatlarınan bolıp tabıladı. Quranı saqıydıń júdá kóp

ayatlarında insannıń áziz hám húrmetli etip jaratılǵanı, oǵan eru aspan daǵı barlıq zatlar

bo'ysundirib qoyılǵanlıǵı bólek uqtirib ótiledi.

Jaqsılıq hám jaqsı islik, tolerantlıq hám tınıshlıq, jaqınları hám biyganalarǵa birdey marhamatli

bolıw, qan to'kmaslikka shaqırıwshı, náps ǵulǵulasına uchmaslik, ata-anaǵa olar turmıs

ekenliklerinde mehriban hám sahiylik ila munasábette bolıw, dúnyadan ótkenlerdiń haqlariga duwa

48

etiwge, watandı súyiwge shaqırıq etiwshi múqaddes dinimiz, ásirese ǵárezsizlik jıllarında óz

qadrini hám de óziniń ázeliy wazıypası - iygilikli maqsetlerge shın mániste xizmet etiw múmkinshiligin

taptı.

Ádisler Islam dininde Qurannan keyingi múqaddes derek. Ádisler kompleksi “sunnat” dep

ataladı. Ádisi sharıflarda Muhammad alayhissalomning sózleri, etken jumıs xızmetleri hám

sahobalar tárepinen ámelge asırılǵan jumıslarǵa munasábetleri aytılǵan.

Ádisi sharıflarni jıynap kitap formasına keltiriw, tiykarınan payǵambarımız alayhissalomning

opatlarınan keyin ámelge asırılǵan.

vIII ásir baslarında Ummmaviy halifalardan Umar ibn Abdulaziz járdemshilerine Muhammad

(s. a. v.) ádislerin jıynash haqqında párman berdi. Abdumalik ibn Abdulaziz Jurayh, Ar-Rabi' ibn

Subayh, Imom Iyelik etiw ibn Anas, Imom Shofe'iy, Imom Ahmad ibn Xanballar tárepinen dáslepki

ádis jıynaqları jaratıldı. Úlkemizde bolsa tómendegi zatlar birinshi bolıp ádis jıynaqların

tuzdilar: Imom Abdulloh ibn Muborak al-Marvaziy, Ishoq ibn Rahovayh al-Marvaziy, Imol al-

Haysam ibn Qolayb ash-Shoshiy hám basqalar.

Keyingi IX ásir ádis ilmining “altın asri”deb maba qazanǵan. CHunki bul asirde ádislerdi

toplaw dáwiri ótip, endi olardı derekshunoslik hám tekstshunoslik ilmi qaǵıydalarına muwapıq analiz

hám izertlew, málim mazmun tiykarında tártip beriwge kiriwildi. Ádisshunosliklik dep atalmish

saldamlı ılım baǵdarı jetilisken qáliplesti. Ádislerdi bayan etıwde “Musnad”, “Eń isenimli dep esaplanǵan hádis” hám

“Sunan” dep atalǵan jónelisler vujudga keldi. Bul dáwirde keyingi ásirler ushın úlgi

bolatuǵın isenimli ádis jıynaqları jaratıldı. Pútkil Islam áleminde eń abıraylı derek retinde

at qazanǵan “Qutubi Sitta” (“Altı kitap”) avtorları sol dáwirde jasap dóretiwshilik etdiler. Olar: Abu

Abdulloh Ismoil al-Buxoriy (810 -870), Imom Muslim ibn al-Hajjoj (819 -874), Abu Iso Muhammad

ibn Iso at-Termiziy (824-874), Abu Dovud Sulaymon (817-888), Ahmad an-Nasoiy (830 -935), Abu

Iso Muhammad ibn Yazid ibn Mojja (824-886 ) sıyaqlı muhaddislar bolıp tabıladı. Imom Buxoriy ózleri

toplaǵan 600 mıń ádisten 7250 dane eń ishonarli “eń isenimli dep esaplanǵan hádis”larini mazmunına kóre klassifikatsiyalap, birotala

jańasha tártip degi ádisler kompleksin jaratılıwma eristi. Onıń dóretpeleri keyingi muhaddislar

ushın barlıq tárepten órnek hám ibrat boldı.

3

Islamda ahloqiy-huqıqıy nızam -qaǵıydalar kompleksi sháriyat XI-XII ásirlerde túwel qáliplesken.

Sháriyat nızam -qaǵıydaları Quran hám sunnat tiykarında islep shıǵılǵan. Ol jaǵdayda musulmanlardıń social -

ekonomikalıq, diniy, huqıqıy hám ahloqiy ómirin tártipke soluvchi nızam -qaǵıydalar belgilep berilgen.

Bunday tártip-qaǵıydalar “Hidoya”, “viqoya”, “Qısqası hidoya”, “Qısqası viqoya” atlı

kitaplarda jıynanǵan.

Sháriyatda belgelengen nızam -qaǵıydalar múqaddes esaplanıp, oǵan hár bir mo'min-musulman

social jaǵdayınan qaramastan Allanıń bandasi retinde birdey ámel etiwi talap etilgen.

Joqarıda Islam, onıń múqaddes ilohiy kitapı Quranı saqıy, ádisler hám sháriyat haqqında birpara

maǵlıwmatlardı keltirdik. Endi ulıwma islam dininde, atap aytqanda Quranı saqıy, ádisler hám sháriyatda

insan ruwxıylıqı, ahloq-odobi, bilimi haqqındaǵı qarawlardıń birpara tárepleri tuwrısında pikir

júrgizemiz.

Quranı saqıy, ádisler hám sháriyat kórsetpeleri insan ruwxıy -bilimlendiriw kámalıdiń hasası

bolǵan ahloq-ádep tárbiyasınıń barlıq qırların óz ishine alǵan. Sirasini aytqanda, ádisler

ruwxıy -ahloqiy tárbiyaǵa tiyisli bolǵan pikirlerdiń jetilisken kompleksi bolıp tabıladı. Quranı saqıy,

ádislerdi, sháriyat kórsetpelerin úyrener ekenbiz, olarda ahloqiy kámalǵa jetken, hadallıq hám páklik,

isenim hám hújdan menen baylanıslı bolǵan qandayda-bir de zárúrli másele itibardan shette qalmaǵanin

kóremiz.

3

Qarang. Imomnazarov M., Eshmuhamedova M. Milliy ruwxıylıqımız tiykarları. Tashkent, “Tashkent islam

universiteti”, 2001, 134-135-betlar.

49

Payǵambarımız ádisleriniń eń zárúrli hám salmaqlı bólegi kisilerde joqarı insaniy

pazıyletlerdi qáliplestiriwge qaratılǵan. Odaǵı ata-anaǵa munasábet, ilmga muhabbat, taqat-

shıdam, shúkirlikke shaqırıq, óz-ara miyir, doslıq, mıymankeshlik, etimparvarlik, wapa hám

sadıqlıq, miynetsevarlik hám hadal bir jutımdı sharapatlılaw, kishipeyillik hám kamsuqumlik, shın júreklilik hám

rostgo'ylik, tuwrılıq hám hadallıq sıyaqlı páziyletlerdiń birinshi orınǵa qoyılıwı insaniyat ushın

bahasız ruwxıy qádiriyatlar dizbegin tashkil etedi. Qolaversa, islam ahloqi ruwxıy

qádiriyatlardıń jaysha tosınarlı kompleksi emes, bálki munazzam hám jetilisken bir sistema holiga

keltirilgen bolıp, álbette, bunda ullı muhaddislar, birinshi náwbette jerlesimiz Imom

Buxoriyning xızmetlerin kútá úlken hám benazir bolıp tabıladı. Payǵambarımız sunnatlari (ádisleri) dıń hár bir

insan ushın ibratlı orınların asa kóp. Mısal jol menende ol zotning ahli áyelge munasábetine

itibar beraylik.

Ibn Umar roziyallohu anhu ráwiyat etediler: “Biz, mırza Rasulullo turmıslıq waqıtlarında,

“Taǵı, qandayda bir baloga giriptar bolıp qalmaylıq!” dep qáweterlanganimizdan, hayallarimizga qandayda bir

(qattı ) sóz aytıp, biymálellew mámile etiwden qorqar edik. Mırza Rasulullo (s. a. v.) opat

etkenlerinen keyin, hayallarimizga (qattı ) sóylep, biymálellew mámile etetuǵın boldıq!”

4

Bul ádis mazmunınan kórinip turıptı, olda, Payǵambarımız hayallarǵa hesh qopal mámile

etpegenler. Kerisinshe ahli hayallar qandayda bir kemshilikke jol qo'ysalar, tek taqat, jumsaq mámile

hám jeke úlgi menen tárbiya berip barǵanlar. Basqa sahobalar da Payǵambarımızdan ibrat

alıp óz ahli hayallarına sıylasıq hám jumsaqlıq menen mámile etiwdi úyrenip barǵanlar.

Ásirese islam haram hám hadal máselesine musulmanlar itibarın qaratadı. Sháriyatda Alla

tárepinen etiliwine ruxsat etilgen ámeller, jumıslar hadal dep ataladı. Haram bolsa kerisinshe, etiliwine

ruxsat etilmegen jumıslar hám ámeller bolıp tabıladı. Ádetde, xalqımız hadal hám haramdı eyiladigan hám ishiladigan

zatlarǵa salıstırǵanda isletip kelgen. Sháriyatda Alla tárepinen ruqsat etilgen hámme zatlar,

eyiladigan azıq-túlikler, etiletuǵın jumıslar, hatti-háreketler hadal dep esaplanǵan. Ruqsat etilmegen

zatlar, jumıslar hám ámeller bolsa haram bolıp tabıladı. Alla haram etilgen islerdi etiwshilerge bul dúnyada yamasa

qıyamet kúninde jazasın álbette beriwi aytılǵan.

Hadal etilgen zatlar hám jumıslar kópshilikke málim, ol haqqında kóp esitkenmiz. Haram

etilgen islerdi eskertip ótiw hám eslab turıw joiz bolıp tabıladı. Bulardan ayırımlarǵa tómendegiler: Saw bóle

turıp ıssız júriw, zinokorlik, ata-anaǵa aq bolıw, sawda-satıqta jalataylıq qılıw, birovning

haqqiga, amanatına hiyonat qılıw, antxo'rlik, sútxorlıq, o'g'rilik, qaraqshılıq, mayxo'rlik,

ǵıybat, dóhmet, jala, tıńshılıq, adam óltiriwshilik, paraxorlıq hám basqalar kiredi. Qullası, haram insan hám

jámiyetke zálel keltiretuǵın jumıs hám ámellerden ibarat.

Islamda ata-anaǵa miyir-muhabbat, ǵamxorlıq, perzent tárbiyası hám shańaraqqa sadıqlıq

máselelerine bólek itibar berilgen. Kisilerdi jaqsılıq qılıw, savob jumıslarǵa qol urıw, insaplı -

ar-namıslı, hújdanli bolıw, miyir-shápáátlilik, tuwrılıq, rostgo'ylik, alagólek bolıw, biradarǵa járdem

beriw, kishipeyillikke shaqırıw ideyaları ilgeri surilgan.

Quranı saqıy hám ádislerde hár bir insan ushın zárúr bolǵan turmısınan ma'mun bolıp

jasaw -shúkirlik hám degbir bolıw máselelerine de bólek áhmiyet berilgen. Shúkirlik hám

taqat da insan ruwxıylıǵınıń zárúrli táreplerinen biri bolıp tabıladı. Olardıń mazmun-mánisin bilip

alıw hár birewimiz ushın zárúr. Quranı saqıyda Alla bul dúnyada insaniyattı behisob naǵıymetler

menen rizqlantirgani, onıń sanog'iga etip bolmawi haqqında sonday bayanlaingan:

“Sizlerge barlıq soraǵan zatlaringizdan ato etdi. Eger Allanıń bergen naǵıymetin

sanasangizlar, sanog'iga etolmaysiz. Rasında, insan oǵada zalım hám júdá noshukrdir”.

4

Al-Buxoriy. Ádis (“Al-jomi' as-eń isenimli dep esaplanǵan hádis”). 3-bet. Tashkent, 1995, 421-bet.

50

Birpara kisiler naǵıymet sóziniń mánisin júdá tar sheńberde túsinediler. Qandayda bir arzıw-úmitleri

ámelge asıwın, hár kim da etiwa almaytuǵın zatlardı qolǵa kirgiziwdi, atap aytqanda, úlken-buyım-

dúnya, baylıq, perzent, qandayda bir hámel-mártebe hám soǵan uqsas árman -háweslerge erisiwnigina

naǵıymet dep biladilar. Suw, hawa, tán salamatlıǵı, el-jurt paraxatshiliqti sıyaqlı, insan ómiriniń hasası

bolǵan bul zatlarǵa itibarsız qaraydılar.

Holbuki, kisiniń dúnya hám aqıreti ushın máp etkazadigan zatlar bar, olardıń

barlıǵı naǵıymet esaplanıp islam bulardıń qadriga etip jasawǵa buyıredi. Zero, naǵıymettiń

qadrini biliw, onı izzetlew naǵıymet beretuǵın Allanıń qadriga etiw hám shukrini ótew etiw

bolıp esaplanadı.

Payǵambar alayhissalom ádisleriniń birinde: “Qaysı birińiz tańda uyg'onganda shańaraǵı

tınısh, teńi saw hám úyinde bir kúnlik eguligi bolsa, bilingki, ol jaǵdayda dúnyadaǵı barlıq naǵıymetler

sáwlelengen ekan”, dep naǵıymetti keń mániste túsiniw kerekligine belgi etkenler.

Joqarıda sanap ótkenlerimiz materiallıq naǵıymetler turine kiredi. Ruwxıy naǵıymetler bolsa

isenim, aqıl, azatlıq, tınıshlıq sıyaqlı kózge tikkeley kórinbeytuǵın, biraq końil kózi menen ilg'ab

alınatuǵın materiallıq naǵıymetlerge qaraǵanda insan ushın áhmiyetli bolǵan ruwxıy qádiriyatlardan

ibarat esaplanadi.

Kóbinese insanlar naǵıymettiń qadriga qoldan ketkennen keyin ǵana etediler. Den sawlıqtıń

qadriga nawqaslıqta, baylıqtıń qadriga mútájlıq etkeninde, tınıshlıqtıń qadri tınıshsızlıq waqtında

bilinadi. Naǵıymetlerdiń dawamlı bolıwı, onıń shukri ótew etiliwine baylanıslı. Bul haqqında Alla

Quranı saqıyda : “Antki, eger bergen (naǵıymetlerimge) shukr qılsańız, álbette (olardı jáne de)

zıyada qilurman. Nabada noshukrchilik qılsańız, álbette, azabım (da ) qattıdir”, dep marhamat

etken. Naǵıymetlerdiń eń sarası ǵárezsizliktiń ámeliy shukri bolsa jaslarımızdı watanǵa

muhabbatlı etip tárbiyalaw, tınıshlıqtı shukrini etip jasaw naǵıymetlerdiń eń sarası desek

asıra aytqan bolmaymız.

Islamda insan ruwxıylıǵınıń taǵı bir tárepi taqatlı bolıwda ekenligi de bólek

aytıp ótkenligi menen áhmiyetli bolıp tabıladı. Payǵambarımız alayhissalom óz ádisleriniń birinde: “Taqat

imonning yarımıdir”, dep aytıp ótkenler. Quranı saqıydıń betke jaqın ayatlarında taqat haqqında sóz

júrgizilgen. Alla ózin mudami taqat etiwshiler menen birge ekenin málim etip: “Ey, isenim

alıp kelgenler! Taqat hám namaz menen (Mennen) járdem so'rangizlar! Álbette, Alla taqat etiwshiler

menen birgedir”, deydi.

Taqat-sabırlı bolıw xalqımızdıń qan-qanına sińip ketken ruwxıy pazıyletlerinen biri bolıp tabıladı.

Xalqımız biykarǵa “Sabrning tagi sarı altın”, dep aytpaǵan. Insanlar taqat arqalıǵana óz

maqsetlerine erisediler. Sol sebepli babalarımız óz perzentlerin degbir etip tárbiyalawǵa

úlken áhmiyet bergenler. Taqat kosam to'ldi dep noshukrlik qılıw insandı páslikke baslaydı.

Joqarıda aytılǵanlar islam ruwxıylıqı túbi joq teńizinen bir bólek, tek. Pikirimizni ruwxıy -

ahloqiy kámalǵa jetken máselelerinde aytılǵan birpara ádislerdi keltiriw menen juwmaqlawdı ixtiyor etdik:

Eki júzlilik belgisi úshew bolıp tabıladı: Ótirik sóylew, wádesiniń ústinen shıqpaw hám amanatqa

hiyonat qılıw bolıp tabıladı.

Amanat qoyǵan kisiniń amanatın waqıtında ótew etiń;

Haqqingizga hiyonat etken kisige siz hiyonat etpeń;

Qashanda bir gúná etip qoysańız, onı juwıw ushın artınan bir savobli jumıs etiń.

Ózimdan keyin qalatuǵın úmmetlerim ushın úsh zattan qorqaman :

1. Nafsu hawaǵa berilip joldan azıwdan ;

2. Nafsoniy hám háwesli sezimge berilip ketiwinen;

3. Ilmu bilimge iye bola turıp g'ofillarning jumısın tutıwınan ;

Besew zattan aldın besew zattı ǵániybet biling:

51

Ólimnen aldın tirilikti, biytaplıqtan aldın salamatlıqtı, bos waqıttan aldın bántlikti,

ǵarrılıqtan aldın jaslıqtı, mútájlıqtan aldın baylıqtı.

Áwele anańǵa, taǵı anańǵa hám taǵı anańǵa, keyin bolsa otangga jaqsılıq et. Áke-

analardıńlardı ǵarrılıq waqtında hár ekewin, yamasa biri bolmaǵanda basqasın razı etip jánnetiy bolıp

almaǵan perzent qor bolsın, qor bolsın hám taǵı qor bolsın.

Para beretuǵın da, onı alıwshı da dozaqǵa mahkum bolıp tabıladı. Ádisi muborakdan keltirilgen

bul qosıqtıń bir qatarılardıń ruwxıy táreplerine túsindirme beriwdiń hesh bir hájeti joq.

Insan denesi ushın jan qanshellilik zárúrli bolsa, onıń ruwxıylıqı, ruwxıylıqınıń tereńligi

ushın ılım sonshalıq áhmiyetli esaplanadi. Insan ılım iyelew jolınan yursa ósedi, keri jaǵdayda

tómenlikke, bilimsizlikke júz tutadı. Bul pániy dúnyada ilmdan paydasız końiller jansız ólikke uqsaydı.

Alla bul álemdi sheksiz ilmu hikmet menen jaratqan. Insan aqıl hám oylaw jardeminde bul ılımlardan

xabarlı boladı, materiallıq hám ruwxıy turmısda joqarılıqqa kóteriledi. Ílım insan oylawına nur

baxsh etedi. Ol sol nur arqalı haqıyqattı tabadı. Ílım insandı mudami joqarı mártebege eristiredi.

Mine sonıń ushın da islam dárekleri Quranı saqıy hám ádislerde ilim-pánni iyelew,

bilimli bolıw júdá úlken savobli jumıs ekeni qayta -qayta aytnadı. Ádisde besikten tap

qábirge shekem ılım izlew kerekligin belgilengenler etiliwiniń ózi úlken tárbiyalıq áhmiyetke iye. Quranı

saqıyda : “Alla sizlerden isenim alıp kelgen hám ılım ato etilgen zatlardı (bálent) dáreje (mártebe) larga

kóterur” deyilishi negizinde ilmli zatlar hám oǵan intilganlar jámiyette joqarı poziciya hám húrmetke

iye bolıwlarına belgi bolıp tabıladı.

Quranı saqıy insaniyatqa ılım arqalı eki dúnya saodatına erisiw jolin kórsetdi. Ol

ilmning abzallıqları haqqında insanlarǵa habar beredi hám olardı ılım alıwǵa shaqıradı. Ílım ullı

naǵıymet ekenligi jáne bul naǵıymet álemdiń gúldiń tajıı bolǵan insanǵa berilgen. Ílım najot jolı ekenligi

habar etilgen. Alla adamǵa bergen ılım arqalı hár zattıń siru sırların bildirgen hám barlıq

maqluqot ústinen hákim etken.

Quranı saqıyda “ilm” sózi tiykarında “Alima” bilmoq peyil negizine tayanǵan kalimalar 750

márte dús keliwi ilimiy izertlewlerde belgilengen. Payǵambarımız Muhammad alayhissalomga

dáslepki nozil bolǵan ayat da “O'qi... ” “O'qi... ” sózinen baslanadı. Bul ayat sonday: “O'qi!

Seniń oǵada kapustalı Parvardigoring qálem quralı menen tálim berdi. Insanǵa ol bilmagan

zatların uyretadi” dep nozil etilgen. Usıdan ayqın boladı, Islam ıqtıqatı aldın basdanoq insandı

oqıp -úyreniwge, ılım quralı menen dúnyanı ańlap etiwine targ'ib etedi.

Quranı saqıy da ılım, da turmıs kitapı bolıp tabıladı. Ílım jolin tutqan insan eń dańqlı joldı

tańlaǵan boladı.

Payǵambarımızdıń “Ílım alıw hár bir muslim hám muslima ushın farzdir” degen ádisleri

negizinde islamdıń ilmga bolǵan joqarı itibarınan dárek beredi. Taǵı bir ádisde: “Insanlar yamasa

úyretiwshi yamasa uyreniwshilerge bólinedi. Bunnan basqaları bolsa arzımas bolıp tabıladı, dep aytnsa,

basqa bir ádisde: “Insanlar ólik bolıp tabıladı, tek ılım ahligina tiridir”, dep bul dúnyada tek ılım

iyesilerigina haqıyqatqa intilganliklari sebepli tiri ekenlikleri aytıladı.

Rasında, qale dúnyalıq, qale diniy ılım jolında zahmat shetnlar jisman joq bolsalar da

olar mánisi boyınsha tiridirlar. Buǵan Imom Buxoriy hám Muso Xorezmiy, Imom Moturidiy hám Abu Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma

Forobiy, Imom Marg'inoniy hám Ibn Sino, Imom Termiziy hám Beruniy, Imom Zamahshariy hám

Ahmad Farg'oniy, Hoja Ahror valiy hám Ullıbek hám basqalar ayqın mısal boladılar. Bul ullı

zatlar jaratqan dóretpeler insanlardıń turmıs jolin ásirler osha nurafshan etip kelip atır. Olar miyraslar

etip qaldırǵan dóretpelerdi oqıp -úyrenip kisiler mánisi boyınsha azıqlanıp hár az waqıt hám hár zamatda olardı eslab

turadılar. Olarǵa bolǵan muhabbat insanlar kewilinde máńgi jasap kelip atır.

Insan Allanıń xalifasi retinde bilim iyesi, jarıq dúnyanıń barlıq bilimlerine onıń

aqılı etedi. Tek kibrga berilip ketmasa, ózin hámmeden artıq qo'ya baslamasa jetkilikli.

52

Parvardigor bizni insan etip jaratqan eken, aqıl -xosh, ilmu ámel bergen eken, sonday eken, biz insan

retinde oylaw etip, dúnyalıq ılımlardı - dúnyanı úyrenip, dúnya arqalı Allanıń zotini,

ılımların jańalıq ashıp jasawımız kerek. Dinge sıyınıw - ruwxıylıqımız tárbiyashisi, ılım - dúnyanı hám aqıretti

biliw quralı, insan unisini da, buǵanısın da iyelemog'i kerek. Biziń babalarımızdiń jolı áne

sonday bolǵan. Bir mısal keltiremiz: Ráwiyat etiwlerinshe, Abu Ali ibn Sino menen ataqlı shayıq

Abusaid Abulxayr dús keliwibdilar. Olar bir keshe bir-birlerine hesh nárse demay “sáwbetlashib”

shıǵıpdılar. Azanda shayıqtıń shákirtleri odan Ibn Sino haqqında ne deysiz, dep soraǵanlarında,

Abdusaid Abulxayr: “Men neiki vajd (intuisiya) menen bilgen bolsam, ol aqıl menen úyrenip alǵan”,

depdi. Ibn Sino bolsa óz shákirtlerine: “Men neiki aqıl menen bilgen bolsam, ol ko'ngil menen aqıl

etedi”, dep aytqan eken. Usıdan ayqın boladı, Ibn Sino dúnyalıq ılımlar iyesi, Abusaid Abulxayr bolsa -

sufizm shayıqı, teologiya alımı. Biraq olar bir-birin tushungan hám hár eki ılım da insan ushın

kerekligini anglaganlar.

Yamasa alaylıq, Mırza Ullıbek menen Xo'ja Ahror valiyni. Olar zamanlas, bir qalada

jasaǵanlar. Ullıbek - munajjim hám shoh, onıń shákirtleri anıq pánler wákilleri. Xo'ja Ahror bolsa

mo''tabar dinge sıyınıw ǵayratkeri, ruwxanıy zot. Biraq olar bir-birlerine irkinish bermegenler, kerisinshe, biri ilimiy

bilimdi, ekinshisi bolsa ruwxanıy bilimdi rawajlantirib, bir-birlerine kómek bergenler.

Al-Xorezmiy, Al-Farg'oniy, Al-Beruniy, Al-Buxoriy, G'azzoliy, Hamadoniy, G'ijduvoniy hám

basqa ullı zatlardıń turmıs tárizi, ılım ushın belsendiligi, ıqtıqat -imonining pákligi menen bizlerge

ibrat bolıp tabıladı. Bulardıń hámmesi kórsetedi, dinshıllıklıq da bilimdi, joqarı ruwxıylıqtı talap

etedi. Kisi qansha tereń ılım iyesi bolsa, álem hám adam mánisin anglasa, Onıń Allanı

ańǵarıwı, imoni da sonsha bekkem boladı.

Gáp qále diniy, qále dúnyalıq bilimdi tuwrı hám tereń ańǵarıwda, hár ikkovini da

iyelemay, bilimsiz bolıp qalmawda bolıp tabıladı. Dúnyalıq ılımlardı iyelegen insan óziniń bul dúnyasın,

diniy ılımlardı iyelegenler bolsa óziniń ol dúnyasın abadanlastırǵan boladı.

Hár eki ilmni iyelegen kisi bolsa eki dúnyasın abadanlastıradı.

Islam bul tek isenim emes, áwele, bilim, ilm bolıp tabıladı. Islam tariyxına názer taslasak,

Muhammad Payǵambarımız alayhissalomgacha bolǵan dáwir arablarda “bilimsiziya” dáwiri dep ataladı.

“Bilimsiziya” ladanlıq, bilimsizlik dáwiri degeni. Islam áne sol ladanlıq dáwiri ornına keń mániste

bilim, mádeniyat payda etti, ilim, filosofiya, ádebiyat hám kórkem ónerdi rawajlantiridi, ayriqsha

ruwxıylıq hám bilimdi jarattı.

Islamda bilimge bolǵan munasábetti tómendegi ádislerdi keltiriw menen sheklenishni

kerek taptık:

“Ílım alıw jolında sarplanǵan bir saat júzeki sıyınıw menen ótkerilgen bir kesheden kóre

hayrliroqdir”.

“Ílım jolında sarplanǵan bir kún úsh ay ruwza tutıwdan ábzalroqdir”. Bul ádislerde ılım jolında

sarplanǵan waqıt eń qádirli ekenligi aytnıp atır.

Payǵambarımız (s. a. v.) “Ílım uyretgen kisige tájimde bolıw hám ızzep-ikrom kórsetiń”,

dep ılım jolında háreket etkenlerdi qádirlew kerekligini uqtiradilar. Xalqımız biykarǵa “Ustaz otang

sıyaqlı ullıdir” dep aytpaǵan.

“Alımdıń uyqısı da bilimsizdiń sıyınıwınan ábzaldir”, sebebi onıń uyqısı da sıyınıwdıń bir

túri esaplanadi, sebebi alım ilmini dawam ettiriw ushın charchoqlardan azat bolıw maqsetinde

uxlaydi.

“Sadaqanıń eń hayrlisi ózgege ılım úyretiwdir”, “Dindoshiga ılım úyretiw jıl boyı

o'qilgan nafl namazınan kóre ábzalroqdir” sıyaqlı ádislerde insan ilmni ilimpazlardan úyreniwi hám

ózi de bilgenin basqalarǵa úyretiwi kerekligi aytıp ótken.

53

“Ílım úyreniń, ılım úyrengen haqni naxaqten ajratadı. Ílım jánnet jolin yoritadi. Ílım

insanǵa shólda joldas, jalǵızlıqta joldas, gey birewizlikda jondosh dos boladı”, “Ílım

insanlardı saodatqa eltadi, páleketten qutqaradi, doslar arasını ziynatlaydi, dushpanǵa qarsı

qalqan boladı”.

Ádislerde hár bir úyrenilgen ilmni końillerge jo aylash kerekligi hám unıtıw kerek emesligine

da áhmiyet berilgen. Ilmni unutgan kisi nadanlıqǵa júz tutıwlıǵı hám ılım qapaasini joytıwlıǵı

“Unıtıw ilmning ofatidir” ádisinde óz ańlatpasın tapqan

Joqarıdagilardan usıdan ayqın boladı, Islam ılım-bilim dini hám usı waqıtta barlıq insanlardı dúnya

sır-sırların biliwge, yaǵnıyki iyelewge hám joqarı ruwxıylıqqa chorlovchi dinge sıyınıw ekenligi menen

bólek áhmiyetke iye esaplanadı.

Biziń ullı babalarimiz islam ruwxıylıqı hám bilimi rawajlanıwına úlken úles qosıp

sóz hám ádis, sufizm hám fikh táliymatın rawajlantirdilar.

Bul haqıyqattı jáhán jámiyetshiligi pútkil musulman dúnyası jaqsı biladi hám tán aladı. Abıraylı

xalıq aralıq shólkem Islam konferensiyası shólkeminiń tálim, pán hám mádeniyat máseleleri boyınsha -

AYSESKO tárepinen Tashkent qalasınıń 2007 jılda Islam mádeniyatı paytaxtı dep daǵaza

etilgeni de áne sonday tán alıwdıń tastıyıǵı bolıp tabıladı.

Jurtımızdan jetisip chiqgan ullı oyshıl hám oqımıslılarimizning islam mádeniyatı hám

ruwxıylıqı gúlleniw taptırıwǵa qosqan ayrıqsha úlesi tuwrısında sóz etkende, bárinen burın,

xaqli túrde musulman áleminde “Muhaddislar sultanı” dep úlken maba qazanǵan Imom

Buxoriyning muborak atınıń tilge alamız. Bul mo''tabar zotning isenimli ádisler kompleksi - “Al-

jome' as-eń isenimli dep esaplanǵan hádis” kitapı islam dininde Quranı saqıydan keyingi ekinshi múqaddes derek bolıp, ol

adamzat tárepinen pitilgen kitaplardıń eń ullıı esaplanadi. On eki asrdirki, bul kitap

millionlap insanlar kewilin isenim nurı menen jaqtılandırǵan etip, xaq hám ar-namıs jolına chorlab

kelip atır.

Imom Buxoriyning nurli qálemin Imom Moturudiy alıp, ul zotning iygilikli jumısların dawam

ettiriwge bel baylanıstırdı. Moturudiy islam áleminde “Musulmanlardıń ıqtıqatın dúzetuvchi” degen

joqarı sharapatlına iye boldı. Onıń dóretpelerinde ilgeri surilgan ideyalar islam dininiń tiykarın

tuwrılıq, jaqsı islik hám insaniylikdan ibarat dep biletuǵın barlıq mo'min - musulmanlardıń qaraw

hám umtılıwları menen sáykes bolǵanlıǵı menen áhmiyetli bolıp tabıladı.

Islamıy ılımlar salasında óziniń kútá úlken potencialı menen ullı ilimiy mektep jaratqan, islam

yuristliginiń úlken kórinetuǵındasi Burhoniddin Marg'inoniyning teberik atınıń pútkil

musulman dúnyası ásirler osha izzetlab kelip atır. Onı Shıǵıs áleminde “Burhoniddin hám milla”,

yaǵnıy “Dinge sıyınıw hám millettiń hújjeti” degen joqarı ataqǵa iye bolǵan. Marg'inoniyning o'lmas

miyrasları, atap aytqanda, 57 kitaptan ibarat “ Hidoya” - “Tuwrı yo'l” dep atalǵan shıǵarması segiz ásirden

berli musulman mámleketlerinde eń abıraylı hám jetilisken huqıqıy derek retinde tán alıw etip

kelinip atırǵanı hám basqalar ullı babalarımızdiń islam mádeniyatı hám ruwxıylıqı, bilimi

rawajlanıwına úlken úlesleriniń tastıyıqı bolıp tabıladı.

5

Jaqın ótken zamandıń unamsız tásirlerinen biri mınada, burınǵı kebiro basqarıw princpıında dúnyalıq ılım hám

diniy-filosofiyalıq táliymat, yaǵnıyki diniy ılımlar bir-birine keri qoyıldı. Olar bir-birin biykar

etetuǵın hádiyseler formasında aytildi. Diniy oylaw dúnyalıq ılım rawajlanıwına tosqınlıq kórsetetuǵın

iplas bid'at retinde qaralandi.

Biz búgin bunday qarawlardıń tupten zıyanlı hám tariyxan negizsiz ekenligin ashıq aytiwimız

múmkin. Dúnyalıq hám diniy ılım joqarıda kórsetkenimizdek, ótken zaman ásirlerde mudami sherik hám

hamnafas bolıp kelgenligin tariyxtıń ózi tastıyıqlaydı.

5

Qarang: Milliy ǵárezsizlik ideyası : tiykarǵı túsinik hám principler. Tashkent, “Ózbekstan”, 2000, 18-bet.

54

“Dúnyalıq hám diniy ideyalar bir-birin boyitib barǵan sharayatta rawajlanıw joqarı basqıshqa

kóteriledi.. Buǵan adamzat tariyxında óshpeytuǵın ız qaldırǵan Imom Buxoriy hám Muso Xorezmiy,

Imom Moturidiy hám Abu Rayhon Beruniy, Imom G'azzoliy hám Ibn Sino, Imom Termiziy hám Abu

Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Forobiy sıyaqlı ullı ziyreklik iyesileri jasap iskerlik kórsetken dáwirler jaqtı mısal bóle

aladı”.

6

Ǵárezsizlik sebepli perzentlerimizdi dúnyalıq bilimler menen bir qatarda Imom Buxoriy

toplaǵan ádisler, Naǵısbandiy táliymatı, Termiziy o'gitlari, YAssaviy hikmetleri tiykarında tárbiya

qılıw múmkinshiligine iye boldıq.

Quranı saqıy hám Payǵambarımız alayhissalom ádisleriniń eń zárúrli hám salmaqlı bólegi

kisilerde joqarı insaniy pazıyletlerdi qáliplestiriwge qaratılǵanlıǵı bolıp tabıladı. Olardaǵı ata-anaǵa, ilmga

munasábet, taqat-shıdam, shúkirlikke shaqırıq, óz-ara miyir, mıymankeshlik, etimparvarlik, wapa

hám sadıqlıq, hadal bir jutımdı sharapatlılaw, kishipeyillik, kamsuqumlilik, shın júreklilik, rostgo'ylik hám basqa

shın insaniylik páziyletleriniń birinshi orınǵa qoyılıwı barlıq insaniyat ushın bahasız

ulıwma insanıylıq ruwxıy baylıq sistemasın quraydı.

Fizikalıq hám ruwxıy páklikke umtılıw islam ahloqining, Rasulullo ádisleriniń taǵı bir

zárúrli tema baǵdarı bolıp tabıladı. Dáret, juwınıw máseleleri sırtqı puxtalıq talapları bolsa, haramnan,

ótirik sóz, ǵıybat, dóhmet, zinokorlik, ózge haqqiga hiyonat, naxaqlik hám zulmga jol

qoymaw, olardan qatań saqlanıw ishki, ruwxıy páklikke tiyisli talaplar bolıp tabıladı. Bulardıń hámmesi

Quranı saqıy hám de Rasulullo (s. a. v.) ádislerinde hám olarǵa tiykarlanǵan sháriyatda júdá qatań etip

qoyılǵan.

Qullası, islam barlıq mo'minlarni joqarı ruwxıylıqqa chorlovchi, adamgershilikli dinge sıyınıw

ekenligin ańlap etiwimiz zárúr. Sondaǵana dindan ruwxıy hám bilimlendiriw tárbiyada paydalanıw

zárúrshiligine tuwrı yondoshamiz.

Tálim, pán hám mádeniyat boyınsha islam shólkemi AYSESKO tárepinen Tashkent qalasına

2007 jılda “Islam mádeniyatı paytaxtı” degen at beriliwi hoki pákleri Ózbekstan topıraǵında

jatqan ullı babalarımız, ne-ne oyshıl zatlar ásirler dawamında dúnyalıq hám diniy ılımlar

salasında qanday ullı jańa ashılıwlar jaratqanı, bunıń ushın qansha zahmat hám qıyınshılıqlar

shetnini kóremiz. Búgin gúwa bolıp turǵan joqarı tán alıw áwele áne sonday

babalarımızdıń teberik atları hám qaldırǵan miyraslarına qosqan kútá úlken úlesine berilgen

múnásip baha bolıp esaplanadı.

7

Bul ullı zatlar qaldırǵan bay ruwxıy miyraslardı saqlap -abaylap kelinip atırǵanı, onı hár

tárepleme úyreniw, keń kópshilik, ásirese, jaslar sanasına sıńırıw, jáhán jámiyetshiligine targ'ib

hám jırlaw etiw maydanınan keń kólemli jumıslar ámelge asırıp kelinip atır.

Bárshemizge ekenin aytıw kerek, jurtımızda áne sonday miyraslar burınǵı kebiro dáwirinde de bar edi.

Atap aytqanda, bahasız tariyxıy qo'lyozmalar arnawlı fondlarda saqlap kelinar hám olardan tar sheńber degi

qánigeler ilimiy maqsetdagina paydalana alardı. Bul miyraslardı klasıy hám ideologiyalıq noqatı

názerden emes, túp insaniy mánisine uyqas túrde tereń úyreniw, ruwxıy turmısımızdıń

ajıralmas bir bólegi retinde talqin hám targ'ib etiwge bolsa ulıwma jol qoyılmasdı. Buǵan erlik etken

adamlardıń qanday qısıw hám qáwip-hatarlarga dús keliwi anıqlıǵın jaqın ótken zamanımız menen

tanıw bolǵan hár qaysı adam jaqsı biladi. Mısalı, jaqın ótken zamanda namaz oqıw, diniy

dástúrlerdi otaw ta'qiqlangan edi. Meshitler, áziz-áwliyelerdiń zıyaratgohlariga qulıp urılǵan

edi. Adamlardıń úylerindegi Quran, Ádis, túrli diniy ádebiyatlar, hátte arab jazıwındaǵı basqa

kitaplar terip alınıp, jaǵıp jiberilgen edi. Mine bunı “bilimsiziya”, ladanlıq desa boladı. Neden-

6

Karimov I. A. Joqarı ruwxıylıq -jeńilmes kúsh. Tashkent, “Ruwxıylıq”, 2008, 37-40 - betlar.

7

Qarang: Karimov I. A. Ózbek xalqiniń islam mádeniyatı rawajlanıwına qosqan kútá úlken úlesiniń joqarı

tán alıwı. “Kúsh-ádalatda” gazetasi, 2007, 23-fevral.

55

qansha adamlarımız házirgi emin-erkin kúnni qo'msab, biraq ko'rolmay, árman menen ótip

kettiler. Sol sebepli biz ǵárezsizlik alıp kelgen naǵıymetlerge hár qansha shúkirlik aytsak arzıydı.

Ǵárezsizlik dáwirinde islamıy qádiriyatlar tiklendi, isenim-ıqtıqatımız ózimiz qayttı. Bul savobli,

iygilikli jumıslarǵa karvonboshi húrmetli Prezidentimiz Islam Karimov ekenin hár minuta eslab

turıwımız kerek. Prezidentimiz ruwxıylıq hám bilimge tiyisli sóylew, lekciya hám dóretpelerinde islamdıń

ruwxıy -ahloqiy, bilimlendiriw tárbiya daǵı joqarı roli, ornı, áhmiyetin úzliksiz uqtirib

kelip atırlar.

Atap aytqanda, bul máselelerge Prezidentimiz Islam Karimovning “Ǵárezsizlik hám ruwxıylıq” kompleksi,

“Ózbekstannıń siyasiy-sociallıq hám ekonomikalıq perspektivasınıń tiykarǵı principlerı”, “Ózbekstan

ekonomikalıq reformalardı tereńlestiriw jolında”, “Ózbekstan XXI ásir bosaǵasında : qawipsizlikke

abay, turaqlılıq shártleri hám rawajlanıw kepillikleri”, “Alla kewilimizde, júregimizda”, “Azat hám

obod watan, erkin hám jetkilikli turmıs - sońı maqsetimiz”, “Joqarı ruwxıylıq -kiyim-kenshekmes kúsh”

sıyaqlı dóretpe hám qollanbalarda juwap tabıwımız múmkin.

Islam dininiń xalqımız ruwxıy turmısındaǵı kútá úlken ornı hám áhmiyeti haqqında Prezidentimiz

“Ásirese, kóp ásirler dawamında xalqımız kewilinden tereń jay alıp, turmıs mánisin ańǵarıw,

milliy mádeniyatımız hám turmıs tárizimizni, qádiriyatlarımız, úrp-ádet hám dástúrlerinemizni zálelsiz

saqlawda múqaddes dinimiz qúdiretli faktor bolıp kiyatırǵanın bólek atap ótiw kerek. Nege

degende, insaniylik, miyir-aqıbet, hadallıq, aqıretti oylap jasaw, jaqsılıq, miyir-shápáát sıyaqlı

xalqımızǵa tiyisli bolǵan pazıyletler áne sol jerde túbir otadi”,

8

-dep aytıp ótken edi. Bul jaǵday

xalqımızǵa, atap aytqanda jaslarımızǵa milliy ideyanı sıńırıwda Islam faktorınan aqılǵa say

paydalanıwdı talap etedi.

Áne usılardı esapqa alǵan halda, búgingi kúnde biz miyrasxor bolǵan diniy materiallıq hám ruwxıy

miyraslarimizni zaman talapları tiykarında keń hám hár tárepleme úyreniw hám izertlew etiw, olardan

xalqımızdı payda kóriwshi qılıw máselesine Ózbekstan administraciyası hám jámiyetshiligi bólek áhmiyet

berip kelayotir. Diniy ruwxıy miyraslarımız qaytaldan kóz ashıp atır.

Áwele meshitlerge, áziz-áwliyeler jatqan mazarlarǵa salınǵan qulıplar alıp taslandı.

Qarawsız qalǵan meshitler remontlandi, jańaları júzege keliw etildi. Áziz-áwliyeler jatqan, ótken zamanda

qarawsız halǵa kelgen jaylar abadanlastırıldı, ziyaratshılar ushın qolay sharayatlar júzege

keltirildi. Ramazon hám Jábirleniwshi haytları dem alıw kúni dep daǵaza etildi. Hár jılı mińlaǵan

puqaralarımızdıń Haj hám Umraga barıp keliwleri ushın múmkinshilik hám sharayat jaratıp berildi. Bul

ótken zamanda tek iybeliy árman hám árman edi. Ullı oqımıslılar - Imom Buxoriy, Iso Termiziy, Hakim

Termiziy, Bahouddin Naǵısband, Ahmad YAssaviy, Abduholiq G'ijduvoniy, Najmiddin Kubro,

Abu Mansur Moturidiy, al-Marg'inoniy, hám basqa ullı zatlardıń yubileylari bolıp ótti.

Quranı Saqıy, Ádisler hám basqa diniy kitaplar baspa etildi, etińip atır. Ótken zamanda qandayda-bir de

diniy ulamanıń yubileyi ótkerilmes edi, diniy kitaplardı baspa etiw ta'qiqlangan edi, joqarıda

aytqanimizdek barları da joq etilgen edi. 1999 jılda Tashkent Islam universiteti dúzildi.

Ǵárezsizlik jılları islam dini hám islamıy qádiriyatlardı qayta tiklew boyınsha ásirlerge teń ámeliy jumıslar

atqarıldı.

Búgingi kúnde biziń tariyxıy miyraslarımız, diniy qádiriyatlarimizni qayta tiklew máselesine úlken

juwapkershilik menen qaray alıp baratırǵan jumıslarımızdıń ámeliy tastıyıǵın kóp-kóp mısallarda

kóriwimiz múmkin. Mısalı, Samarqand qalasındaǵı XI-Xv ásirler esteligi bolǵan, áyyemgi

zamanlardan berli pútkil musulman dúnyasınıń itibarın ózine tartıp kiyatırǵan Shohi Tiri

kompleksinde úsh jıl aldın baslanǵan keń kólemli jumıslarımız búgin de dawam etpekte.

8

Karimov I. A. Joqarı ruwxıylıq -jeńilmes kúsh. Tashkent, “Ruwxıylıq”, 2008, 36 - bet

56

Eń áhmiyetlisi, mámleketimizdiń barlıq aymaq hám regionlarında islamıy qádiriyatlardı

qayta tiklew sıyaqlı iygilikli maqset jolında hámme ushın ibratlı hám hayrli jumıslar ámelge asırılıp atır. Bul

haqqında sóz etkende, Tashkent qalasında jaylasqan Quranı saqıydıń eń áyyemgi hám mo''tabar

nushalaridan biri bolǵan ataqlı Usmon Quranı saqlanıp atırǵan Hazrati Imom kompleksinde

ámelge asırılǵan keń kólemli qayta qayta tiklew hám remontlaw, qurılıs jumısların eslew,

Samarqanddagi Imom Buxoriy hám Imom Moturidiy zıyaratgohlari, Buxara daǵı Abduholiq

G'ijduvoniy hám Bahouddin Naǵısband, Minarı Kalon hám Meshiti Kalon komplekslerin, Ferǵana daǵı

Ahmad Farg'oniy hám Burg'oniddin Marg'inoniy estelikleri, Surxondaryodagi Hakim Termiziy

hám Imom Termiziy, Xivadagi Ichan qorǵan, Qalasısabzdagi Dorut-quran oqıw, Qarsı qalasındaǵı Odina hám

Ko'kgumbaz ótmishten qalǵan estelikleri, Karmana qalasındaǵı Qosim shayıq mazarın búydew múmkin. Bul ámelge

asırılǵan jumıslar xalqımızdıń tariyxıy yadı, milliy o'zligi hám ruwxıylıqınıń rawajlanıwında úlken

áhmiyetke iye esaplanadı.

Ana jayimizde jaratılǵan materiallıq hám ruwxıy miyraslardı qayta qayta tiklew hám kóz qorachig'idek

saqlap -álpeshlewden gózlengen maqset: “... erteń biziń ornımızǵa keletuǵın, biz baslaǵan

ullı islerdi múnásip dawam ettiriwge ılayıq bolǵan jaslarımız áne sol bahasız ruwxıy

baylıqtan payda kóriwshi bolsın, sol tiykarda óziniń kimligi, qanday ullı zatlardıń áwladı

ekenligin ańlap etsin”.

9

Ruwxıy miyraslarimizni qayta tiklew boyınsha keń kólemde alıp baratırǵan jumıslarımız nátiyjesinde

islam hám islamıy qádiriyatlar ruwxıy hám bilimlendiriw turmısımızdıń strukturalıq bólegine aylanıp qaldı.

Prezident Islam Karimov sózi menen aytqanda : “Biz islam dini áke-babalarimiz dini ekeni, ol biz

ushın da isenim, da ahloq, da ar-namıs, da bilim ekenin mudami joqarı qadrlaymiz... Dinga

húrmet hám ıqtıqat - biz ushın o'lmas qádiriyat bolıp tabıladı.”

10

Burınǵı Kebirolar basqarıw princpıı páseńlewge júz tutıp, eski húkimran, jalǵız hákim bol'shevistik-

kommunistlik ideologiya putkinley krizisqa ushırasıp, jańa ǵárezsiz mámleketlikler qáliplesiwi processinde

málim múddet ideologik-ideologiyalıq boslıq (vakuum ) jaǵdayı payda boldı.

Ideologik boslıq ne? Ideologik boslıq eski basqarıw princpınan jańa basqarıw princpına ótiw processinde

aldın húkimranlıq etip kelgen ideologiya ótken zamanǵa aylangach, rawajlanıw talaplarına uyqas túrde

onıń ornın basatuǵın aldıńǵı ideologik qaraw sistemasınıń ele qáliplespegen jaǵdayı bolıp tabıladı.

1990 jıllardıń baslarında bunday ideologik-ideologiyalıq boslıq Ózbekstan aymaǵında da

kórinetuǵın boldı.

Sol mániste, Ózbekstan Respublikası Prezidenti Islam Karimovning tómendegi pikirleri

zárúrli áhmiyetke iye: “Men qo'hna bir haqıyqattı taǵı esletpekshimen: tábiyaatda boslıq

bolmaǵanı sıyaqlı, insannıń ongu oylawında da boslıq bolıwına hesh jol qoyıp bolmaydı.

Hár bir sanalı adamdıń haqıyqatlıqqa óz munasábeti, maqset hám umtılıwları bolıwı tábiy”.

11

Ideologik boslıq payda bolǵan orında anıq túrde biygana hám zıyanlı ideologiyalar huruji

baslanadı. Ótiw dáwirinde, jańasha qarawlar bekkem ıqtıqatqa aylanıp ulgirmegen waqıtta

sırtqı ideologiyalıq tásirinlerdiń paydalı yamasa zıyanlı ekenin hámme de tezlik penen fahmlay almaydı.

Ózbekstandaǵı ideologiya maydanına zıyanlı, xalqımızdıń árman -umtılıwlarına ulıwma biygana

ideyalardıń hújimi áne usınıń menen de anıqlama bernedi.

Sońǵı jıllarda biziń úlkeimizde de rawajlanıwımız, arqayınligimizni ko'rolmaydigan

“vahobiylik” hám “hizbut-tahrir” sıyaqlı aǵıslardıń gruppa hám toparları payda bolıp qaldı. Bunday

9

Karimov I. A. Ózbek xalqiniń islam mádeniyatı rawajlanıwına qosqan kútá úlken úlesiniń joqarı tán alıwı.

“Kúsh-ádalatda” gazetasi, 2007 jıl 23 fevral'.

10

Karimov I. A. Azat hám obod Watan, erkin hám jetkilikli turmıs - sońı maqsetimiz. Tashkent., Ózbekstan,

2000., 26 -bet.

11

“Janbaz” gazetasi, 2000 jıl, 8 iyun'.

57

toparlar ózlerishe meshitlerde ǵawǵa kóterip, ótiw dáwirdiń qıyınshılıqlarınan paydalanıp,

ayırım jaslardıń sanasına uwlı zatlamoqdalar. Ǵárezsizliktiń bergen erkinligin ózimshillik penen talan-taraj yetiw

etpekteler. Bul dinge berilgen dindorlar ózlerin “vahobiy” yamasa “dinni tazalaytuǵınlar”,

“fundamentalistlar” dep júrgizip, tiykarınan bolsa birinshi náwbette islamdıń ózine zarba berip atırlar.

vahobiylar bir yarım mıń jıllıq ilim, mádeniyat tariyxınan waz keshiw, Imom Buxoriy, Imom

G'azzoliy, Imom Abu Xanifa, Burhoniddin Marg'inoniy, Ahmad al-Farg'oniy, Navaiy, Jomiy,

Ullıbek, Bahouddin Naǵısband hám basqa o'nlab oyshıllar, so'fiylar, ilimpazlar miyraslarınan waz

keshiw, olardıń dóretpelerin jaǵıp jiberiwdi, mazarlardı buzib taslawdı usınıs etpekteler.

Olar, ulıwma, insan aqli, insan kewili menen jaratılǵan barlıq ruwxıy baylıqlardı uloqtirib

taslawǵa shaqırıq etpekteler. Óytkeni bul jırtqıshlıq, ladanlıq, bilimsizliktiń ózi-ku. Ruwxıylıqlı hám

bilimli kisi, bunı ulıwma qabıl etpeydi.

vahobiylik bizni keyin basıp, nadanlıqǵa tartatuǵın, islamdı, islam ahlini buzatuǵın qáwipli aǵıs.

“Dinni tazalaw”, “sap dinga qaytıw” nıqabı astında úgitler alıp barıp, adamlardı qáwipke

salıw, qanlı jınayatlar qılıw, otani balaǵa, akani ukaga dushpan etip, jámiyetimizdi qáwip astına

qoyıp atırǵanlardan milliy qádiriyatlarimizni abaylap -asırawımız kerek.

Úlkeimizde dinge sıyınıw nıqabı astında jumıs kóreip atırǵan ekstremistlar, hár qıylı isenimlerge inanıwshı shaxslar ámeldegi

konstitusiyaviy basqarıw princpına qarsı barıp, hákimiyattı iyelew hám Ózbekstanda Islam mámleketi qurıw,

xalqni qáweterge salıp, húkimetke isenimsizlik oyatıw ushın túrli jınayatlar hám terroristik

háreketler júz etiw jolı menen el, xalıq paraxatshiliqtin buzıwǵa urınmoqdalar. Olardıń túp maqseti

húkimetparastlik, yaǵnıy mámleketti qolǵa alıwdan ibarat. Ǵárezsiz jurtımızda olarǵa waqıtında

zarba berildi hám olardıń payi qirqildi.

Xalqımız endi - erkinligin qolǵa kirgizgen, o'zligini ańlap etken bir zamande álleqanday

gey birewlerge ergashib taǵı nadanlıq hám qullik tuzog'iga qaytadimi? Álbette joq, biraq hámme gáp

hár qanday abay yamasa qáwip aldında hawlıǵıwǵa túspewden, áne sol gúres hám sınaqlarǵa mudami

tayın turıwda, agah hám sergek bolıwda. “Sol noqatı názerden qaraǵanda,-dep jazadı

Prezidentimiz Islam Karimov,-múqaddes islam dinimizni pák saqlaw, onı hár qıylı nápsiqaw huruj hám

umıtılıwlardan, dóhmet hám jalalardan qorǵaw, onıń túp mánisin ónip-ósip kiyatırǵan

jetkinshekimizga tuwrı túsindiriw, islam mádeniyatınıń iygilikli ideyaların keń targ'ib etiw

wazıypası eli aktual bolıp qalıp atır”.

12

Buǵan baylanıslı jaslarımızdı olardıń zıyanlı tásirinen

saqlap qalıw házirgi tálim-tárbiya jumısımızdıń tiykarǵı baǵdarı bolıp qalıwı kerek.

Biygana hám zıyanlı, mánisan insanǵa jat bolǵan ideyalarǵa qarsı tura alıw ushın

jaslarımızda ideologiyalıq immunitetti qáliplestiriwimiz zárúr. Immunitet (latınsha “azat bolıw,

qutılıw”) degende organizmdiń turaqlı ishki arnawlı birligin saqlawı, ózin túrli ayrıqshalıqlarǵa

iye tásirinlerden, sırtqı infeksiyalar kirip keliwinen qorǵaw etiwge ılayıq bolǵan reaksiyalar

kompleksi túsiniledi. Lekin insannıń kóplegen qásiyetleri tug'ma bolsa, ideologiyalıq immunitetti

qáliplestiriw, qáliplestirip barıw sociallıq-siyasiy turmıslıq mútajlik esaplanadi. CHunki kúshli

ideologiyalıq immunitetke iye shaxs hár qanday áshkara yamasa jasırına kórinistegi ideologiyalıq

qısıwlarǵa shıdam bere aladı. YPalawlarımız mudami hám hár az waqıt agah hám taǵı agah, sergek bolıwları

zaman talabı. Onıń ushın jaslarımız sanasına ǵárezsizlik ideyasın tereń sıńırıwımız kerek.

Tokı olar milliy túbirleri quwatlı, dúnyanı tereń tusinip jetetuǵın, zaman rawajlanıwı menen ese

qádem taslaytuǵın insanlar bolıp etiwsin. Áne sonda bilimsiz hár qıylı isenimlerge inanıwshı shaxsning “shaqırıqi” da,

ahloqni biykarlaw etetuǵın, biz ushın ulıwma biygana ideyalar da olarǵa óz tásirin ótkera almaydı.

Húrmetli Prezidentimizning “Turkiston-press” informaciya agentligi xabarshısınıń sorawlarına

juwabında aytıp ótkeni sıyaqlı : “Biz óz dinimiz hám ıqtıqatımızdan hesh qashan waz kechmaymiz. Sol

12

Karimov I. A. Joqarı ruwxıylıq -jeńilmes kúsh. Tashkent, “Ruwxıylıq”, 2008, 37- bet

58

menen birge múqaddes dinimiz sha'niga daq túsirmoqchi bolǵan gey birewler menen hesh qashan

mawasa qilolmaymiz. Men Ózbekstan basshısı retinde qanday da jawız kúshler islam dinimizni,

áke-babalarimiz ıqtıqatın, musulman puqaralarimizni qorlawına, jámiyetimizge qáwip

tuwdırıwına hesh qashan jol qo'ymayman”.

13

Prezident aytqanı sıyaqlı, hár birewimiz bárháma, hár sekundta agah bolıwımız kerek. Bul ǵárezsiz

jurt hár bir puqarasınıń múqaddes minneti bo'lmog'i kerek.

Múqaddes dinimizni pák saqlaw, onı túrli qıylı nápsiqaw huruj hám umıtılıwlardan, dóhmet hám

jalalardan qorǵaw, eń dáslep, onıń túp mánisin, yaǵnıy islam dini tınıshlıq, bilim,

joqarı ahloq-ádep ańlatpashısı ekenin ónip-ósip kiyatırǵan jetkinshekimizga túsindiriw, islam

mádeniyatınıń iygilikli ideyaların keń targ'ib etiw arqalı olar sanasında saw ideologiyalıq

immunitetti qáliplestiriwimiz kerek.

Jurtımızda keyingi waqıtlarda júz berip atırǵan ayırım unamsız hádiyseler, orınsız hatti-háreketler,

jawız jumıslar, áwele, ideologiyalıq boslıq sebepli júz bolıp atır.

14

Hár bir puqara sonı ańlap etiwi kerek, Ózbekstannıń ekonomikalıq-sociallıq rawajlanıwında ózine

tán hám uyqas jolı bolǵanı sıyaqlı materiallıq -ruwxıy rawajlanıwda da óz jolı bar. Bul ayriqshalıqtı

dinga, diniy qsadriyatlarga munasábetimizde, olardan ruwxıy tárbiyada paydalanıwımızda da

kóriwimiz múmkin. Bul jol Prezidentimiz dóretpelerinde, soniń menen birge “Joqarı ruwxıylıq kiyim-kenshekmes kúsh”

kitabında kórsetip berilgen. Onıń mánisi mo''tadil dinshıllıklıq, islam bilimin rawajlandırıw, ishki-sırlı

álemdi poklab, Allanı dilda saqlap, aqlu oylaw, ilmu urfon menen kámalǵa jetken tárepke barıw, óz ruwxıy

miyraslarımız qádiriyatlarımız hám dúnya ilmini iyelep, zaman menen hamqadam bolǵan halda alǵa barıw.

Turkiston úlkesi kolonizatorlik dáwirin basdan keshirgen dáwirde, ásirese, kebirolar

dáwirinde xalqımız ruwxıy ómiriniń ajıralmas hám ajıralmaytuǵın bólegi bolǵan Islam dini hám qádiriyatları

túrli táqip hám hár tárepleme sheklewlerge dus keldi, ulamalardıń táǵdiri xor-zar boldı.

Islamǵa tiyisli bahasız kitaplar joǵatildi, muborak estelik hám zıyarat ornılar ayaqosti etildi, dinge sıyınıw

peshvolari eń qáwipli yov, qarsılası retinde joq etiw etildi. Kebirolar dáwirinde Islamǵa, tiykarınan, birden-bir

marksistik ideologiya kózqarasınan kelip shıǵıp yondoshildi. Dinga salıstırǵanda bunday ideologiyalıq

jantasıw sebepli, ol neshe ásirler dawamında dinge sıyınıw negizinde qáliplesken, xalqımız ómiriniń ajıralmaytuǵın

bólegine aylanıp ketken qádiriyatlar - bul jazba yamasa awızsha,, materiallıq yamasa ruwxıy miyraslar

bola ma, ahloq yamasa dástúrler bola ma, milliy dúńyaǵa kózqaras yamasa turmıs tárizi bola ma -

bulardıń barlıǵın biykarlap keldi.

Kommunistlik ideologiya háwij alǵan dáwirlerde, atap aytqanda, ótken ásirdiń 80-jılları aqırları daǵı

qáweterli jıllarda kópshilik hátte aza dástúrlerine barıw, jaqın kisisin joǵatǵan

adamlardan ko'ngil sorawǵa da hayiqib qalǵan edi. Birpara juwapker lawazımda isleytuǵın adamlar

ideologiya qısıwidian júrek aldırıp, ata-anası qaza etkeninde kómiw dástúrlerinde qatnasıw etpeslikka

da májbúrli edi. Bul dáwirde musulmanlar bayramlaytuǵın hám arnawlı bir diniy dástúrler

menen ótkeriletuǵın ataqlı kún - Ramazon hám Jábirleniwshi hayt bayramları ta'qiqqa dus keldi.

Ǵárezsizlikke eriwgech ulıwma dinga, atap aytqanda Islamǵa xalqımız ruwxıylıqınıń

rawajlanıwı kriteryalarınan biri retinde qaraldi. Ǵárezsizlik jıllarında Islam dini hám diniy qádiriyatlar jolında

uzaq jıllar dawamında ornatılǵan jasalma tosıqlar, zıyanlı irkiniwler, etilgen qısıwu táqipler alıp

taslandı, puqaralardıń diniy erkinliklerine shek qoyıw, jol bermasliklar putkinley tamamlanıldı.

Diniy shólkemleru dindorlarga, diniy qádiriyatlarǵa salıstırǵanda munasábet keskin ózgerdi. CHunki,

dinge sıyınıw ozaldan insan ruwxıylıqınıń strukturalıq bólegi retinde adamzotning joqarı idealları, aqsha hám

haqıyqat, insap hám ádalat tuwrısındaǵı árman -ármanların ózinde sáwlelengen etken, olardı turaqlı

qaǵıydalar formasında bekkemlenip kiyatırǵan ideya hám qarawlardıń pútin bir sisteması bolıp tabıladı.

13

Karimov I. Alla kewilimizde, júregimizde. “Xalıq sózi” gazetasi, 1999 jıl 6 mart sanı.

14

Qarang. Karimov I. A. Milliy ǵárezsizlik ideologiyası - xalıq ıqtıqatı hám ullı keleshekke isenim bolıp tabıladı. 9 -bet.

59

Múqaddes Islam dininiń ǵárezsiz Ózbekstan turmısındaǵı áhmiyeti, onıń adamlar psixik-

ruwxıy dúnyasına kórsetip kiyatırǵan tásiri haqqında prezident I. A. Karimov tómendegilerdi

aytıp ótken edi: “Ásirese, kóp ásirler dawamında xalqımız kewilinden tereń jay alıp, turmıs

mánisin ańǵarıw, milliy mádeniyatımız hám turmıs tárizimizni, qádiriyatlarımız, úrp-ádet hám

dástúrlerinemizni zálelsiz saqlawda múqaddes dinimiz qúdiretli faktor bolıp kiyatırǵanın bólek

atap ótiw kerek. Nege degende, insaniylik, miyir-aqıbet, hadallıq, aqıretti oylap jasaw, jaqsılıq,

miyir-shápáát sıyaqlı xalqımızǵa tiyisli bolǵan pazıyletler áyne sol jerde túbir otadi hám

rawajlanadı... Xalqımızdıń ruwxıylıqın rawajlandırıwǵa, hár qaysı insandı Alla marhamat etken

bul turmısda tuwrı jol tańlawı, ómirdiń mazmunın ańǵarıwı, eń dáslep, psixik poklanish,

jaqsılıq hám jaqsı islikke umtila otirip jasawında onıń tásirin basqa hesh qanday kúsh menen salıstırıwlap

bolmaydı... ”

15

Kebirolar dáwirinde dinning, atap aytqanda Islamdıń jámiyet hám insan ruwxıy turmısındaǵı

áhmiyeti kózaba kamsitib kelindi, qısıw hám ta'qiqqa jolıqdi.

Lekin hár qanday shápáátsiz táqiplerge qaramay, xalqımız baribir óz múqaddes dinine sadıq

qaldı.

Juwmaq mınada, ǵárezsizlik bergen shınlıqqa barar jol jolin túrli elementlerden asıraw, olarǵa berilmaslik

kerek.

6 - MA'RUZA: ISLOM TA'LIMOTI.

REJA:

1. Isenim hám de sóz ılımları hám olardı uyreniwshi derekler.

2. Isenim, shirk, kúpir, qıyamet, jánnet hám dozaq túsinikleriniń mazmun-mánisi.

3. Quranı saqıy hám ulıwma insanıylıq ideyalar.

15

Karimov. I. A. Joqarı ruwxıylıq - jeńilmes kúsh. 36 -37 betlar.

60

Tayansh túsinikler: Isenim. Sóz ilmi. Moturidiylik hám ash'ariylik. Isenim ilmining

maqseti. Isenim. Allaǵa, perishtelerge, kitaplarǵa, payǵambarlarına, aqıret kúnine, jaqsılıq hám

jamanlıq Alladan ekenine isenim keltiriw. Shirk. Kúpir. Qıyamet. Jánnet hám dozaq. Mo''jiza hám

káramat. Quranı saqıy hám ulıwma insanıylıq ideyalar.

4. 1

Isenim

hám de sóz

ılım

lar

i hám olar

ni

uyreniwshi derekler.

Isenim (arab tilinde

“aqd” - bir zattı ekinshisine bekkem bólew, bir-birine bólew mánisin ańlatadı.

Istilohda bolsa qaǵıydalar ilmining ataqlı atlarınan biri.) - jası tolıwǵa jetken kisi ıqtıqat etiwi,

isenim keltiriwi, islam dininiń zárúratlari formasında tastıyıq etiwi, kewiline bekkem baylanıstırıp alıp

odan ajırasıwı múmkin bolmaǵan shar'iy ıqtıqatiy húkimler. Insannıń eki dúnyadaǵı saodatı

áyne isenimine baylanıslı. Eger isenimi pák bolsa, jolı tuwrı boladı, etken barlıq ámelleri qabıl

boladı hám bandalik menen júz etken birpara gúnáleri afv etiledi. Eger isenimi sap bolmasa, buzıq

bolsa, jolı nadurıs boladı, etken ámelleri paydasız ketedi hám aqırette dozaq ahlidan boladı.

Isenim máselesi oǵada zárúrli bolǵanınan da, Adamatodan baslap, aqırǵı payǵambar Muhammad

(s. a. v) ge shekem bul máseleni Alla taoloning ózi kórsetip bergen. Adamatodan tartıp házirge shekem

isenim máselesi birdey bolıp kelgen.

Islam isenimleriniń hasası Quranda berilgen, ádisler degi kórsetpeler negizinde islep

shıǵılıp, tártipke salınǵan. Islamdıń sunniylik baǵdarı teologiyada tán alıw etiletuǵın isenimler yamasa

isenim talapları 7:

1 - Allanıń birden-birligine ıseniw;

2 - Perishtelerge ıseniw;

3 - Múqaddes kitaplarǵa ıseniw;

4 - Payǵambarlarǵa ıseniw;

5 - Aqıretke ıseniw;

6 - Táǵdirge ıseniw;

7 - Qıyamet kúni barlıqtıń qayta tiriliwine ıseniw.

Shialik baǵdarı teologiyaında 5 isenim tán alınadı :

1 - Allanıń tánha ekenligine iseniw (Allanıń birden-birligine) ıseniw;

2 - Nubuvvat (Payǵambarǵa ) ıseniw;

3 - Ádalat (ilohiy táǵdirdiń ádalatlıgiga) ıseniw;

4 - Imomat (Imomlar hákimiyattı tanıw ) ıseniw;

5 - Maod (Aqıretke) ıseniw;

Ash'ariylar - sózning tiykarǵı baǵdarlarınan biri - Ash'ariy mektep tárepdarları.

Boqiloniy (1013 y. v. e.), ibn Furq (1015 y. v. e.), Abu Ishoq Isfaro'iniy (1027 y. v. e.), Abdul Qohir

Bog'dodiy (1037 y. v. e.), Juvayniy (1085 y. v. e.), Qalasıstoniy (1153 y. v. e.), Faxriddin Roziy

(1209 y. v. e.) belgili wákilleri bolıp tabıladı.

Ash'ariy - Abul Hasan Ali ibn Ismoil (873-935) ataqlı teologiyashı, sózning Ash'ariylar

mektep tiykarlawshisi. Basrada tuwılǵan. Ash'ariy mu'taziliylarga qarsı diniy-filosofiyalıq sistemanı tiykarlash

ushın Quran hám Ádislerge qosımsha etip filosofiya hám logika ilmidan keńlew paydalanǵan.

Ash'ariy 100 ga jaqın dóretpe jazǵan bolıp, olardan eń ataqlıı “Maqalat al-islamıyin”

(“Musulmanlar táliymatı”) bolıp tabıladı

61

Ash'ariylarning dúnyaǵa kóz qarasında aqıl diniy dástúr - naqldan ústin qóyıladı. Ash'ariylar -

moturidiylik tárepdarlarınan o'nlab isenimlik máselelerde parıq etediler. Mısalı, Ash'ariylar Alla

óz bandalariga taqatlarınan tısqarı salmaqli islerdi de buyırıwı múmkin desalar, Moturidiylar bolsa

múmkin emes deydiler. Ash'ariylar Allanı aqıl menen tanıw orınlanıwı shártligiga da qarsı turadılar. Dálil

keltira almaytuǵın muqallid musulmandıń imonini Ash'ariylar qabıl emes deydiler. Isenim ozayib-

kóbeyip turıwı, ámel imonning strukturalıq bólegi dep qaraw hám basqalar.

Ash'ariylarning qarawların bárinen burın Iranda (10 asirde) keń tarqalǵan Shofi'iylik islamdaǵı mektepleri

tárepdarları qabıl etkenler. Ash'ariyning ózi tayanǵan Hanbaliylik tárepdarları bul mektep

dushpanları bolıp qalǵan. Biraq Ash'ariylar táliymatı Baqiloniy, Ǵázeliy hám basqalardıń

dóretpeleri sebepli musulman áleminde úlken tásirge iye bolıp, sózning eń keń tarqalǵan aǵımına

aynalǵan.

Búydew zárúrki, diniy táliymatda isenim hám hár qıylı isenimlerge inanıwshı shaxslıq túsinikleriniń maqset hám

mánisin bir-birinen parıqlaw kerek.

Hár qıylı isenimlerge inanıwshı shaxslıq (arab.- isenim sózinen) - qandayda ideya yamasa principti tolıqlashtirib

konkret ob'ektiv sharayattı esapqa almaǵan halda soqır-ko'rona qóllaw bunı socialliq ómirdiń

qálegen salasından tabıw múmkin. Keyingi dáwirlerde diniy hár qıylı isenimlerge inanıwshı shaxslıq aktivlesip ketti. Barlıq

dinlerde shak keltirmesten, talqılaw etpesten ıqtıqat qılıw kerek bolǵan pikirler - isenimlerdi

tolıqlashtirib olardı saqlap qalıwǵa, qayta tiklewge urınıslar kúshaydi.

Sóz - (arabsha - tuwri sóylew, sóz, gáp, gáp mánislerin ańlatadı ) islam teologiya ilmi.

Mu'taziliylar payda bolǵandan keyin “isenim” ilmining atı “sóz” dep atala baslanǵan. 8

asirde Arab xalifaligida payda bolǵan. Sóz islam diniy táliymatın tiykarlawǵa háreket etedi.

Sóz tárepdarları mutakallimlar dep ataladı. Sóz túrli diniy-siyasiy gruppalar (shet eller,

shekemiylar, jabariylar, murji'iylar hám hak.) payda bolıwı menen baylanıslı tartıslar processinde vujudga

keldi hám taraqqiy etdi.

Ulamalar ilmi sózning tariypida da bir neshe qıylı pikirler aytqanlar. Eń áyyemgi tariyp Abu

Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Farobiyga tiyisli bolıp, ol, “Sóz ájayıpı ila millettiń tiykarlawshisi aytqan shegaralanǵan

gáp hám jumıslarǵa nusrat berilur hám oǵan qılap etken barlıq sózlerdi paydasızǵa shıǵarılur”, degen.

Ǵázeliy ilmi sóz haqqında tómendegilerdi aytadı : “Ol bir ılım bolıp onıń maqseti ahli

sunnaning isenimin - ahli bid'atning uwayımınan qáwipsizlik qilsh hám qorǵaw bolıp tabıladı. Alla taolo óz

bandalariga óz payǵambarı tilinde aqsha isenimdi ilqo etdi. Ol jaǵdayda olardıń dini hám dúnyasınıń salohi

bar shıǵar. Sonıń menen birge, olar haqqında Quran hám xabarlar sóylew etdi. Keyininen shaytanlar óz ǵulǵulası ila

bid'atchilarga sunnatga qılap islerdi ilqo etdi. Olar sol islerdi gápirdilar hám ahli haqning

isenimin buzıwshı boldı. Jetkilikli, Alla bir taypa mutakallimlarni payda etdi hám olardıń

saqıylıqın tártipke salınǵan sóz ila sunnatning nusrati jolında háreketke saldı. Sol arqalı ahli

bid'atning sunnatga qılap túrde shıǵarǵan jalǵanshılıqları fosh etiledi. Áne sonday ilmi sóz

payda boldı”.

Ilmi sóz payda bolǵan waqıtqa kelip isenimge tiyisli máselelerge aldınǵı waqıtlarǵa uqsap

tek Quran hám sunnatdan dálillew menen jetkiliklilenip bolmay qalǵan edi. Qarsı tárep intellektual

dálillewdi de talap etardi.

Ilmi sózga tán usıl hám temalar kompleksi birinshi bar al-Ja'd ibn Dirham (742 jıl óltiriw

etilgen) ijodida ushraydı. Ol mudami aqıl -aqılka tayanish talabın ilgeri surdi hám tek insan potencialı

panasızlıq etken jaǵdaylardaǵana Quran ayatların ramziy-metaforaiy mániste aytıw múmkin, dep

esapladı. Onıń shákirti Jahm ibn Safvon (745 jıl óltiriw etilgen) ustazınıń ideyasın dawam

ettirdi. Jahmning qarawları mu'taziliylarga jaqın bolǵanı sebepli ádetde bul eki táliymattı bir-

birinen parıqlamaydilar.

62

Mu'taziliylarlarning sóz ilmi 9 ásirdiń 1-yarımında gúlleniw taptı. Biraq, xalifa al-

Mutavakkil (847-861) dáwirinde quwǵın astına alındı.

Málim waqıtqa shekem sunniylikda - mu'taziliylarning filosofiyalıq dálillerine qarsı gúresde

ideologik qural ro'lini oynawı múmkin bolǵan qaǵıydalar sisteması joq edi hám tek Quran hám

ádislerge silteme qılıw menen sheklenilardi. Áyne mu'taziliylar ózleriniń logikalıq -filosofiyalıq

tastıyıqlaw usılları menen haqıyqıy islo jolı qáliplesiwine tikkeley tásir kórsetdi. Bunday sistema 10

asrga kelip islep shıǵıldı jáne onı Sózni hár qıylı isenimlerge inanıwshı shaxslar menen mawasaǵa keltiriwdi óz aldına

maqset etip qoyǵan al-Ash'ariy (873-935) hám al-Moturidiy (870-944) ámelge asırdılar. Nátiyjede

sózning Ash'ariy hám Moturidiylik mektepleri payda boldı.

Ataqlı musulman ulamaları ilmi sóz haqqında óz zamanları hám bilimlerine qaray túrlishe

pikir bildirgenler. Imom Abu Hanifa ilmi sózda “al-Fiqhul Ullı” atlı kitap jazǵan hám

“dindagi fiqh - ilmdagi fiqhdan ábzal bolıp tabıladı. Sebebi, dindagi fiqh asl bolıp tabıladı. Ilmdagi fiqh far' bolıp tabıladı. Túp

far'dan abzallıǵı málimdir” degen.

Imom Iyelik etiw, Ahmad ibn Hanbal, Jaloliddin Suyutiy hám Ibn Abdul Barrlar da bul ılım

haqqında unamsız pikirde bolǵanlar.

Imom Abul Hasan al-Ash'ariy ilmi sózni maqtaw etip kitap jazǵan. Imom Ǵázeliy ortasha

jol tutqan hám ilmi sózda jaqsı tárep de unamsız tárep de bar ekenin aytıp, ol menen tek

qánige ilimpazlar gúmira bolıwı kerekligini uqtırǵan. Bul pikirlerdi izertlew etip úyrengen

ilimpazlar, ilmi sózni, atap aytqanda, odaǵı atlasuvlarni sın pikir etkenler. Onı maqtaw etkenler bolsa,

paydalı táreplerin itibarǵa alǵanlar. sol sebepli onı paydalı táreplerinen kóp zattı úyrense

boladı, deydiler.

Boqiloniy (1013 y. v. e.), ibn Furq (1015 y. v. e.), Abu Ishoq Isfaro'iniy (1027 y. v. e.), Abdul

Qohir Bog'dodiy (1037 y. v. e.), Juvayniy (1085 y. v. e.), Qalasıstoniy (1153 y. v. e.), Faxriddin

Roziy (1209 y. v. e.) sıyaqlı ash'ariylar mektebiniń belgili wákilleri zohiran ózlerin mu'taziliylarga

qarsı qoyıp hanbaliylar menen mawasa etiwge intilgan bolsalarda, dúnyaǵa kóz qarası boyınsha

mu'taziliylarning aqıl -aqılına tiykarlanǵan jolin dawam ettirdi.

Sózning ekinshi iri mektep Moturidiylik da ǵárezsiz túrde taraqqiy etdi.

Ash'ariylar mektep tiykarınan shofi'iylar arasında tarqalǵan bolsa, Moturidiylik kóbirek Hanafiylik

dóńgeleklerinde kóplegen tárepdarlarǵa iye boldı hám atap aytqanda, Movarounnahr musulmanlarınıń tiykarǵı

isenimine aylandı.

13 ásirden ilmi sóz Ibn Sino tiykar salǵan shıǵıs filosofiyası menen jaqınlasha basladı. Nátiyjede,

Ibn Xaldun ta'biri menen aytqanda, sóz hám filosofiyanı bir birinen ajıratıw qıyınshılıqlı bolıp qaldı. Bul

hal Baydoviy (1286 y. v. e.), Isfahoniy (1349 y. v. e.), Ijiy (1355 y. v. e.), Taftazoniy (1390 y. v. e.),

Jurjoniy (1413 y. v. e.) lar ijodida óz ańlatpasın taptı.

Jańa hám eń jańa dáwirlerde Jamoliddin Afg'oniy, Muhammad Abdu, Ahmad Isenim, Hasan

Hanafiy sıyaqlı musulman reformashılarınıń dóretpelerinde sóz hám ásirese, mu'taziliylar ideyaları

ideologiyalıq tiykar wazıypasın atqarıp keldi. waqıt ótiwi menen islam áleminde tek ahli sunna hám

jámááttiń ilmi sóz boyınsha táliymatları húkim suradigan boldı. Filosofiya hám basqa pikiriy

islamdaǵı mektepler shıqqanınan keyin ilmi sóz istilohining ózi de tutınıwdan shıǵıp ketti.

4. 2

Isenim, shi

rk, k

ufr, qıyamet, jánnet hám dozaq

túsinikleriniń mazmun-mánisi.

Usı másele sheshimi kóp qırlı. Qoyılǵan máseleni hár kim óz ruwxıy dúnyası ólshemi

menen ólshep, soǵan muwapıq hatti-háreket etedi. Insannıń shın mánistegi insanlıǵı - onıń imoni,

ar-namısı, miyir-áqibeti, pákligi hám hadallıǵı, kishipeyilligi hám basqalar menen olshenedi. Bul ulıwma

tárzde insaniylik túsinigi menen ańlatpalanadı. Insaniylik bolsa tek imonli insanlardagina

63

boladı. Bul orında hámme kisiler ushın ulıwma tárzde tiyisli bolǵan máseleler ústinde baholi

qudıret pikir júrgizemiz.

Hár birewimiz isenim túsiniginiń mánisin tuwrı ańlap, túsinip alsaq, imonni

túsindiriwshisi bolǵan ar-namıs, hújdanlıq, insap, miyir-aqıbet, sahovat, ádalatlılıq, páklik hám hadallıq,

kishipeyillik hám basqa ruwxıylıq pazıyletleriniń da mánisin bilip alamız. Tek imonli

kisilargina páklik hám hadallıq, ar-namıs, jaqsı islik, miyir-aqıbet, sahovat, qayır-saqawat jolında boladılar.

Sonıń ushın isenim túsinigin, onıń mánisin keń qamtılǵan tiykarda bayan qılıwdı

maqsetke muwapıq dep bildik. Isenim arabsha sóz bolıp, leksikalogik mánisi isenim bolıp esaplanadı. Ol

insan psixik áleminiń sırlı tárepin quraydı.

Isenim shaxstıń óz ıqtıqatına tayanǵan halda basqalardıń niyeti, qılmıs -qıdırmishiga,

óziniń jumıslarına, hatolariga munasábet bildiriw bolıp tabıladı. Isenim turmısda tuwrı jol tabıwdıń kriteryası

esaplanadı.

Imonli kisiler Alladan qorqıw, bandadan uyalish ne ekenligin tereń aqıl etkenler.

Allanı bir, Payǵambarımızdı (sallallohu alayhi vasallam) onıń elshisi dep biliw-imonning bas

belgisi esaplanadı. Imonli bolǵan kisiler pútkil turmıslarında, jumıslarında, xızmetlerinde, úyde,

kóshede birovga, óz shańaraǵına munasábetlerinde bárháma tuwrı hám hadal jol tutıwǵa ıntıladılar.

Mámile hám munasábetlerinde g'araz bolmaydı., dámeden hám xaromdan jiyirkeniw etediler. Hár

jumıslarında tek bul dúnyanı emes, aqıretti da oylap jumıs tutadılar. Barlıq ámelleri hám hatti-

háreketlerin soǵan bo'ysundirishga háreket etediler.

Sháriyatda bolsa Mırza Payǵambarımız Muhammad alayhissalom (s. a. v.) Alla tárepinen

alıp kelgen barlıq xabarlarǵa til menen iqror bolıp, dil menen tastıyıqlawǵa isenim dep ataladı. Yaǵnıy Quranı

Saqıy hám Ádisi Sharıflar arqalı Alla, jánnet, dozaq, qıyamet sıyaqlılar haqqında berilgen xabarlarǵa

isenim imon bolıp tabıladı. Imonning diniy hám dúnyalıq talqinlari bar.

Ruwxıy -ahloqiy pazıylet retinde bolsa isenim tek adamzotgagina tán psixik hádiyse gápine

kiredi. Insan, adamzotdan tısqarı hesh bir maqluqotda imonning ornı -tagi da joq. Sonlıqtan,

adamzat barlıq basqa jonzotlardan qandayda bir zatqa isenip, onı múqaddes dep biliwi, yaǵnıy

isenim keltiriwi menen ajralıp turadı. Isenim kisi ruwxıylıqınıń, ahloqining kósher túbiri, tiykarı,

negizi bolıp tabıladı. Imondan juda gey birewdiń aqli nechog'li ótkir, shıdamlılıǵı qanshelli cho'ng bolmaydıin hám

usılar sebepli o'zligidan qanshellilik salawatlanmasin, ol anıq insanlar qatarına hesh qashan

kiritilmegen, kiritilmaydi da. Zero, imonsiz adam na Alladan qorqadı hám na bandalaridan

uyaladi. Ol óz nafsining tıńlaǵısh quli bolıp, hár qanday haramılıq hám maydalıqlardan qaytmaydi.

Alla hámmemizdi sonnan asrasin. Onıń ushın isenim jolin tutıwımız kerek.

Imonning mánisi ozaldan álem hám adamzotning kelip shıǵıwı, adamdıń dunyadaǵı ornı

qanday, insan omiriniń mánisi nede, zoti adamzat nege shaqırıq etilgen, ol nelerge ılayıqu,

nelerge noqo bolıp tabıladı sıyaqlı máseleler tashkil etip keledi.

Hámme dinlerde imonga bólek itibar beriledi. Isenim barlıq dinlerdiń ústini esaplanadi.

Imonning diniy talqini da insan iskerligin aqılǵa say basqarıw, jámiyet turmısında tınıshlıq, ádalat,

adamgershilik, hadallıq sıyaqlı pazıyletlerdi qáliplestiriwge qaratılǵan. Mısalı, zardushtiylik

imoni úsh tayanshga: niyet-pikirdiń sofligiga, sózdiń turaqlılıǵına, ámellerdiń insaniyligiga

súyenedi. Imonli kisi o'g'rilik hám talawshılıqtan, ózgelerdiń buyım-múlkine kóz olaytirishdan,

birovning haqqiga hiyonat etiwden, basqasha aytqanda, o'zligiga, yaǵnıy óz imoniga qılap, qarsı jumıs

etiwden ózin tiya biletuǵın kámal insan bolıp tabıladı. Imonli adamǵa joqarıda belgilengen hádiyselerdi

etpe, gúná boladı dep targ'ib qılıwdıń hájeti joq.

Bunnan 1400 jıl burın Allanıń shıdamlılıǵı menen Muhammad alayhissalom xızmetleri

sebepli dóretiwge kelgen islam táliymatına kóre, islamıy isenim mánisin Quranı saqıydıń

tómendegi súresi ashıp beredi: “Shın ko'nglim menen isenim keltirdim: Allası taologa hám onıń

64

perishtelerine jáne onıń kitaplarına jáne onıń payǵambarlarına da bul dúnya joq bolıp aqıret kúni

bo'lmog'iga hám shekemge, yaǵnıy jaqsı hám jaman jumıslar hár qaysısı Allası taolodan bo'lmog'iga hám

ólgennen keyin qábirden tirilib hám bulardıń hámmesi haqıyqat ekenine. Kewlim menen gúwalıq

berurman, álbette Alladan ózge ma'bud joq bolıp tabıladı. Taǵı gúwalıq beremen, álbette Muhammad

Allası taoloning bandasi hám barlıq bandalariga dinge sıyınıw ahkomlarini úyretiw ushın jiberilgen

payǵambaridur”.

Quranı saqıyda imonli adamlardıń belgileri tómendegishe xarakterlenedi. Olar mo'min, raykesh,

juwas, tıńlaǵısh, qurǵaqlay sózlıq (bılgırsımaqlıq ) den qochuvchi, páklikke intiluvchi, shártnamalarına

ámel etiwshi, boysınıwǵa ámel etiwshiler bolıp tabıladı.

Házirgi kúnde er júzinde diniy imonning bir qansha túrleri bolıp, jáhán ahllari arasında keń

tarqalǵanı tórtew bolıp tabıladı: islamıy isenim, buddaviy isenim, iudaviy isenim, isoviy isenim.

Husayn waz sóylewshi Koshifiyning kórsetiwishe, imonga jay bolatuǵın tiykarǵı islamıy tárepler

tómendegiler bolıp tabıladı: 1. Álemdi, insandı jaratıwshı zot Allaǵa ıseniw; 2. Barlıq insanlardı Aqsha jolına

shaqırıq etiwshi payǵambarlarǵa ıseniw; 3. Allanıń perishtelerine ıseniw; 4. Payǵambarlarǵa

jiberilgen múqaddes kitaplarǵa ıseniw; 5. Qıyamet kúni qayta tiriliwge ıseniw; 6. Aqırette bul

dúnyadaǵı jaman, jaqsı jumıslarına juwap beriw zárúrligiga ıseniw; 7. Táǵdirge ıseniw hám Alla

násip etken ırısqı -ro'zga, naǵıymetlerge, qıyınshılıqlarǵa razılıq bildiriw.

Joqarıdaǵı pikirlerde islamıy imonlilikning kriteryaları óz ańlatpasın tapqan. Bular imonlilikka tiykar

bolatuǵın ruwxıy faktorlar esaplanadi. Diniy isenim baǵdarları túrme-túr bolǵan halda mazmunan joqarı

bir baslanıwǵa isenim ruhining kewilde qáliplesiwinen kelip shıǵıp dúnyanı ańǵarıw bolıp tabıladı. Yaǵnıy bul isenim

túrleri mazmun tárepten parıqlansa-de, biraq mánisan bir bolıp tabıladı. Ol da bolsa, qandayda -bir zat hám ideyanı

benihoya sharıfu múqaddes, azizu húrmetli bilip, kúndelik iskerlik hám hulq-atvorda áne sol ıqtıqattan

kelip shıǵıp, hatti-háreket etiwden ibarat esaplanadi. Sonlıqtan, barlıq isenim túri kisi ámeliy iskerligi hám hulq-

atvori programması retinde kórinetuǵın boladı.

Abu Homid Muhammad G'azzoliyning kórsetiwishe, isenim “...payǵambarlar alıp kelgen

húkimlerdi til menen aytıp, dil menen tastıyıqlab, aǵzaları menen ámel qılıwdan ibarat... Biraq isenim

menen jánnetke eriwgunicha banda qarsısındasında neden-qansha bálent, mashaqatlı shıgarlıqlar bar.

Bul shıgarlıqlardan asıp ótpey Alla wáde etken jánnetke túsiw dushvor. Sol

shıgarlıqlardıń eń aldısı hám eń abırjısı “Isenim tog'i” bolıp tabıladı. Sebebi, hár bir banda omiri poyoniga

imonni shaytan dastidan salamat etkaza olurmi yamasa joq, hámme gáp áne sonda”

16. Isenim tog'i insan kewilinde. Bul taw insannıń foyniy dúnyada adamlar menen hadal, joqarı

ahloq, ádep negizinde mámile ete biliwligi, munasábette bolıwı, turmısda óz ornın tabıwı,

ámeldegi sharayatlar hám múmkinshiliklerge iykemlesiwi, olar ishinde ilaj menen jol tapa biliwin

ańlatadı. Ulıwma, imonlilik insan Allanıń atınıń diliga jo etip, múqaddes kitaplarda

aytılǵan ahloqiy, huqıqıy qaǵıydalarǵa, turmıs tájiriybesi saboqlariga súyene otirip turmısda óz ornın tapa

biliwi, hadal miynet etip, basqalar menen ádalatlı munasábette bóle alıwı bolıp tabıladı. Bahovuddin

Naǵısbandning “Dilingda xudoning atı bolsın, qolıń jumıs menen bánt bolsın”, degen pikirlerinde

imonning diniy hám dúnyalıq tárepleri uyqas halda alınǵan.

Isenim túsiniginiń dúnyalıq hám diniy mánisin ańlap alıw ushın kámal

musulmanlıqtıń shártleri tuwrısında aytılǵan tómendegi pikirler hámme ushın ibrat bolıp tabıladı. Bul orında

Muhammad payǵambarımız (s. a. v.) dıń sózleri dıqqatqa iye: “Musulmanı kámal bolıwıńız,

bir-birlerińizge muhabbat qoyıwıńız shárt. Ortańızde muhabbat payda bolıwı ushın sálemdi

áshkara berińiz hám bir-biringizga qáhár etiwden saqlaningiz, qáhár tarawlaguvchi bolıp tabıladı, yaǵnıy ol shashtı

tarawlamaydi, bálki dilni tarawlaydı... Ras gápiringlar, sebebi rostgo'ylik jaqsılıqqa baslaydı... 16

G'azzoliy. “Aqıretnoma”. Buxara, 1998, 8-bet.

65

Bir-biringizga ájaǵa -úke bolıńlar, úsh kúnden artıq kek saqlamanglar... Hár bir shıyrın sózińiz

da bir sadaqa bolıp tabıladı... Biytaplardı barıp kóriw de Allanıń raxmetine erisiwdir”

17. Bular insan ruwxıy iskerligine jónelis, imoniga mazmun beretuǵın húkimler bolıp tabıladı.

Ádislerde watandı súyiw, iybeli bolıw, kamsuxanlik da imonlilikning kórinisi retinde

suwretlengen. watandı súyiw milliy, sociallıq-siyasiy hádiyse bolıp tabıladı.

Ataqlı shayır So'fi Olloyor imonning insan ámeliyatına tásirin tómendegi qosıqtıń bir qatarılarda bayan

etken:

Ámelniń naf'i da isenim menen bolıp tabıladı,

Qashan jalǵız ámel qilg'on menen bolıp tabıladı.

Na'uzu billoh, imonsiz kisin

Qabıl etpes xudoyim bir jumısın

18

Alisher Navaiy da isenim túsinigi iybelilik, wapa hám wapalılıq, sahovatlilik sıyaqlı ahloqiy

qádiriyatlar menen baylanıslılıǵın tómendegi qosıqtıń bir qatarılarda aytǵan :

Úsh bólim ila imonga jay pám afla,

Aldınǵısın aning uyat pám ayla.

Ekinshisin dog'i wapa pám ayla,

Úshinshisin, bilmeseń, saho pám ayla.

19

Ámir Temurdıń “Áneydeyler”ida da isenim insannıń basqa adamlar menen munasábetine

ruwxıy tiykar bolatuǵın ahloqiy qádiriyatlar sistemasına kiritiledi. Ullı sahıpqırandıń

kórsetiwishe, isenim adamǵa insaniylik pazıyletlerin baǵıshlaytuǵın, onı basqa janlı zatlardan

ayırmashılıǵın belgileytuǵın ruwxıylıq bolıp, oǵan birovlarga hiyonat etpeslik, elu- jurtı, aǵayın -

urıwları, yoru dosları, oru ar-namısın erga urmaslik hám qorǵawlıq, hadallıq hám páklik sıyaqlı

ruwxıy pazıyletlerdi kirgizgen.

Isenim shaxs ruwxıy -psixik áleminde qaysı jóneliste qarar tapmasin, onıń shárti tiykarınan

bir bolıp tabıladı. Yaǵnıy imonli adamdıń sózi menen jumısı bir boladı. Bunday insan hár qanday sharayatta óz

sózi hám ahidnamasında turadı. Eger sonday etpese, hújdan azabında qaladı hám ózinen-ózi sıra

keshirmeydi. Sonday eken, hújdan, hadallıq, páklik, rostgo'ylik, insap -ar-namıs, sahovat, qayır-saqawat, ádalat,

xalıq, watan ishqi menen jasaw tek imoni pútkil adamlarǵaǵana tán pazıylet bolıp tabıladı.

Diniy isenim menen birge insan tájiriybesi, bilimi sebepli júzege kelgen dúnyalıq isenim da bar.

Dúnyalıq isenim mazmunın álem hám adam haqqındaǵı sońǵı eki yarım mıń jıl dawamında kashf

etilgen ilimiy-filosofiyalıq bilimler, miynet ahlining toplaǵan turmıs tájiriybesi, social yadı, túrli-

rayon úrp-ádetler, úrp-ádetler, úrp-ádetler, dástúrler hám olar zamiridagi bilimler tashkil etedi.

Dúnyalıq imonning ózegi adamiylikdan ibarat bolıp, onıń quramına kiretuǵın elementler, qırlar,

tárepler oǵada hár túrli bolıp tabıladı. Adamiylik degende xalqımız uzaq tariyxı dawamında túrli sınaqlardan

ótip ısıw tawıp kiyatırǵan hám tek ǵana unamlı pazıyletler formasında izzetlenetuǵın ruwxıy -ahloqiy

qádiriyatlardı túsinsek boladı. Adamiylik ideyası xalqımızdıń pútkil turmıs tárizine, úrp-ádetleri

hám de dástúrlerinege, onıń kutá bay awızsha hám jazba ijodiga, eski ádebiyatımız hám

kórkem ónerimizga sińip ketken bolıp, házirshe tereń úyrenilip ulıwmalastırılǵanı joq.

Dúnyalıq isenim adamlardı tuwrı joldan barıwǵa qaratılǵan ruwxıy qádiriyatlar sisteması bolıp tabıladı.

Imonli bolıwdıń mánisin uyat, ándiyshe, shıyrın sózlilik, hadallıq hám ádalatlılıq, or-ar-namıslılıq,

hújdanlıq, wapalılıq, miynetsevarlik, sahovatlilik, miyir-muhabbatlılıq, hayr-ehsonlilik sıyaqlı

ahloqiy qádiriyatlardan ibarat ekenin kóremiz. Sonday eken, isenim kámal insannnig jetik ruwxıy

pazıyletleri kompleksi bolıp tabıladı.

17

Husayn Waz sóylewshi Koshifiy. “Qolı ashıqlıqnoma”. Tashkent, 1994, 11-bet.

18

So'fi Olloyor. “Turaqlılıqul nashariy”. Tashkent, “Sho'lpon”, 1991, 13-bet.

19

Soliev A. Navaiy iyman jayı haqqında. “Gúlistan”, 1995, 2-san.

66

Imonsizlik bolsa hújdansızlik, ıqtıqatsızlik, tómen jollarǵa júriw, ahloq, ádep, adamgershilik

qaǵıyda hám talaplarına ámel etpeslik bolıp tabıladı.

“Adam bolıw ańsat, adamiy bolıw qıyın”, “Otang balası bo'lma, adam balası bo'l”,

“Ózińge ráwa kórmeganni basqaǵa da ráwa kórme”, “Jaman óz g'amida, jaqsı - el, xalıq

g'amida” sıyaqlı hikmetlerde babalarımız ardoqlagan insaniylik qádiriyatlarınıń bir bóleksigina

sawlelengen, tek.

Diniy hám dúnyalıq imonning mánisinde az ǵana ayırmashılıq sonda da, olardıń mazmunı hám

formasıy dúzilisi bir qıylı. Mısalı, diniy imonda hámme zattı jaratguvchi zot Allaǵa,

dúnyalıq imonda bolsa adamiylikka, shın insaniylikka pát beriledi. Olardıń hár ikkovi da tiykarınan

kisin anıq, bas háripler menen jazılıwshı INSON bolıp tárbiya tabıwına qaratılǵan.

Imonli adam basqalardıń diliga ozor bermeydi, bálki adamlar kewiline nur, ziyo jalǵasadı,

olardı tek jaqsı, iygilikli ámellerge uyretedi.

Sonı bólek atap ótiw kerek, kolonizatorlik hám repressiyalıq, ǵárezlilik hám tobe'lik

jılları halqimizning mıń jıllar avomida quram tapqan da diniy, de dúnyalıq -ahloqiy imoniga

qaqsatqısh zarba berildi. Alshaq ótkendeginen quwat alıp barǵan sayın gúlleniw tawıp kiyatırǵan diniy isenim

teoriyalıq tárepten kommunistlik ideologiyanıń bir zatqa dushpanı dep daǵaza etilip, ámeliy tárepten

ayawsız táqip hám qısıw astına alındı, túrli jollar menen kewilge tiyiwlandi. Imoniga sadıq bolǵan mińlaǵan

dindorlar, áwele ruxaniylar jismonan joq etip jiberildi.

Dúnyalıq isenim bolsa qáweterli klasıylik kriteryaına salınıp jalǵanlastırıldı, buzib aytildi.

Aqıbet soǵan alıp keldiki, hátte bawırlas tuwısqanlar, yaǵnıy, ata-ana, ájaǵa -úke, apa -qarındaslar -

hámme-hámmesi bir-birine bir zatqa dushpan etip qoyıldı. 70 jıl dawamında adamlarımız da

diniy, de dúnyalıq imoniga qarsı insanǵa jat ruhda tárbiyalanıp keldi. Milletimiz adamları arasında

óz imoniga qarsı dáwir zorlıqshılarına jaǵımpazilik, jaǵımpazlıq, shaǵımshılıq, jebirlik,

paraxorlıq, jalataylıq, qıyanetshilik, eki júzli adamlıq, qullası til menen dilning, dil menen ámelniń basqa -

basqalıǵı, imoniga qarsı sıyaqlı ahloqiy illetler balalap ketti. Diniy hám dúnyalıq isenim mayıp -jaradar

jaǵdayǵa keltirildi.

Isenim adamlıq turmısında oǵada hal etiwshi poziciyaǵa egaki, usiz shın mánistegi insan da,

ahloq da, sonday ekenki jámiyet de bolmaydı.

Imonli bolıwǵa umtılıw qıyın hám de mashaqatlı bolıp tabıladı. Imonli adam barlıq qıyınshılıq hám

judalıqlarǵa sanalı túrde shıdam bergen halda hadal -páklik, insap -ar-namıslılıq, saqıylıq,

jaqsı islikti kótermelew hám jawızlıqqa qarsı gúres, watanparvarlik, xalqparvarlik sıyaqlı pazıyletlerdi

ózinde ıske asırıwǵa háreket etedi hám soǵan erisedi. Ol ruwxıy baylıq hám gózzallıqtı materiallıq

aǵıl-tegil-shashinlikka hesh jábirleniwshi etpeydi. Adamlar ushın jasaw, olardıń dilini jónsiz

og'ritmaslik, birovning haqiga qıyanat etpeslik imonli insannıń turmıs programması bolıp tabıladı.

Joqarıda aytqanimizdek, dúnyalıq imonda kóbirek insan ahloqidagi adamiylikka pát

beriledi. Kúndelik turmısda isenim sózi keń qollanıladı. Bunda dúnyalıq isenim mánisi názerde

tutıladı. Mısalı xalqımızda ayırım adamlardıń oǵada ahloqsizlik hatti-háreketine salıstırǵanda

“imonsiz” degen kemsitip sóz dizbegi isletiledi. Bul haqarat zamirida Allaǵa isenim-ıqtıqatı joq,

xudodan, dinnen shıqqan, xudosiz mánislerinen tısqarı hújdansız, hújdanfurush, jaramas, jerkenishli,

ar-namıssız sıyaqlı dúnyalıq isenim mazmunı da sawlelengen. Bul sonday salmaqli diniy hám dúnyalıq

haqaratki, ótken zamanda sol haqaratke negizsiz dús bolǵan oriyatli kisilir haqarat etiwshi gey birew

ústinen qoziga shaǵım etiwge deyin barǵan. Imoni joq kisiler bolsa máhelle-ko'yda, jaqın adamları

arasında náletlengen esaplanǵan, oday kisiler menen mámile etilmegen, aqır-áqıbette oriyati

shıdam berolmasa kóship ketiwge shekem barılǵan... Sonday eken, isenim insannıń ómiri hám iskerligine tiykar bolatuǵın diniy hám dúnyalıq ruwxıy -ahloqiy

qádiriyatlar sisteması bolıp tabıladı.

67

Imonni tek ǵana tariyxıy qádiriyatǵana emes, bálki házirgi kúnimizde de insan kámalıge

tikkeley tiyisli bolǵan ruwxıylıq dep qarawımız kerek.

Ózbeksiton ǵárezsizligin bekkemlewge úles qosıp atırǵan puqaralardıń imoni

ǵárezsizlik jumisına belsendilik, milletparvarlik, watanparvarlik, baynalminalchilik, jarqıraǵan keleshekke

isenim, mámleketimiz nishanlarina sadıqlıq, milliy namıs hám maqtanısh sezimlerin ózinde tárbiyalaw,

isbilermenlik, isbilermenlik sıyaqlı jańa ahloqiy qádiriyatlardı ózinde kórinetuǵın etiwinen ibarat.

Imonli adam kámal insan boladı. Isenim kámal insanlıqtı ańlatiwshı barlıq ruwxıy

pazıyletlerdi óz ishine aladı.

Zamanlasımız bolǵan adamlardı, Siz sıyaqlı jaslardı imonli retinde tómendegishe

xarakteristikalawımız múmkin: ıqtıqatlı, óziniń anıq maslagiga iye, watanparvar, adamgershilikli, taqıwa,

hamiyatli, oriyatli, or-ar-namıslı, sharm-iybeli, hújdanli, iymenshek, insaplı, qarapayım, hadal hám pák,

tuwrı sóz sıyaqlı pazıyletler iyesi bolıp tabıladı.

Sonday eken, insaniylikning zárúrli shártleri - ar-namıslılıq, miyir-shápáátlilik, páklik hám hadallilikni

isenim túsinigi óz ishine aladı. Sebebi, tek isenim iyesi bolǵan insandagina ar-namıs, miyir-

shápáát, páklik hám hadallıq boladı. Imonsiz kisilerden onı kútiw múmkin emes. Áne sol hám basqa

pazıyletler bolmaǵanı ushın da birpara adamlarǵa salıstırǵanda imonsiz sózin isletemiz.

Endi shaxs ruwxıy pazıyleti imonlilikning birpara túsiniklerin anıqlama beriwge ótemiz. Olardıń

mazmunı, mánisi v ámeliy áhmiyetin tereń ańlap olmoqlik hám ózimizdiń kúndelik hatti-

háreketimizde ámel qılıw bizni hár waqıtta joqarı insaniylikka, kámallıqqa tárep eltadi,

sonday ekenki imonimiz bekkemlana baradı. Imonning bası - taqvo. Taqvo - hár nadurıs jumısqa

qol urıwda - Alladan qorqıw, jaman jumıslardan saqlanıw. Alladan qáwetershi banda shańaraqta,

jámiyette hadal jasaydı, haramǵa qol urmaydi, aqırette juwap beriwin oylap, birovning haqiga

qıyanat etpeydi, tuwrı boladı, paraxorlıq etpeydi, antxo'r bolmaydı, birovni hıyleaydi,

ótirik sóylemeydi, adamlarǵa, watanǵa hiyonat etpeydi hám basqalar. Ilohi hámmemizge de

taqıwa bolıw násip etsin. Bul ózimiz baylanıslı. Sharm-uyat da imonlilik belgisi esaplanadi.

Sharm - hár bir adamdıń orınsız, jaman hatti-háreketlerden ózin tiya alıw, uyalish sezimi. Ádisi

sharıflarda aytılınıwına qaraganda, adam bárinen burın, ózinden uyaliwı kerek. Orınsız, jaman qılmısı, hatti-

háreketi ushın ózinden uyalgan adam ózgege de orınsız hatti-háreketti ráwa kórmeydi. Ózinden

uyalmagan adamda sharm bolmaydı. Sonday eken, sharm adam óz orınsız hatti-háreketi ushın óz

hújdanı, ar-namısı aldında juwap beriw sezimi, desek boladı.

Uyat - bul ózbekshe ántek bolıp esaplanadı. Uyatsız, biyhaya delingeninde, uyatsız jumıs etkende

hijolat shekpeytuǵın, ádep-ahloqsiz kisi túsiniledi. Uyat er adam kisige salıstırǵanda hayallarda

tábiyaatan kóbirek boladı. Er adam kisi biymálel aytatuǵın birpara sózlerdi, hatti-háreketlerdi hayallar

túrli ándiyshe hám uyalish sebepli ayta almaydılar, uyat olarǵa jol bermeydi. Iybeli bolıw, bul tek

uyatli sózdi aytpaslikda emes. Ol bunnan da kóre keńlew mánis hám mazmunga iye. Sharm-

iybeli bolıw insandı haywan sıyaqlı tómenlesip ketiwden saqlaydı. Óz orınsız hatti-háreketinen

uyalish sezimi tek adamlarǵaǵana tán ózgeshelik. Perzentlerimizdi sharm-iybeli etip tárbiyalaw

shańaraqtan baslanadı. Prezidentimiz ta'biri menen aytqanda, shańaraq-ruwxıylıq qo'rg'oni.

20

Ol milliy

tárbiyamizning zárúrli tárepin quraydı.

Imonli bolıwdıń belgilerinen biri or-ar-namıs esaplanadı. Or qılıw adamdıń ózine

ılayıqsız yamasa ep kórmegen isten, zattan hijolat tartıw, uyalish, ántek hám ar-namıs qılıw

sezimi bolıp tabıladı. Or taǵı geypara zattan jiyirkeniwdi de ańlatadı.

Oriyat - or-ar-namıstan tısqarı ızzep hám náps, qadr sezimi bolıp tabıladı. Ádetde oriyatli adamlar ózleri

hám shańaraqlarınıń, tuwısqanlarınıń ızzep-nafsi, salawatın, húrmetin joqarı tutıp, basqalar

20

Qarang: Karimov I. A. Joqarı ruwxıylıq -jeńilmes kúsh. 56 - bet.

68

tárepinen taptalishi, haqarat etiliwi hám húrmetsizlanishiga biyparqlarsha qaray turmaydı,

turolmaydi.

Ar-namıs - bul minez-qulıqtıń tazalıǵı, qız abroylılıǵılıq mánislerinen tısqarı kisiniń óz poziciyasin saqlaw, kótermelew

hám ardoqlash, hijolat tartıw sezimin, shańaraq hám ájdadlar sha'niga daq túsirmaslik mánisin

ańlatadı. Kóbinese, qandayda bir kisin, onıń shańaraq aǵzaların, ájdadların naxaq haqaratlasalaru, ol kisi

buǵan itibarsız, biyparqlarsha tursa, odaylarga qarata sende or-ar-namıs, oriyat barma ózi, dep hitob

etiledi.

Biziń áke-babalarimiz, xalqımız áyyemginen or-ar-namıslı, oriyatli bolıp kelgen, sonıń

ushın olar óz jurtın, onıń topıraǵın, analardıńları hám perzentlerin basqa shabıwılshılar tárepinen

taptalishini ózleri ushın or dep bilgenler. Usıdan ayqın boladı, or-ar-namıs, oriyat mánisinde watanparvarlik,

xalqparvarlik sezimleri jasırınǵan bolıp tabıladı.

Imonli bolıwdıń taǵı bir belgisi adamdıń ar-namıslı, hújdanli bolıwı bolıp tabıladı.

“hújdan pákligi hám bedorligi,- dep aytıp otedi prezident I. Karimov,- ásirler, zamanlar osha

insan ruwxıylıqınıń tayansh ústinlerinen bolıp kelip atır. Jámiyet turmısında ádalat hám haqıyqat,

miyir-shápáát, insapu ar-namıs sıyaqlı túsiniklerdi qarar taptırıwda áyne mine sol omilning ornı

hám tásiri kútá úlkendir”.

21

hújdanı uyg'oq adam qaptal -átirapında bolıp atırǵan waqıyalarǵa, járdem hám kómekke mútáj

insanlardıń máselelerine, ádalattıń taptalishiga bıyparq qaray almaydı. Ásirese, el-jurt

mápine zálel etkazadigan jawız hatti-háreketlerge hesh qashan biyparqlarsha shetten tınısh qaray

turolmaydi, óz jurtı hám xalqiga salıstırǵanda qıyanat hám satqınlıqtı hesh keshira almaydı. Bunday

jaǵdaylardı kórgende hújdanı qiynaladi, mudami janıp -kuyip jasaydı, qanday etip bolmaydıin, olardı

saplastırıwǵa ıntıladı, bul jolda jonini da qurban etiwi múmkin.

Haqıyqattan da, adam bul dúnyada ruhan pák bolıp, shıdamlılıǵı quwatlı, imoni pútkil, hújdanı

uyg'oq bolıp yashamas eken, insannıń ómiriniń qanday mánisi qaladı?

Bunday iygilikli maqsetlerge bolsa insan tek joqarı ruwxıylıq, úzliksiz ruwxıy tárbiya

arqalıǵana jetiwi múmkin. hújdan - insannıń óz iskerligin, etken jumısları hám belgilegen

maqsetlerin ishki psixik analiz eta alıw múmkinshiligi bolıp tabıladı. Isenim - insan kewilindegi hújdan tárezisi bolıp tabıladı.

hújdan tiykarında hár bir kisi óz qılmıslarigagina emes, bálki basqalardıń iskerligine,

jámiyettegi waqıya-qubılıslarǵa, social hámziyatga baha beredi.

Ar-namıs hám hújdan bir-birine jaqın túsinik. Ar-namıs hám hújdan kisiniń kúndelik iskerligi,

qılmısı, minez-qulıqı ushın áwele ózi aldında, qolaversa, shańaraq, jámiyet hám watan aldında ruwxıy

juwapkershilik sezim etiwi bolıp tabıladı. hújdanli, ar-namıslı kisi naxaq, ádalatsız jumıslardan ǵázepke keledi, olarǵa

qarsılıq ańlatadı ; óz iskerliginiń jaqsı táreplerinen qánaatlanıp kewilli bolsa, jaman

táreplerinen narazı bolıp, ruhan eziladi, hújdan azabına ushraydı. Ózin bilgen adamǵa hújdan

azabınan salmaqlilew jaza joq. Sonıń ushın xalqımızda hújdan azabı gór azabı degen naqıl

isletip kelinedi.

hújdan azabı - kisi ózi jol qoyǵan qátelerdi, jámiyette bolıp atırǵan naxaqlikler,

ádalatsızliklarni bilip, kórip, psixik qıynalıw jaǵdayında bolıwı bolıp tabıladı. hújdan azabı jámiyettegi yamasa

shaxs iskerligindegi ádalatsızliklarni ruhan qabıl etpeslik, olarǵa salıstırǵanda ishki jerkenishni, unamsız

munasábetti ańlatıw bolıp tabıladı. hújdan azabı - shaxstıń salmaqli ishki psixik keshinmalari bolıp tabıladı.

Birpara kisilerdi hújdansızlar dep ataymız. Sebebi, olar mudamı óz iskerligine, bolıp atırǵan

ádalatsızliklarga biyparqlarsha munasábette boladılar, jeke mápleri menen sheklenediler.

Ádetde hújdansız kisiler óz mápi záleline jumıs etpeydilar. Olar hár bir máselege munasábette

21

Karimov I. A. Joqarı ruwxıylıq -jeńilmes kúsh. 27 bet.

69

jeke mápden kelip shıǵıp yondoshadilar. Joqarı ruwxıylıq iyesi bolǵan imonli

kisilargina óz qılmısların hújdan kriteryaları menen o'lchaydilar.

Miyir-shápáátlilik da isenim kriteryalarınan biri bolıp tabıladı. Joqarıdaǵı sıyaqlı miyir-shápáát da

xalqımızǵa tán ózgeshelik esaplanadi. Miyir-shápáát ádetde etim-esir, qarawsız qalǵan ǵarrılar,

g'ariblarga, mayıplarǵa salıstırǵanda materiallıq hám ruwxıy járdem kórsetiw sezimi, desek boladı.

Biziń Ǵárezsiz Respublikamız administraciyası áke-babalarimiz udumini dawam ettirib, bazar

munasábetlerine ótiw sharayatında ata-anasız, qarawsız qalǵan balalar hám jalǵız ǵarrılar,

sonıń menen birge mayıplarǵa salıstırǵanda joqarı miyir-shápáátlilik úlgisin kórsetip atır.

Ózbeksiton ǵárezsizlikke erisken kúnlerde, ásirese jetkinshekte páklik hám hadallıq odobini

ǵárezsizlik ruwxında qáliplestiriw wazıypası turıptı. Insannıń insanlıǵı onıń hadallıǵı hám pákligi menen

olshenedi. Sol sebepli áke-babalarimiz óz perzentlerin bárháma hadal hám pák bolıwǵa shaqırıq

etip kelgenler, olarǵa hadal menen haramdı parıqlaw tuwrısında násiyxat etiwgen. Bul musulman

adamı, atap aytqanda ózbek xalqi ahloq-ádep nizamlıqınıń tiykarın, basqasha aytqanda imonning

negizin tashkil etedi. Páklik hám hadallıq bolsa imonning tiykarǵı belgilerinen biri bolıp tabıladı. Páklik hám

hadallıqsız imonli bolıw múmkin emes. Iyonli bolıwdıń ózi bolsa insannıń pákligi hám hadallıǵına

yo'g'rilganligi bolıp tabıladı. Pák hám hadal bolmaǵan adamnan jaqsı islik shıqpaydı, ol jaǵdayda miyir- shápáát, oriyat,

ar-namıs, sharm hám uyat bolmaydı.

Bul dúnyada hadal hám pák jasawdı ózi ushın turmıslıq ıqtıqat, joqarı maqset dep biletuǵın

adamlar kópshilikti quraydı. Áyne áne sonday insanlar hám olardıń iygilikli jumısları sebepli bul

jarıq dunyada ruwxıylıq bárháma turaqlı bolıp kelip atır.

Hadallıq hám páklik turmısda óz nonini hadal miyneti menen tabatuǵın, qalıs hám iygilikli jumıslar menen

el-jurtqa payda etkazadigan, tirilik mazmunın tereń ańlap, tekǵana búgingi turmıs mazaları, bálki

aqıret haqqında, onıń obod bolıwı haqqında oylap jasaytuǵınlıq insanlarǵa tán turmıslıq ruwxıy -

ahloqiy qaraw bolıp tabıladı.

Sol menen birge jámiyette bunday ruwxıy -ahloqiy qarawlarǵa ulıwma keri

bolǵan, páklik hám hadallıq izmidan júrmeytuǵın kisiler da ushırasıp turadı. Bunday gey birewler

turmıstıń mánisi-mazmunı haqqında bas qotirmasdan, bunday sorawlar menen ózin qiynamasdan,

tek náps qayǵısı hám o'tkinchi hoyu-háweske, huzur-halovatga berilip, kiyim-kenshek-elpi ómir keshirediler,

óziniń ata-ana hám perzent, el-jurt aldındaǵı minnetine ulıwma bıyparq bolıp jasaydılar.

Usıdan ayqın boladı, bul dúnyada kimdir Rahmon izmida, yaǵnıy hadallıq hám páklik jolında yursa, kimdir

Shaytan izmida, yaǵnıy Rahmon izmidan adasıp nopok joldan yuradi.

Prezident I. A. Karimov aytıp ótkeni sıyaqlı : “Óz mańlay teri menen hadal turmıs keshiretuǵın

insannıń ómirinen minnetdar hám razı bolıp, kewili hám júregi arqayın, hújdanı pák, psixik álemi turaqlı

bolıp, elning húrmetin qazanıp jasaydı. Ekinshi tárepden, bul dúnyada kiyim-kenshek-elpi, hár-qıylı nopok

jollarǵa berilip, insaniy minnetin esten shıǵarıp, buyım-dúnyaǵa umtila otirip jasaǵan adam, eń ashınarlısı

mınada, ómirinnig sońǵında árman hám nadomatlarga botib óz omirin tugatadi”.

22

Dono halqimiz, g'araz hám kúnlep jasaytuǵınlıq, óz jeke mápine ózgeler esabınan

erisiwdi maqul kóretuǵın, tek ózin o'ylaydigan gey birewden ózi asrasin, deydi.

Kúnshillik insan ruwxıylıqındaǵı unamsız ózgeshelik esaplanadi. Adamzat hám jámiyet turmısında salmaqli

tásirler qaldıradigan kúnshillik sezimi eń dáslep basqalardı kóre almawshılıq, olardıń jetiskenliginen

quwanıw ornına, qanday da ishki kuyinish, ishi qaralıq áqibetinde payda boladı. Múqaddes

kitaplarımızda kúnshillik insaniylikka ulıwma qarsı bolǵan jerkenishli ádet retinde qaralanadı. Atap aytqanda,

muborak hádiyselerde “Birovga kúnshillik etiwden saqlanıń, sebebi órt otındı qanday kuydirib

tugatsa, kúnshillik de etken savob jumıslarıńızdı tap sonday kuydirib tugatadi”, dep aytılǵanı biykarǵa

22

Karimov I. A. Joqarı ruwxıylıq -jeńilmes kúsh. 24-bet.

70

emes. Menmenlik hám biyparqlıq, úrim-putaqshılıq, jergiliklishilik, qara basınıń ǵamın oylawshılıq, basqalardı

mensimewshilik sıyaqlı illetler kúnshillik sıyaqlı insan imonliligi kriteryalarına qarsı hádiyseler esaplanadi. Insan

ruwxıy turmısına saldamlı qáwip salatuǵın taǵı bir illet- satqınlıq bolıp tabıladı. Tábiyaatında satqınlıq bolǵan

adam basshılıq stulına o'tirsa, ol erda arqayi’nlik joǵaladı. Bunday adamlardan agah

bolıwımız, olarǵa qasımızda orın bolmawi kerek. Alshaq hám jaqın tariyxımızda ne-ne ullı zatlar

joqarıda yadlaw etilgen unamsız illetler, atap aytqanda kúnshillik hám sıqmarlıq, kóre almawshılıq, satqınlıq sebepli

qanday azap-aqıretlerdi basınan keshirgeni, den sawlıǵın, xatto turmısınan judo bolǵanın ashshı

mısallarda kóriwimiz múmkin. Bunday gey birewlerge juwap sol, kúnshillik etip emes, háwes etip

jasawdı turmısımızdıń qaǵıydasına aylandırıw bolıp tabıladı. Óz kúshine ısengen, psixik dúnyası, ruwxıy álemi

quwatlı bolǵan insan bunday unamsız illetlerge shalınbaydı. Joqarı ruwxıylıq kriteryaları hám

pazıyletleri olarǵa kúsh hám jardem boladı.

Bag'ri keń, hadal, pák, hújdanli, miyir-aqıbetli, el-jurttıń g'amu uwayımı menen

jasaytuǵınlıq kisilerdi xalqımız, kerisinshe, basına kóteredi hám bunday adamlar jámiyet tárepinen

salawat, húrmet-itibar tabadı.

Usıdan ayqın boladı, imonning barlıq kriteryaları tiykarında páklik hám hadallıq jatar eken. Mine sonıń

ushın da biziń áke-babalarimiz páklik hám hadallıqqa bólek itibar bergenler.

Hadal - bul insanlar ushın Alla tárepinen ruhsat etilgen jaqsı, iygilikli ámeller, unamlı jumıslar,

hatti-háreketler kompleksi bolıp tabıladı. Miynet ornına tabılǵan zatlar, sonıń menen birge pák hám taza azıq -

awqatlar sirasi bolıp tabıladı. Hadallıqtıń jáne de keńlew mánistegi tárepleri bul turmıs hám shańaraqtaǵı hadallıq,

óz-ara mámile-munasábet degi hadallıq, jámáát arasındaǵı hadallıq, sawda-satıq hám dos-yarlar

arasındaǵı hadallıq, miynetke munasábet degi hadallıq hám sol sıyaqlılar bolıp tabıladı. Júregi pák hám taza, hadal

joldan júrgen insanlar bárháma xotirjam boladı, ko'ngli ayqın, mudami saw-salamat boladı.

Xorezmlik qomusiy alım, ullı oqımıslı Mahmud az-Zamaxshariy násiyxat etedi: “Hadal hám pákize

kisi mudami xotirjam tınıshlıqta bolıp tabıladı, birovga jamanligu qıyanat etetuǵın kisi bolsa apatqa

giriptardir”.

Turmıs tiykarınan shańaraqtan baslanadı. Ózbek xalqida “Qus uyasida kórgenin etedi”, degen

ańız bar. Sonday eken, ata-ana hadal hám pák bolsa, perzenti de sol ruhda kámal tabadı. Perzent degi

jaqsı peyil hám ámeller hadal bir jutımnan bolıp tabıladı.

Juwmaq mınada, hadallıq hám páklik imonli bolıwdıń tiykarǵı shárti hám kriteryası bolıp tabıladı. Insan daǵı

hadal yamasa jaqsı ayrıqshalıqlar onıń imoniga, yaǵnıy hadallıǵı hám pákligine baylanıslı. Insan imonining

pákligine shaytan mudam rahna salıp, onı joldan atlastirmoqchi, noshar'iy jollarǵa salıp qoyıwshı,

hadallıq, páklik jolınan urıwshı bolıp kewilinde ǵulǵula oyatadı. Sonı jaqsı este

saqlawımız kerek, hadallıq hám páklik janında mudami onı sol joldan ozdirmoqchi bolǵan

shaytaniy ǵulǵula joldas bolıp yuradi. Azǵantay isenim jolınan toyilishga beyimlik bolsa, sol

erda tezde shaytaniy sezim bas kóteredi hám ohir aqıbet insan kewilin jawlap alıw etiwge ıntıladı.

Sol sebepli mudami isenim, páklik hám hadallıq jolında xoshyor turıwımız kerek. Bul ásirese, bazar

munasábetlerine ótiw dáwirinde asa zárúr.

Joqarıda shaxs ruwxıy pazıyletiniń tiykarǵı kriterya hám belgileri ústinde pikir júrgizdik. Olardıń

hár birin insan ushın bir ruwxıy bezew, dep bilmoq kerek. Sol orında hár bir insan ushın

asa zárúr bolǵan basqa bir ruwxıylıq kriteryası ústinde toqtap ótiwdi kerek taptık.

Onıńsız insan bárkámal bola almaydı. Ol da bolsa, kishipeyillik bolıp tabıladı. Kishipeyillik adamdı mánisi boyınsha

gózzallastıradı, abıraysın asıradı, dosların ko'paytiradi.

Kishipeyillik - insan ishki ruwxıy dúnyasınıń kórinetuǵın bolıwı bolıp tabıladı. Eger insannıń qanında,

kewilinde jumsaqlıq, sahovat, ádep-ándiyshe, sharm-uyat, or-ar-namıs, oriyat bolmasa, mıń háreket

etgisin, baribir adamlar kózine kishipeyil bolıp ko'rina almaydı.

71

Ózbek xalqi úrp-ádetinde, milliy qádiriyatlarımızda tákabbirlik etiwshiler, jalataylar,

maqtanshaqlar, menmenler keskin qaralanadı. Kishipeyilge kámal, menmenge hálsirew, degen o'gitlar

behikmat emes.

Tariyxchi Xondamir “Makorimul-ahloq” kitabında : “Basıngga tákabbirlik hawasın keltirme,

sebebi tákabbirlik menen hesh kim qandayda bir jayǵa etken emes. Gózzallar zulfi sıyaqlı

ziyanlıqtı (kishipeyillikti) ádet et, bul menen hár nápesde mińlaǵan ko'ngilni ovlaysan” - dep

kórsetken edi.

Qullası, hár birewimizdi isenim, páklik hám hadallıq, or-ar-namıs, sharm-uyat, kishipeyillik, qoyıngki

insandı ruwxıy tárepten bezovchi gózzal hulq-ádep, ahloq tark etpesin.

Shirk (arabsha - serik keltiriw, Allanıń sherigi bar dep ıqtıqat qılıw ) - Alla taologa

tán bolǵan sapalardı Odan ózgege turaqlı qılıw (kóshiriw) bolıp tabıladı.

Shirkning shar'iy túsinigi - Maxluqni Robbil álemiynga 5 isten birinde teńlestiriw bolıp tabıladı.

Yaǵnıy, Allanıń zotida, sapalarında, ısımlarında, jumıslarında hám húkimlerinde sherigi bar, dep ıqtıqat

qılıw bolıp tabıladı.

Shirkning túrleri tómendegiler:



sıyınıwda shirk keltiriw;



duoda shirk keltiriw;



robbilikda shirk keltiriw;



hukmda shirk keltiriw;



múlk hám sultan daǵı shirk keltiriw;



xalıq-jaratıw daǵı shirk keltiriw;



boysınıwda shirk keltiriw.

K

ufr

(arabsha - to'smoq, biykar etiw) - imonsizlik, Islamdı tán almaslik yamasa onıń

ámellerin atqarmaslik.

Kufrga tómendegi saldamlı gúnáler hám jınayatlar kiredi:



shirk keltiriw;



namazdan waz keshiw;



tilsimlik;



zinokorlik;



óz janına qas qılıw ;



máskúnemlik;



qumarpazlıq.

7 ásirdiń 2-yarımında Shet eller olarǵa qosılmaǵan hár bir musulmandı kápir, yaǵnıy dinga

ishonmovchi, onı biykarlaw etiwshi dep esaplawǵan. 7-8 ásir baslarında Murji'iylar quramınan

“ortasha” aǵıs ajrab shıǵıp, olardıń pikrine qaraǵanda kúpir júz etken kisi kápir bolmaydı hám ol

musulmanlar safidan óshirilmaydi, onıń qılmısı haqqında tek Qıyamet kúni Allaǵana húkim

shıǵara aladı dep ataladı.

4. 3 Quranı saqıy hám ulıwma insanıylıq ideyalar. «Quran» - arabsha «qara'a» (o'qimoq)

fe'lidan alınǵan. Quran súrelerden ibarat. Súre Qurannan bir bólek bolıp, eń kami ush yamasa

odan artıq ayatlardı óz ishine aladı. Quranda jámi 114 súre bar. Ayatlar sanı bolsa, Quran

mantlarini bólistiriwdiń túrli jollarına kóre, 6204 ta, 6232 ta, hátte 6666 danege shekem belgilengen. Bul

72

zat Quran nusqalarınıń bir-birinen ayrıqsha ekenligin emes, bálki odaǵı ayatlardıń túrlishe

bólistirilgenligin ańlatadı.

Súreler Quranda óz mazmunıy izbe-izligine yamasa o'qilgan waqıtına, yaǵnıy xronologik rejimine

qaray emes, bálki kólemine kóre - aldın úlken súreler, odan keyin kishi súreler tártibi Muhammad

s. a. v. kórsetpelerine qaray jaylanǵan. Súrelerdiń kólemi de hár túrlı : eń úlken kólemge iye

bolǵan 2-surada 286 ayat bar, eń kishi súreler tek 3 oyatdangina ibarat.

Islamshunoslik hám Quranshunoslik juwmaqları tiykarında súrelerdiń xronologik rejimin

tómendegishe formada oyda sawlelendiriw múmkin:

1. Makka dáwiri (610 -615 jıllar ). Evropa ilimpazları bul dáwirde nozil bolǵan súrelerge «Nazmiy

súreler» dep ataǵanlar.

2. Makka dáwiri (616 -619 jıllar ), Muhammad s. a. v. hám olardıń isin dawamlawshıları turaqlı táqip astında

jasaǵan hám kópshilik Efiopiyalıistonga kóship ketken ortalıqta nozil bolǵan. Bul súrelerde

Allanıń «Rahmon» retinde kóp tilge alınǵanlıǵı sebepli Evropa ilimpazları olardı «Rahmon

súreleri» dep ataǵanlar.

3. Makka dáwiri (610 jıl baslarınan 622 jıl sentyabrine shekem). Bul dáwirde de Muhammad

s. a. v. hám sahobalar táqip astında jasaǵanlar, jasırın túrde, kóbinese qaladan sırtda

sıyınıwǵa tóplanǵanlar. Bul dáwir súrelerinde islamdıń qaǵıydalarına keń orın berilgen.

Tariyxıy waqıyalar anıqlaw názerde tutılǵan halda Madina dáwirine tiyisli 24 surani bes dáwir

ajıratıw maqulroq bolıp tabıladı:

1-Madina dáwiri (622 jıl oktyabrden 624 jıl ge shekem ). Muhammad s. a. v. Madinaga kóship

kelgenlerinen makkaliklar menen birinshi iri dúgilisiw - Badr jangigacha nozil bolǵan 4 súre bul

dáwir kiredi.

2-Madina dáwiri (624 jıl martınan 625 jıl martına shekem). Badr jangidan keyin Uhud jangigacha

ótken bir jıl ishinde nozil bolǵan 3 surani óz ishine aladı.

3-Madina dáwiri (625 jıl martında - 627 jıl martına shekem). Uhud jangidagi talofotdan keyin

Qándek jangigacha ótken eki jıl ishinde 5 súre nozil bolǵan.

4-Madina dáwiri (627 jıl aprelidan 630 jıl yanvarına shekem). Qándek jangidan keyin Makkaning

alınıwıǵa shekem ótken salkam úsh jıl ishinde nozil bolǵan 8 súre sol dáwir kiredi.

5-Madina dáwiri (630 jıl fevralınan 632 jıl mayigacha). Makka basıp alıw etilgeninen keyin

Muhammad s. a. v. opatlarına shekem ótken eki jıldan artıqlaw dáwir ishinde nozil bolǵan 4 ta súre sol

dáwir kiredi.

Qurandıń jıynanishi. Muhammad alayhis-sálem turmıslıq shaqlarında taǵı vahy túsip

qolar degen umidda Quran jıynanıp, kitap holiga keltirilmagan edi. Payǵambar opatlarınan keyin

Quran adamlardıń yadında hám jazǵan zatlarında saqlanıp qaldı. Payǵambardan keyin

musulmanlarǵa Abu Bakr (572-634) basshı etip saylandı. Onıń xalifalik dáwirinde (632-634)

mu'minlar hám murtad (dinnen shıqqan ) lar ortasında kúshli sawashlar bolıp ótti. Bul sawashlarda

Qurandı tolıq yad alǵan qorilar kóplegen sheyit boldı. Sonda Umar ibn al-Xattob (585-644)

Abu Bakrga «barcha qorilar sol zaylda o'lib ketaversa Quran nuqsanlı bolıp qalıwı múmkin, sol

sebepli onı jıynap kitap holiga keltiriw zárúr» degen máslahátin beredi. Aldın Abu Bakr

ekilenip turadı, sebebi bul jumıs Payǵambar turmıslıq payıtlarında etilmegen edi. Keyin Abu Bakr

da Qurandı kitap formasına keltirip qoyıw zárúr ekenligin ańlap etdi hám Zayd ibn Turaqlı atlı

sahobani shaqırıp bul jumıstı oǵan tapsıradı. CHunki, Zayd Payǵambar alayhis-sálem menen júdá

kóp birge bolǵan, Qurandı júdá da jaqsı yad alǵan hám Rasulullo huzurlarida jazǵan.

Payǵambar ómirleriniń sońǵı jılında perishte Jabroil alayhis-sálemge Qurandı aldınan tap

aqırıǵa shekem oqıp bergenlerinde birge bolǵan edi. Sonday etip, Zayd hám Umar mashaqatlı

urınıslardan keyin Qurandı kiyik terisidan bolǵan betlerge jazıp shıqtılar hám baylanıstırıp Abu

73

Bakrning úyinde saqlap qoydılar. Bul «suhuf» - betler dep at berildi. Abu Bakr dunyadan

ótkennen keyin betler Umar ibn al-Xattob úyine, ol dunyadan ótkennen keyin, onıń qızı -

Payǵambar alayhis-sálem hayalları Hafsada qaldı.

waqıt ótiwi menen kóplegen xalıqlar musulmanlıqtı qabıllawı nátiyjesinde musulmanlardıń

sanı ko'paya bardı. Túrli tiller hám dialektler ortasında ámeldegi ayırmashılıqlarǵa kóre Qurandı qanday oqıw

kerekligi boyınsha kelispewshilikler chiqa basladı. Bul jaǵdaydı kórgen sol waqıtta xalifalik etken Usmon

ibn Affon (644-656 ) Hafsa binti Umardan Abu Bakr hám Umar dáwirindegi suhuflarni sorap alıp odan

nusqa kóshiriwge buyrıq beredi.

Xalifa Usmon ibn Affon tapsırig'iga qaray Zayd ibn Turaqlı barlıq Quran súrelerin jıynap,

salıstırıwlap shıǵıp qaytaldan Quran tekstin jıynaǵan. Qurandıń birinshi rásmiy nusqası 651 jıl usınıs

etildi. Ol túp nusqa esaplanıp taǵı ush, birpara dereklerge kóre ettita nusqa kóshirtirilib, iri

qalalardan - Basra, Damashq, Kufaga jónetiledi. «Imon» dep atalǵan túp nusqa bolsa Madinada,

xalifa Usmon janında qaldı. Kóshirilgen nusqalar «Mushafi Usmon» dep ataldı.

Nusqalar tayın bolǵandan keyin musulmanlar jasaytuǵınlıq úlkeler degi oraylıq

qalalarǵa birden nusqaǵa bir quran oqıwshı qosıp jo'natdilar hám hámmege tek Qurandıń sol

nusqasınan kóshiriwge buyrıq beredi.

Usı Quran 5553 betten ibarat bolıp, betler ólshemi 68 x53 sm., tekst kólemi 50 x44

sm. bolıp tabıladı. Betler kiyik terisidan islengen bolıp, hár birine 12 qatardan shıraylı kufiy xatida jazıw

pitilgen. Kóp betleri joǵalǵan hám keyinirek qaǵaz betler menen tolıqtilgan.

Tataristonlik islam alımı Shihobuddin al-Marjaniyning (1818-1889 ) aytiwina qaraǵanda, Qurandı

qayta qayta tiklew Samarqandda jaylasqan «Mug'ak meshiti» imomi Abdurrahim ibn Usmon (vaf. 1838

y.) tárepinen orınlanǵan.

Arab tariyxchilarining xabar beriwlerinshe, xalifa Usmon Qurandı mutoala etip otırǵanlarında

óltirilgen. Ol kisiniń qanı Quranǵa to'kilgan. Sol sebepli de Usmon Quranı túp nusqalıǵı hám

xalifa qanı to'kilganligi menen musulman dúnyasında múqaddes kitap esaplanıp, bólek itibarǵa

ılayıq. Bizdagi, yaǵnıy Tashkent qalasındaǵı Usmon Quranında da qan ızları bolıp, sol nusqa

xalifa Usmonga tiyisli degen pikirler bar.

Usmon Quranı orıslar Orta Aziyanı basıp olguncha Samarqandda, Xo'ja Axror medresesinde

saqlanar edi. Qurandıń Samarqandga keltirilishi haqqında da xalıq ortasında hár qıylı ráwiyatlar

bar. Olardan birinde múqaddes kitaptı Abu Bakr al-Qaffol ash-Shoshiy (976 jılı opat etken,

Tashkentte kómiw etilgen) Bag'doddan alıp kelgen dep gúrriń etiledi. Áwladlar osha Abu Bakr

Qaffol Shoshiy miyrasxorlarınan Xo'ja Ahror qolına ótken hám ol kitaptı ózi qurdirgan medresege

qoydırgan. Ekinshi bir ráwiyatda bolsa Xo'ja Ahror muridlaridan biri Makkadan haj etip

qaytayotganida Istambulga kiredi hám barıp Sultandı salmaqli hastalikdan davolaydi. Sultan

minnetdarshılıq bildirip, oǵan Qurandı sıylıq etedi.

Biziń hám arabshunos ilimpazlardıń pikrine qaraǵanda bul Quran sahıpqıran Temur tárepinen Basradan

kóplegen qo'lyozma kitaplar hám basqa oljalar menen birge Samarqandga keltirilgen hám ataqlı Temur

kitapxanasına qoydırilgan. Temuriylar dáwirindegi ala-awızlılıqlarda Temur kitapxanası

yondirilib jiberilgen. Kútilmegende sol nusqa omon qalǵan.

Qurandı tereń ilimiy baqlaw etken Sankt-Peterburglik shıǵıstı izertlewshi alım A. v. Shebunin

pikrine qaraǵanda, Quran Basradan Sahıpqıran Temur tárepinen Samarqandga keltirilgen. sebebi, Shebunin

Parij, Berlin hám Makkadagi basqa nusqalarına salıstırıp, bizdagi Qurandıń Basra nusqası

ekenligin tastıyıqlap berdi. 400 jıl dawamında bul múqaddes kitap Samarqandda saqlanadı.

Mıń pushaymanlar bolsınkim, 1868 jılda orıs askarlarining Samarqandga bastırıp kiriwi menen

xalqımızdıń materiallıq, ruwxıy baylıqlarına hújim baslandı.

74

Álbette bul hújimnen múqaddes esaplanǵan qábir tasları, gór ishindegi estelikler

da, musulmanlardıń shoxona múlki Usmon Mushafi da shette qalmadı. Musulmanlar

Quranın tezlikte bekitib Buxaraǵa jo'natmoqchi boladılar. Biraq bul xabar Zarafshon úlkesiniń

baslıǵı general Abramov qulaǵına etip, «fan ushın bunday kemde-kem ushraytuǵın, bahasız, áyyemgi estelikti

qoldan shıǵarmaslik ushın hámme ilaj ko'rilsin» dep polkovnik Serovga buyrıq beredi. Serov

Qurandı general Abramovga keltiredi. Abramov bolsa onı asıǵıslıq menen Turkiston general-gubernatori

K. N. Kaufmanga etkazadi. Ol óz gezeginde asıǵıslıq menen 1869 jıl 24 oktyabrde Peterburgga -

Imperator kitapxanasına bólek gúzetshiler menen jiberedi.

Orıs isbilermenleri qolay pursattan paydalanıp Quran sebepli baylıq arttırıw jolına ótken ediler.

Mısalı : 1895 jılı 2000 nusqada Qurandıń bir beti basıp shıǵarıldı. 1905 jılı bolsa Ilyos ibn Ahmad

Shoh «Yosin» surasining fotonusxasini shıǵardı. Sol jılı S. Pisarev Qurandı faksimilda 50 nusqa

baspadan shıǵarıp, 25 nusqasın satıwǵa shıǵardı. Hár bir nusqasına 500 swm baha qoyıldı. Ol Qurandı túp

nusqasına uqsatıw ushın kolemin da eskicha qaldırdı. Házir faksimil nusqadan

respublikaımızda eki bolıp, biri Ózbekstan musulmanları diniy mekememesiniń tiykarǵı

kitapxanasında, ekinshisi - Temuriylar tariyxı muzeyinde saqlanadı.

Oktyabr awdarıspaǵınan keyin Pútkilrossiya musulmanlar jámiyeti atınan Usmon

To'qumboev RSFSR Xalıq Komissarlari Sovetiga shaqırıq etip, múqaddes Usmon Quranı óz

iyelerine, yaǵnıy musulmanlardıń Úlke s'ezdiga tapsırilishini talap etedi. RSFSR XKS

tárepinen musulmanlardıń talabı qandirilib, Quran olar ixtiyoriga beriledi. 1917 jıl 29 dekabr

kúni Peterburgdagi patsha kitapxanasınıń «no bolıp tabıladı qo'lyozmalar» bóliminden alınıp, Pútkilrossiya

musulmanlar jámiyeti baslıǵı Ol. To'qumboev juwapkerligi astında Ufa qalasına jónetiledi. Quran

1923 jılǵa shekem Ufada saqlanadı.

1923 jıl 23 iyulda Pútkilittifoq Oraylıq Ijroqo'mi Usmon Quranın Turkistonga

qaytarıwǵa qarar etedi. Múqaddes estelikti Ufadan Tashkentke arnawlı komissiya gúzetiwinde

alıp kelinedi. 1923 jıl 18 avgustda Tashkentten Sirdaryo diniy mekememesine qarawlı Xo'ja Ahror

jome' meshitine tapsırıladı.

Múqaddes estelikti óz eliga keltiriw ushın Ufa qalasına arnawlı komissiya jiberildi.

Komissiya quramında Sultanxo'ja Qosimxo'jaev, shıǵıstı izertlewshi alım, professor A. Z. Shmitd hám dinge sıyınıw

peshvolaridan 3 wákil bar edi. Komissiya arnawlı vagonda, askarlar qurshawında, Qurandı eson-

omon Tashkentke keltirdilar. Sonnan keyin Quran 1923 jıl 18 avgustda Sirdaryo diniy mekememesine

qarawlı Xo'ja Ahror jome meshitine tapsırıladı. Lekin kóp ótpey Qurandı eski qala

muzeyine keltirediler hám ol arnawlı polat sandıqta saqlana baslanadı. Eski qala muzeyi Birinshi

ózbek muzeyine aylantırildi. Muzey 1926 jıldıń 1 yanvarınan ashıldı. 1926 jıldıń tek bir ayı

ishinde muzeyni 4000 den artıq kisi kelip kórgen.

Quranǵa Shıǵıstıń júdá kóplegen ilimpazları tárepinen túrli túsindiriw (túsindiriw, túsindirme) lar jazılǵan.

Quran XII ásirden baslap Evropa xalıqları tillerine, atap aytqanda, lotin tiline awdarma etińa baslaǵan.

XvIII ásir baslarında Evropa xalıqları tillerinen, XIX ásir ortalarında arabsha túp nusqasınan orıs

tiline awdarma etilgen. G. S. Sablukovning arabshadan dáslepki awdarması Qazanda 3 ret (1878,

1894, 1907) baspa etilgen. Akademikalıq I. Yu. Krachkovskiy tárepinen ámelge asırılǵan Qurandıń

ilimiy túsindirmeleri menen orıs tilindegi adekvat (sózbe-sóz) awdarması ataqlı bolıp tabıladı. Bul awdarma onıń

opatınan keyin 1962 hám 1986 jıllarda baspa etilgen.

Mámleketimiz ǵárezsiz bolǵanınan keyin ózbek tiline mámleket mártebesi berildi. Mámleket jumıs

qaǵazları, kóplegen sabaqlıq hám qóllanbalar ózbek tilinde jazıla baslandı.

Sol qatarı Quranı Saqıynı da ózbek tiline awdarmalawǵa kiriwildi. 1992 jılda Quran

ózbek tiline Alouddin Mansur tárepinen awdarma etildi hám «Cholpan» baspaında kóp nusqada

basıp shıǵarıldı.

75

Islam daǵı aǵıs hám jónelislerdiń házirgi kúndegi kórinisleri hám olardıń islam

birligine abayı. Islamda tiykarınan eki

yamasa

' nalish

: sunniylik (ahli sunna val jámáát - sunnat hám

jámiyetlik ahli) hám shialik (shiat Ali - Ali tárepdarları ) ámeldegi bolıp, olardıń hár birinde túrli máseleler

boyınsha bir qansha islamdaǵı mektepler bar bolıp tabıladı. Úshinshi jónelis shet eller (xavorij - ajralıp shıqqanlar )

vII ásirdiń ekinshi yarımında derlik bolınıp ketken.

Sunniylik baǵdarı " axri sunna val jámáát", dep ataladı hám 4 ta fiqhiy islamdaǵı mekteplerden ibarat :

Hanafiy; Shofe'iy; Iyelik etiwiy; Hanbaliy.

2 isenimlik Ash'ariy; Moturidiy táliymatına ámel etedi.

Islam fiqhi tıykarlori hám sunniylikdagi fiqhiy islamdaǵı mekteplerdiń dárekleri

Tómendegi dereklerge tıykarlanıpǵana húkim shıǵarıw shárt:

1. Quranı saqıy. Eger sháriyat huqıqtanıwshısı Islamda qandayda bir zattıń hukmi qanday ekenligin bilejaq

bolsa, áwele Quranǵa shaqırıq etedi. Ol jaǵdayda ne húkim bolsa, hesh ekilenbesten onı qabıl

etedi.

2. Sunnat - Muhammad (S. A. v.) etken jumısları hám aytqan sózleri. Ádislerge tiykarınan húkim

shıǵarılǵanda, olardı asa ıqtıyatlılıq menen tańlap alınıwı zárúr bolıp tabıladı.

3. Ijmo - bir dáwirdiń gruppa (diniy dereklerden ǵárezsiz húkim shıǵarıw ) dárejesine jetken

ulamalarınıń awızbirshilik menen qandayda bir máseleni qabıllawları bolıp tabıladı.

4. Salıstırıw - yaǵnıy, hukmi vorid bolmaǵan máseleni Quran hám ádisde, soǵan uqsas hám

hukmi kelgen zatqa salıstırıwlap pátiwa shıǵarıw.

Islam daǵı jónelisler. Siyasiy partiya, háreket, gruppa hám gruppalar. Isenimlik táliymatlar.

Fiqhiy islamdaǵı mektepler. Islam daǵı dáslepki bóliniwlerdiń baslanıwı. Húkimet máselesindegi túrli

pikirler. Siffin waqıyası. Shet ellik baǵdarı hám táliymatı. Mo''taziliylik tiykarlawshisi hám

táliymatları. Shia baǵdarınıń islamdaǵı mektepler hám táliymatları. Ismoiliya. Qarmatiylik táliymatı hám

háreketleri. Sunniylik isenimi hám islamdaǵı mektepleri. Hanafiylik islamdaǵı mektepleri. Sufizm baǵdarı hám

jol menentlari. Yassaviya, Kubraviya, Naǵısbandiya jol menentlari. Zamanagóy sufiylik táliymatları.

Moturidiya hám Ash'ariya isenimlik táliymatları.

vahhobiylik háreketiniń kelip shıǵıwı. vahhobiylikning Oraylıq Aziyada tarqalıwı.

XX asirdegi reformashılıq háreketleri. Panislomizm, panarabizm, panturkizm túsinikleri.

Tablig' toparı. Ixvonul muslimin shólkeminiń dúzilisi, túrli gruppalarǵa bóliniwi. Hizbut

tahrirning qáliplesiwi, táliymatı, maqsetleri. Nurchilik háreketleri, maqsetleri. Akromiylik

háreketleri hám olardıń xor-zar aqıbetleri. Fundamentalizmning vujudga keliwi. Birinshi jáhán

xristian fundamentalistlari assotsiatsiyasiga tiykar solinishi. Ekstremizmni keltirip shıǵarıwshı

faktorlar. Terrorizmga qarsı gúresde bilimlendiriw islamdıń roli. Radikal diniy aǵıslar.

Fanatizmning unamsız aqıbetleri. Burınǵı Birlespeden keyingi mákanda diniy omilning aktivlashuvi.

Ózbekstan Respublikasınıń Konstitusiyasında milliy hám diniy ruhdagi siyasiy partiyalar

dúziwdiń qadaǵan etnishi. Diniy ekstremizmga qarsı gúresiwde jaslarǵa milliy ǵárezsizlik

ideyaların sıńırıwdıń áhmiyeti.

Islam daǵı jónelisler, islamdaǵı mektepler, aǵıslar. Insaniyat quramalı sociallıq-siyasiy processni

basınan keshirip atır. XXI ásir ideologiyalar dúgilisiwi asri bolıwın aqıl etiw zárúr, bunda

" XXI asirde yadro poligonlaridan emes, bálki ideologiyalıq poligonlardan ıqtıyat bolıwımız,

ideologiyalıq immunitet ónim etiwimiz kerek". Sonıń menen birge, ፄIdeyaǵa qarsı tek ideya, pikirge

qarsı pikir, nadanlıqǵa qarsı bilim menen bahsga kirisiwmog'imiz, gúresmog'imiz kerek", degen

sózlerdi bólek este tutıwımız dárkar. Zalım basqarıw princpı, nadanlıq hám dinge berilgenlikke chorlovchi

76

ideyalarǵa qarsı milliy ǵárezsizlik ideyasın qo'ya biliwimiz zárúr. Milliy ǵárezsizlik ideyası qanday

mazmun kásip etedi? Áwele, milliy ǵárezsizlik ideyası milletinen qat'i názer Ózbekstan

Respublikasting puqaraların quraytuǵın Ózbekstan xalqi (Konstitutsiya, 8-element ) mápin

ańlatıwın anglamog'imiz kerek.

Milliy ǵárezsizlik ideyasınnt bas maqseti: jurt paraxatshiliqti, xalıq párawanlıǵı hám keleshegi ullı

bolǵan mámleketti qurıw. Bul maqsetti ámelge asırıw ushın tiykarǵı shárt turaqlı jaǵday.

Turaqlılıqqa qarsı bolıp atırǵan abaylar ishinde eń qáwiplisi - ideologiyalıq abay, onıń sınap kóriwta

bolǵan usılı, ásirese, biziń xalqımızǵa qarsı qollaydiganlari - diniy faktor esaplanadı.

Áne sonday sharayatta regionda, atap aytqanda, Ózbekstanda, óz tásirin ótkeriwge urınǵan

kúshler milletimiz tábiyaatın esapqa alǵan halda Islam faktorınan nápsiqaw maqsetlerde paydalanıw

háreketinde boldı. Islam dininiń sap ideyaları nıqabı astında siyasiy hákimiyattı iyelewge

intildilar. Yaǵnıy, Alla, Islam sıyaqlı sózlerdi qosıp atalǵan, esitiliwi shıńǵırlaytuǵın partiya,

shólkemler — " Islam oyanıw partiyasi", " Hizbulloh" (Alla partiyası ), " Hizb at-tahrir al-islamıy"

(Islam azatlıq partiyası ) sıyaqlılardı tuzib, ámeldegi konstituciyalıq basqarıw princpın awdarıp tastap, pútin

jug'rofiy aymaqta Islam mámleketi qurıw, xalifalikni qayta qayta tiklewge háreket etdiler.

Buǵan baylanıslı " Islam táliymatı ne deydi? " degen orınlı soraw tuwıladı. Hár qanday táliymattı

onıń túp dárekleri arqalı túsiniw, úyreniw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Áne sol joldan barıp, Islam

dininde fiqhiy hám aqdsaviy tárepten qanday bóliniw, ajırasıwlar bolǵanı, onıń sebeplerin ilimiy,

salıstırıwiy tárepten úyreniw usı kurstıń bas maqseti esaplanadı.

Islamdıń leksikalogik mánisi " Buyıriwshiniń pármanı hám taqiqiga kelispewshiliksiz baǵınıw hám de

onı buyırilgenindey orınlaw", bolıp esaplanadı. Islamdıń istilohniy mánisi Alla tárepinen jiberilgen

barlıq payǵambarlar insanlarǵa Islam dininen tálim bergenler. Alla taologa, Onıń sapalarına,

aqıret kúnine payǵambar jibegenindey ıseniw, kitapların tastıyıqlab, olar ayqınlantirib bergen

tuwrı joldan barıw, Jaratqandı birden-bir bilip, Odan basqasına sıyınıw etpeslik bolıp tabıladı.

Sháriyat - tuwrı jolǵa salıp qoyıw, nızamshılıq jóneltiriw, sıyınıw jolları, turmıslıq hám social

qaǵıydalar, kisiler arasındaǵı munasábet hám máseleler, hadal menen haramdı ajıratıp bermek bolıp tabıladı.

Quran hám sunnatning húkimlerinen alınǵan mine sol nızamlar fiqh ilmi, dep ataladı.

Istilovda " fiqh" " Alla taolo óz payǵambarı Muhammad (S. A. v.) arqalı nozil etken

sháriyattı tereń fahmlamoq" mánisin ańlatadı. " Fiqh" dıń sháriyat istilohidagi basqa tariypida

" Shar'iy dálillerden qar'iy húkimler shıǵarıwdir", dep ataladı. Bul tariypdagi " shar'iy dálil" Quranı saqıy

hám ádisi sharıf bolıp tabıladı. " Shar'iy hukm" bolsa ulıwma hukmdan kelip shıǵıs jeke pikir bolıp tabıladı.

Sháriyatda shar'iy húkimler tiykarınan sıyınıw hám muomalotlarda kórinetuǵın boladı. Zamanlar ótiwi menen,

Al-istinbat - shıǵarıp alıw, sug'urib alıw usılları qáliplese bardı. Gruppa qılıw nátiyjesinde qatań

dárek etip berilmegen húkimler, pikirler jóninde ijmo - yaǵnıy, jetik ulamalardıń óz-ara keńesip

bir pikirge keliwleri dástúrge kirey basladı. Nátiyjede salıstırıwlaw arqalı hám joqarıda aytılǵanlar menen

birge jańa bir pán - usılı fiqh - yaǵnıy, musulman yuristligi vujudga keddi. Islamdaǵı mektepler sózi

arabsha “jónelis” mánisin bildirip, Islam terminshunosligida qandayda bir diniy másele, mashqala

boyınsha arnawlı bir ulama pikirine eriw, " onıń júrgen baǵdarınan barıw" (arabsha - zaxaba

'ala islamdaǵı mekteplerixi) ni ańlatadı.

5. 2

Islamdaǵı mekteplerdiń payda bolıwı : hanafiylik, iyelik etiwiylik, shofeiylik hám hanbaliylik.

1. Hanafiylikdagi ataqlı kitaplar : Muhammad bin al-Xasan ash-Shayboniyning (opatı 805 jıl )

" Kutub Zaxirurrivoya" atlı kitapı. Keyin onıń zárúrli bólimlerin Abul Fodi al-Marvazi " Al-

Kofiy" shıǵarmasında jáne de tártipke saldı. Oǵan Quyashuddin as-Saraxsi (opatı 1090 jıl ) " Al-Mabsut"

atlı túsindiriw jazdı.

77

2. Iyelik etiwiylikda Iyelik etiw ibn Anasning " Al-Muvatta" (" Ǵalabalıq", yaǵnıy " Barlıqǵa túsinikli")

kitapı tiykarǵı shıǵarma bolıp tabıladı. Odan tısqarı Abdussalom Saxnumning (opatı 854 jıl ) " Al-Mudavvana al-

Kubra" shıǵarması bólek orın tutadı.

3. Shofe'iylikda «Al-Umm» kitapı tiykarǵı derek bolıp tabıladı.

4. Hanbaliylikda Ahmad ibn Hanbalning «Al-Musnad» shıǵarması bas derek retinde qaraladı.

Hanafiylik, No'mon ibn Turaqlı al-Kufiy Abu Hanifa turmısı hám iskerligi vII hám IX ásirdiń

birinshi yarımında fiqhda ózine tán túsinikler, ańlatpa - til hám stilistika qáliplesti. Fikh payda

bolıwınıń dáslepki dáwiridayoq, eki jónelis maydanǵa chiqa basladı. Olardan biri Irak mektep

bolıp, ol taǵı " ǵárezsiz pikir júrgiziw tárepdarlari" (ashob-ar-ıńǵay), ekinshi - Madina mektep bolsa

" ádis tárepdarlari" (ashobul-ádis), dep júritiledi. Olar arasındaǵı parq - mektepler óz isenimlerin

rawajlantırǵan materiallıq hám materiallıq sharayat qásiyetleri hám de olarǵa miyraslar bolıp qalǵan huqıqıy

dástúrler menen belgilenedi.

" Ashob ar-ra'y" dıń jaqtı wákili, hanafiy islamdaǵı mektepleri tiykarlawshisi Imom Eń úlken Abu Hanifa (r. a.)

esaplanadı.

Hanafiya Islam daǵı eń kóp tarqalǵan islamdaǵı mektepler bolıp tabıladı. Onıń tiykarlawshisi Abu Hanifa 699 -767

jıllarda jasaǵan. Ekenin aytıw kerek, huqıqtanıw oraylarınan biri Irak daǵı Kufa qalası bolǵan,

Payǵambarımızdıń sahobalari Abdulloh ibn Baxıtlı (vaf. 653 y.) ol jerge sháriyat huqıqtanıwshısı hám muǵallım retinde

Xalifa Umar tárepinen jiberilgen edi. Onıń studentleri fuqaho retinde tán alındı hám olardıń eń

ataqlılarınan biri Hammod ibn Abu Sulaymon (738 y.) usı islamdaǵı mekteplerge at bergen Abu

Hanifaning ustazı bolǵan.

Abu Hanifa kufalik bolıp, óziniń atı No'mon ibn Turaqlı edi. Ózine toq jipek satıwshı

shańaraqında tuwılıw tapqan. Artıqmash bilim alıp, jaslıǵında sońǵı sahobalarning sáwbetin alǵan. 22

jasında ataqlı yurist Hammod ibn Abu Sulaymonning shákirti jáne onıń sheńberinde 18 jıl

oqıwda boladı. Ustaz opatınan keyin 10 jıl dawamında bul to'garakka basshılıq etedi. Ol Kufa hám

Basraning eń abroylı sháriyat huqıqtanıwshısıı esaplanǵan. 747-748 jılı onı mámleket xızmetine chorlagan Irak

hákiminiń zulmidan qashıp, Makkaga kóship ótedi. Húkimetke Abbosiylar kelgennen keyin, Irakqa

qaytadı hám bay sawdager hám de abıraylı alım retinde turmıs keshiredi. Xalifa Mansur (754-775)

Bag'dodda oǵan qazı yamasa basqa joqarı mártebeni iyelewdi usınıs etkeninde úzil-kesil túrde biykarlaw juwabın

beredi. Xalifa onıń erk-ıqrarın bo'ysundirish ushın jası hám abıraysına da qaramay, tutqınǵa alıwqa

taslaydı, hátte sabalawǵa buyıredi. Oradan kóp ótpey, Abu Hanifa dunyadan ótedi.

Imom Abu Hanifaning búgin omiri dawamında ellik bes ret haj etkenligi málim. Alım

retindegi bilimlerin sawda jumıslarında kúndelik turmısqa ámeliy tárepten qollanıw etiw múmkinshiligine iye

bolıp, qaǵıyda -nızamlardı salıstırıw hám istihsonni isletiw arqalı boyitadi.

Hanafiy islamdaǵı mektepleri táliymatı, ilimiy miyrasları, islamdaǵı mektepler isin dawamlawshıları Abu Hanifaning huqıqıy

teoriyası shaxs erkinligin húrmetlegen hám sol menen ózge yuristlerden parq etedi. Ol

birinshi bolıp pitimlerge tiyisli qaǵıydalardı islep shıqqan. Olar salam hám murobaha pitimlerinde óz

sawlelengen. Salam pitimi keyinirek jetkezip beriletuǵın buyım-ónimge tezlik penen pul tólewdi

ruxsat etken. Ilgeri nızamlar tavardı aqshaǵa bir waqıttıń ózinde ayırbaslawdı názerde tutardi.

Murobaha pitimi bolsa bir sawdager ekinshisine qandayda zattı satıwda aldınǵı, ózi alǵan baxa ústine

shártlangan payda menen satıwdı ruxsat etken hám nátiyjede sútxorlıqtıń aldı alınǵan. Jeke

huqıq sheńberinde Abu Hanifa erkin qızsha dáldalshısız turmısqa shıǵıwın ruxsat berdi, biraq

keyinirek hanafiy islamdaǵı mektepleri bul huqıqtı tek ilgeri erga tekkan áyelge kepillikladi. Abu Hanifa

pikrine qaraǵanda, jası tolıw jasına jetken insan ǵárezsiz bolıp, óz múlkin ózi qálegen tárzde ıqtıyar

etiwi múmkin bolıp tabıladı.

Onıń shákirtlerinen “Assohibon”, dep atalǵan Abu Yusuf hám Muhammad ibn Hasan ash-

Shayboniylar islamdaǵı mektepler tásirin óz dóretpeleri hám Abbosiylar mámleketindegi joqarı mártebeleri sebepli keń

78

aralıqlarǵa jayıwǵa eristiler. Abu Yusuf (731-798) Bag'dodda qazı etip tayınlanǵan,

keyinirek birinshi Qoziu al-quzot (bas qazı ) retinde xalifalik aymaqlarında qozilar belgilew

huqıqına iye bolǵan. Onıń " Kitap al-Xaroj" shıǵarması xalifa Xorun ar-Rashid ushın salıqlar toplaw

hám mámleketniyg finanslıq máseleleri boyınsha qararlar kompleksi wazıypasın o'tagan. Muhammad ibn al-

Hasan ash-Shayboniy (749 -804) hanafiy islamdaǵı mektepleriniń huqıqıy teoriyasın jazıp qaldırǵan

oqımıslı bolıp tabıladı. Ol hanafiy fiqhi hám de Madinada Iyelik etiw ibn Anas qolında tálim alǵan. Muhammad ash-

Shayboniy qısqa múddet qazı bolǵan, keyininen xalifa Xorun ar-Rashid menen Xurasanǵa barıp, sol

yyerda opat etken. Ol jazǵan altı kitap (" Al-Mabsut", " Al-jomi al-úlken", " Al-jomi as-sag'ir",

" As-siyar al-úlken", " As-siyar as-sag'ir" hám " Az-zıyatot") X asirde Abu -l-Fadl al-Marvaziy (Al-

Hákim ash-Sheyit atı menen málim oqımıslı ) tárepinen " Al-Kofiy" ataǵı menen bir jildga

toplandı.

Iyelik etiwiy islamdaǵı mektepleri, Bul islamdaǵı mektepler Araviya yarım atawında rawaj tawıp, daslep Hijoz yamasa Madina

islamdaǵı mektepleri retinde atalǵan jáne onıń qaǵıydaları kóbineselik Umar ibn Xattob, Abdulloh ibn Umar,

Zayd ibn Turaqlı, Payǵambarımız (s. a. v.) ámekileri Abbos hám ómir joldasları Oisha xızmetleri

menen baylanısadı. Ataqlı kórinetuǵındalar arasında Ja'far as-Sadıq (vaf. 765 y.) da bolıp,

keyinirek ol shialikning ja'fariya islamdaǵı mekteplerine at bergen.

Iyelik etiw ibn Anas al-Asbaxiy 713 jılı Madinada oq jay oqları jasaytuǵın shańaraǵında tuwılıw tawıp,

ózi jipek shúberekleri sawdası menen shuǵıllanǵan, balalıǵınan aǵayınları qolında islamıy ılımlardı

úyrengen. Sol yyerda 795 jılı opatına shekem jasaǵan hám onı tek Makkaga hajga barıw

ushınǵana tark etken. Sol sebepli ol Madina ahlining ramziga aynalǵan. Madina imomi retinde tán

alınǵan Iyelik etiw hesh bir siyasiy aǵıslarǵa qospaǵan hám qandayda rásmiy hámeldi iyelewge razı

bolmaǵan. Bahsar hám ilimiy tartıslarda qatnaspaǵan, sebebi " Ílım — qorazlar hám qoshqarlar

arasındaǵı urıs emes", dep esaplaǵan. Paygambar, sahobalar hám tobe'inlarning fiqhga tiyisli

qarawları, qararları hám sózini óziniń " Al-Muvatta'" kitabında jıynaǵan. Búydewlerinshe, bul dóretpe

bir neshe tekstlerde tarqalǵan eken, biraq bizlerge shekem eki variantı : " Hanafiy ash-Shayboniy" hám

Yaxyo al-Laysiy (vaf. 848 y.) dóretpeleri hám de olarǵa jazılǵan túsindirmeler jetip kelgen hám de Tunislik

Ali ibn Zıyat (800 y.) talqinidagi nusqanıń bólimleri saqlanıp qalǵan.

Huqıqtanıw salasında iyelik etiwiy islamdaǵı mektepleri óz baǵdarına kóre, ásirese, hayaldıń

jámiyettegi ornına munasábetine kóre, hanbaliy islamdaǵı mekteplerine jaqın turadı. Sonıń menen birge, iyelik etiwiy

islamdaǵı mekteplerinde áke yamasa otaning atasına óz pák qız qızı yamasa aqlıǵın, onıń razılıǵısız, ayırım jaǵdaylarda

bolsa onıń qálewine qarsı túrde de erga beriw huqıqı berilgen edi. Hanafiy islamdaǵı mektepleri bunday

jaǵdayǵa jol bermeydi.

Iyelik etiwiy islamdaǵı mektepleriniń watanı Madina bolǵanı ushın onıń Hijozda tarqalıwı tábiy edi. Hár

jılı haj máwsiminde Arqa Afrika hám Andalusiya ilimpazları Madina ulamaları menen baylanıs etkeni

sebepli bul islamdaǵı mektepler ol jerlerge de yoyilib, Andalusiyada sırtqı islamdaǵı mekteplerin siqib shıǵardı. Iyelik etiwiy

islamdaǵı mektepleri házirgi kúnlerde de Marokash, Jazair, Tunis, Liviyada jetekshi islamdaǵı mektepler retinde saqlanıp

kelip atır. Sonıń menen birge, ol joqarı Egipet hám Sudan hám de Baxreyn, Birlesken Arab Ámirlikleri hám

Kuveytqa óz orının yoydi. Basqa qatar mámleketlerde da arnawlı bir muǵdarda iyelik etiwiy

islamdaǵı mektepleriniń isin dawamlawshıları bar.

Shofe'iy islamdaǵı mektepleri, bul islamdaǵı mektepler jug'rofiy region jemisi bolmaydıden, eki ózge islamdaǵı mektepler menen

jaqınnan tanıw, Payǵambar ájdadi Hoshimning ájaǵası Al-Muttalib áwladınan bolǵan Muhammad

ibn Idris ibn al-Abbos ibn Usmon ibn Shofe'iy onıń tiykarlawshisi boldı. Shofe'iy 767 jılı Palestina

(G'azza) de tuwılıp, 820 jılı Egipette opat etdi. Shofe'iy " Al-Umm" atlı kitaptı jazıp [ba'zi

maǵlıwmatlarǵa kóre, kitaptı onıń shákirti Ar-Rabiy ibn Sulaymon (884 y.) jazǵan], ol jaǵdayda tekǵana

shofe'iy islamdaǵı mektepleri teoriyasın ańlatpalaǵan, bálki ózge islamdaǵı mektepler arasındaǵı kóplegen ayırmashılıqlardı da

anıqlama berb bergen. Usı jeti qaplıq kitapda túrli huqıqıy máseleler, Ali hám Ibn Baxıtlı arasındaǵı

79

kelispewshilik, Shofe'iy hám Iyelik etiw qarawları arasındaǵı parq Ash-Shayboniy tárepinen Madinaga tán ayırım

teoriyaleriniń biykarlaw etiliwi óz hákisin taptan.

Egipet usı jańa islamdaǵı mekteplerdiń watanı bolǵanı ushın ol yyerda bul táliymat tereń túbir otgani

tábiy bolıp tabıladı. 1517 jılı Usmoniy túrkler tárepinen Egipetke hanafiy islamdaǵı mektepleri kiritiledi. Házirgi kúnde

sud mákemelerinde jeke mártebe boyınsha hanafiy islamdaǵı mektepleri qollanıw etilse-de, kóp Egipetlikler,

ásirese, awıllıq jaylarda óz diniy úrp-ádetlerinde shofe'iy dástúrlerinege sadıq qalǵanlar. Palestina hám

Iordaniyanıń kópshilik musulmanları, Siriya, Irak, Hijoz, Pakistan, Indiya, Indoneziya hám de

Iran hám Emen degi sunniy musulmanlar da sonday etediler.

Hanbaliy islamdaǵı mektepleri, Bul jeke islamdaǵı mektepler, sebebi tiykarınan bir shaxs — Ahmad ibn Hanbalning

huqıqıy qarawları, sóz hám pátiwaların kórinetuǵın etedi. Ibn Hanbal 780 jılı Bag'dodda tuwılıp, sol

yyerda 855 jılı opat etken. Ádis toplaw niyetinde Siriya, Hijoz, Emen, Kufa hám Basraga kóp

sayaxat etken hám 40 000 den artıq ádisti jam etken altı qaplıq " Musnad al-Imom Ahmad" shıǵarmasın

jaratqan.

Bul islamdaǵı mekteplerdiń ózgelerge salıstırǵanda kóbirek ádislerge tayanıwı nızam tiykarları tárepinen parq

etedi. Olar ádisler mánisin Quran ayatları mártebesige shekem kóteriwgen. Ádislerge " qanday? "

dep soraw bermesten (bilo kayfa) tuwrıdan-tuwrı ıseniw zárúr, degenler. Hanbaliylarga qaray

(Ibn Qayyim al-Javziya - 1350 y.) fiqh tiykarları besew: 1. Quran hám sunnat tekstleri; 2.

Sahobalarning pátiwaları ; 3. Quran hám sunnatga muwapıq bolǵan ayırım sahobalarning sózi; 4.

Uyatı hálsiz yamasa xabar beretuǵınlar sanı kem bolǵan ádisler; 5. Ulıwma ılajsız qalǵanda, salıstırıw

boyınsha húkim shıǵarıw.

Ibn Abd ul-vahhob keyingi ásirler ulamaları emes, bálki Quran hám sunnatga tayanǵan

baslanǵısh Islamdıń sarchashmalariga qaytıwǵa shaqırıq etedi. vahobiylarning tabısı hám

XX ásir Sa'id shańaraǵınıń húkimet tepasiga qaytıwı Saudiya Araviyaında hanbaliy islamdaǵı mekteplerin rásmiy

islamdaǵı mektepler retinde shólkemlestiriw etiliwine alıp keldi. Sonıń menen birge, hanbaliylik Katarda rásmiy islamdaǵı mektepler hám

Palestina, Siriya, Irak hám taǵı basqa orınlarda óz isin dawamlawshılarına iye.

Shialik baǵdarı daǵı islamdaǵı mektepler: Ismoiliy islamdaǵı mektepleri - shia baǵdarınıń Ismoiliy islamdaǵı mektepleri

X-XI ásirlerde Jaqın hám Orta Shıǵısda keń tarqalǵan. Usı islamdaǵı mekteplerdiń payda bolıwı arab

xalifaligida klasıy qarama-qarsılıqlardıń hám de feodal gruppalar ortasında gúres hám xalıq kóterilisleriniń

kusheytiwi menen baylanıslı. Abbosiylarga qarsı gúresti dawam ettiriw tárepdarı bolǵan bir gruppa

shialar altınshı imom Ja'far as-Sadıqtıń úlken balası Ismoil átirapına jipslashdilar. IX ásir aqırlarına

kelip, ismoiliy aǵımı ǵárezsiz islamdaǵı mektepler retinde tashkil taptı. Olardıń táliymatı áwele ekige:

zoxiriy (ashıq ) hám sırlı (jasırın ) táliymatlarǵa bolındı.

Házirgi dáwirde konfliktriy islamdaǵı mektepleri Siriya, Iran, Pakistan, Afganistan arqaında, Pomirda,

musta'liy islamdaǵı mektepleri bolsa Emen, Indiya, Pakistan, Egipette, druzlar Siriya hám Livanda saqlanıp

qalǵan.

Qaramatiy islamdaǵı mektepleri, Qaramatiy (kópligi qaromatiy) lar shia islamdaǵı mekteplerindegi ismoiliylarning

tiykarǵı shohobchalaridan biri bolıp, IX ásir aqırında Irakda payda bolǵan, Siriya hám Emende

tarqalǵan. Olar tiykarınan dıyxanlar, kóshpelinchi sahra adamılar hám ónermentlerden shólkemlesken. Olar

Islam nızam -qaǵıydalarına boysınıw etpegenler, olarda meshit bolmaǵan, musulmanlar zıyaratgohi Qara

tas (Ka'ba) ga zıyarattı, oǵan sig'anishni bid'at, budparastlik, dep esaplaganlar. 899 jılı Baxreyndi

basıp alıp, Al-Axso (Arqa Araviya ) de óz mámleketlerin dúzgenler. Olardıń jetekshisi Hamadon

ibn al-Ash'asshshg balası Abu Tohir Sulaymon (914-943) dáwirinde qaramatiylar 930 jılı haj waqtında

Makkaga bastırıp kirip, qalanı talan-taraj etkenler, bir neshe mıń hojilarni hám Makka xalqın

qatl etip, asirga alǵanlar. Ka'bani wayran etip, qara tasdı ekige bolıp, Baxreynge alıp ketkenler,

tek 20 jıldan keyin úlken tólew ornına ol Makkaga qaytarıp berilgen.

80

Rofiziy islamdaǵı mektepleri, Rofiziylar (kópligi ravofiza) shialarga, ásirese, imomiylarga tiyisli laqap

bolıp, " biykar etiwshıler", " tán olmovchilar" mánislerine iye. Bular Muhammad (s. a. v.) den keyingi

chahoryor xalifalardan Abu Bakr hám Umar hákimiyattı tán almaydılar, payǵambar ózinden keyin

Hazrati Alini miyrasxor etip qaldırǵan, dep dawa etediler. Ali áwladlarınan bolǵan, hazrati Alining

aqlıǵı Zayd ibn Ali (699 -740 ) dáwirinde rofiziylarning onıń atı menen baylanıslı zaydiya shia

háreketi payda boldı. Zayd 739 jılı Kufada Umaviylarga qarsı kóterilis kóterdi, shialar onıń

átirapına jıynalıp, onı imom dep járiyaladılar. 10 aydan keyin Zayd kóterilisi bostirilib, Zayd 740

jılı 6 yanvar kúni jangda qaytıs boldı, denesin butga tartıp mixladilar, basın qırqıp, Damashqqa,

xalifa Hishomga (724-743) jiberiwdi. Zaydiya aǵımı payda bolǵandan keyin rofiziylar tekǵana

Abu Bakr hám Umar, bálki Umaviy hám Abbosiylar xalifaliklarini da biykar etip, tek

imomiylarnigana tán aldılar.

Zaydiy islamdaǵı mektepleri, Zaydiy islamdaǵı mektepleri vIII ásir ortalarında shialikda payda bolǵan aǵıs bolıp, ol

shialarning 5-imomi Muhammad al-Bokirning úkesi Zayd ibn Ali atı menen atalǵan.

Muhammad al-Bokirning sustligidan narazı bolǵan shialar ishinen Zayd óz tárepdarların

toplap, 739 jılda Umaviy hákimiyatqa qarsı kóterilis kótergen, 740 jılda xalifa Hishom áskerleri

menen bolǵan jangda qaytıs bolǵan. Onıń tárepdarları keyin de joqarı hákimiyattı Ali áwladına

beriwdi talap etip, Iran, Emen hám basqa mámleketlerde kóterilis kóterganlar.

Olar Zaydni 5-imom esaplab, odan keyingi shia imomlarini tán almaydılar. Zaydiylar óz

isenim hám dástúrleri tárepinen shialar hám sunniylar ortasında turıp, hár eki aǵımǵa salıstırǵanda

mawasasozlik jolin tutadılar. Olar jasırınǵan imom Mahdiyga ishonmasliklari, Alidan aldınǵı

úsh xalifa (Abu Bakr, Umar, Usmon) ni náletlamasliklari, muta nekesin biykar etisleri menen

shialardan, áwliyeler hám mazarlarǵa sıyınıwdı hám de darveshlik hám dárwishlikti biykar etisleri menen

sunniylardan ajralıp turadılar.

Ja'fariy islamdaǵı mektepleri, Ja'fariy islamdaǵı mektepleri shia baǵdarı daǵı diniy-huqıqıy sistemaǵa kirip, 12

imomga ıqtıqat etiwshi imomiylarning tiykarǵı aǵımı bolıp tabıladı. Imomiylar 6 -imom Ja'far as-Sadıq (opatı

765 jıl ) ni shialik fiqh sistemasınıń tiykarlawshisi dep biladilar. Tiykarınan bul sistema bir qatar mujtahid hám

teologiyashılar tárepinen IX-X ásirlerde gruppa etilgen bolıp, bunda imom Ja'farning derlik roli

bolmaǵan, odan fiqh hám teologiyaǵa tiyisli hesh qanday dóretpe qalmaǵan. Soǵan qaramay, shialik

diniy-huqıq kompleksi házirge shekem de ja'fariya, dep ataladı.

Ja'fariya XvI ásir baslarında Iranda húkimran diniy-huqıq sistemasına aynalǵan. Iran hám

Irak daǵı shialar ortasında bul islamdaǵı mektepler házirde de kúshli tásirge iye. Shialikdagi islamdaǵı mekteplerden

birewiniń atı, on eki imomga ıqtıqat etiwshi imomiylarning tiykarǵı aǵımı «ja'fariylar» dep

ataladı. Altınshı imom, shialik fiqhi tiykarlawshisi Ja'fari Sadıq atı menen baylanıslı. Shialikning diniy-

huqıq kompleksi házirge shekem «ja'fariya» dep júritiledi. Ja'fariya eramizǵa shekemiy 16 -ásir baslarında Iranda

húkimran diniy-huqıqıy sistemaǵa aynalǵan. Iran hám Irak daǵı shialar ortasında bul islamdaǵı mektepler házirde

da kúshli tásirge iye.

Shet eller, " Xaraja" - " fe'lidan shıǵıw" mazmunında bolıp, " shet eller ajralıp shıqqanlar",

" kóterilischilar" mánisinde keledi. Islam daǵı dáslepki diniy-siyasiy aǵıs esaplanıp, xalifa Ali ibn Abu

Izleniwshi hám Muaviya tárepdarları menen xalifalikda húkimranlıq ushın gúres ketip atırǵan bir dáwirde

payda boldı. Siffin qasında 657 jılı xalifa Ali Muaviya tárepdarları (umaviylar) menen kelisiw

aparıwǵa ko'nishi onı haqıyqıy miyrasxorlıq huqıqına iye dep esaplaǵan tárepdarlardıń ortasında

narazılıq tug'irgan. Áskerdiń bir bólegi (12 mıń kisi) xalifa Alini shártlesiwchilikda ayblab,

odan ajralıp Kufadan Harura degen awılqa ketediler. Sol sebepli birpara dáslepki dereklerde olar

haruriylar, dep da júritiledi.

Jónelis táliymatı : xalifa diniy jámáát tárepinen saylanadı hám oǵan boysunadı, hár qanday

taqıwa musulman (hátte qul yamasa efiopiyalı sonda da ) xalifa bolıp saylanıwı múmkin, eger xalifa

81

jámáát máplerin qorǵaw etpese, wazıypasınan bosatiladi hám hátte óltirinadi. Íqtıqat ámeliy

iskerlik menen bekkemleniwi kerek. Íqtıqatsız hám gúnakár kisilerdi jazalawda murjiiylar

tárepdarları (jaza múddetin keshiktirish) ga qarsı turǵanlar.

Zaydiylar. Eramizǵa shekemiy segizinshi ásir ortalarında shialikda payda bolǵan bir gruppa tárepdarları

«zaydiylar» dep atalǵan. Bul gruppaǵa shialarning besinshi imomi Muhammad Boqirning úkesi Zayd

ibn Ali tiykar salǵan. Ol imomlikka dawager bolıp, eramizǵa shekemiy 739 jılı Kufada umaviylar hákimiyatqa

qarsı kóterilis kótergen. Xalifa Hishom kóterilisti bostiradi, Zaydning ózi jangda halok boladı.

Zaydiylar Ajamdan bir payǵambar keliwine hám ol Payǵambarımızdıń (s. a. v.) sháriyatların arab jazıwınıń bir usılı

(biykar ) etiwine ısengenleri ushın Islamdan sırtda qaldı, kufri orınlanıwı shárt bolıp tabıladı dep ataladı.

5. 3

Gruppa, pátiwa

hám

islamdaǵı mekteplerge eriw máseleleri. Barlıq musulmanlar óz milleti,

tariyxın jaqsı úyreniwi jáne bul sawlatlı tariyxdan ózi ushın kerekli saboqlar aparıwı kerek.

Atap aytqanda, bir ret ámelge asırılǵan qáteni qayta tákirarlamasligi kerek. Áne sonday tákirarlanmasligi

kerek jumıslardan biri óz-ara kelispewshilik etpeslik bolıp tabıladı. Tariyxımızǵa názer salatuǵın bolsaq, kelispewshilik mudami

úlken

musibatlarga

sebep

bolǵan.

Tariyxımizni jaqsı úyrengen hár bir kisi házirgi kúndegi kelispewshilikler hám olar sebepli kelip

shıǵıp atırǵan musibatlarni kórip, eski hádiyseler áyne tákirarlanayotganini bilip, qattı pushayman etedi.

Áyyemgi tariyxımızǵa názer salıwdı dawam ettiretuǵın bolsaq, musulman úmmeti áyne óz-ara

kelispewshiliklerge shek qoyıw ushın kópshilik xalıq fiqhiy islamdaǵı mekteplerge eriwi kerekligin qattı

aytıp ótken edi. Hámme birdey bolıwı, birdey oylawı múmkin bolmaǵanınan da bir emes, tórt

fiqhiy islamdaǵı mekteplerdi aqsha, dep tán alǵan edi. Usınıń menen birge tán alıw etilgen islamdaǵı mekteplerge ergashuvchilar

bir-birlerin húrmet etiwleri kerekligi qayta -qayta aytıp ótken edi. Qolaversa islamdaǵı mektepleraro kelispewshilik

qılıw haramlıǵına bólek áhmiyet berilgen edi.

Ótken ázizlerimiz ózleriniń jasap turǵan jaǵdaylarınan kelip shıǵıp, atap aytqanda, sol

zamannıń zalım hákimleri sháriyattı óz qálewlerine burıwǵa tama' etgisinlar, dep gruppa

esigin tuyıqitgan, hámme arnawlı bir fiqhiy islamdaǵı mekteplerge ergashsin, degen birlespeqa kelgen edi.

Pútkil boshli Islam úmmeti bul ijmo'ni qanaatlanıwshılıq menen qabıl etken edi.

Makkai Húrmetliada jaylasqan, dúnyadaǵı eń mo''tabar musulman shólkemi bolǵan

Baylanısı Álemi Islamıy janındaǵı Islam fiqhi Akademiyası sheshimin názerińizge silteme etiwden

aldın Baylanıstıń shólkemlestiriw jıynalısına da, Fiqh Akademiyasına da Saudiyanıń bas muftisi, Shayıq

Abdulaziz Ibn Boz baslıq hám ol kisiniń bir neshe áskeriy xızmette bir sapta bolǵanlarları aǵzalıq etiwlerin aytıp

o'tmoqchimiz. Sebebi islamdaǵı mekteplerdi biykar etiwshilerdiń kópshiligi sol adamlarǵa eriwlerin

dawa etediler. Biz tómende keltirilgen hújjetler menen tanıwılgach bul dawa qanshellilik tuwrı

ekenligi ayan bo'lar, degen umiddamiz.

Islam fiqhi akademiyasınıń 1408 musılmansha jıl esabı sánede bolıp ótken onınshı jıllıq májiliste qabıl

etilgen islamdaǵı mektepler ortasındaǵı fiqhiy qılaplar hám islamdaǵı mekteplerge dinge berilgenlik qılıw haqqında anıq qarawlar

ilgeri jıljıtıladı. Atap aytqanda : “Allanıń jalǵız Ózine hamdlar bolsın. Ortlaridan nabiy joq,

sayyidimiz hám nabiyyimiz Muhammad alayhissalomga salovotu durudlar bolsın. Biraq ba'd:

Baylanısı Álemi Islamıy qasındaǵı Islam Fiqhi Akademiyası keńesi óziniń Makkai

Húrmetliada, 1408 h. s. 24 sapar. (1987 m. s. 17 oktyabr) shembi kúninen 1408 h. s. 28 sapar (1987

m. s. 21 oktyabr) shárshembi kúnineshe bolıp ótken onınshı jıllıq májilisinde ergashiladigan

islamdaǵı mektepler arasındaǵı fiqhiy qılaplar hám birpara bir islamdaǵı mektepler atbo'lari tárepinen júz bolatuǵın,

mo''tadillik shegarasınan shıǵıs hám hátte basqa islamdaǵı mekteplerge hám de olardıń ulamalarına

minnet gáp tamaqtası atıwge shekem etip baratuǵın ko'ngilsiz ókinishli máselesin kórip shıqtı. Jıynalıs ósip

kiyatırǵan zamanlas áwladtıń aqlida hám oyda sawlelendiriwinde islamdaǵı mektepler arasındaǵı kelispewshilikler haqqında oriz

bolatuǵın mashqalalardi tekserip shıqtı. Kóbinese, sol (jas ) lar bul mashqalalardıń mánisin

82

da, tiykarın da bilmaydilar. Nátiyjede, birpara atlastiruvchilar, sol sebepli, Islam sháriyatı bir

bolsa, onıń tiykarı Quranı Saqıy hám Sunnati Nabaviyada turaqlı bolǵan bolsa, ne ushın

islamdaǵı mektepler kelispewshilik etediler, ne ushın olar birlestirilib, musulmanlar bir islamdaǵı mekteplerde bolmaydılar

hám birdey shar'iy islamdaǵı mekteplerge ergashmaydilar, dep kópshilikti joldan ozdirishga háreket etediler.

Sonıń menen birge, jıynalıs islamdaǵı mektepleriy dinge berilgenshilik hám odan kelip shıǵıs mashqalalardi, atap aytqanda,

búgingi kúnde payda bolǵan, jańa ijdihodiy jol tutıwǵa shaqırıq qılıp atırǵan, Islam úmmeti

áyyemgi islamıy ásirlerden berli qabıl etip kiyatırǵan ámeldegi islamdaǵı mekteplerge hám olardıń ulamalarına

til tekkizayotgan, kisiler arasına pitne salıp atırǵan qatekor jańa jónelisler haqqındaǵı máseleni

da kórip shıqtı.

Jıynalıs usı máseleni, onıń sebeplerin hám odan kelip shıǵıs pásliku pitnelerdi

hár tárepleme úyrenip shıǵıp, eki tárepke-atlastiruvchi hám dinge berilgenlerge tómendegi bayanattı

esletpe formasında jibewge qarar etdi.

Birinshiden: islamdaǵı mektepler kelispewshiligi haqqında : Musulman orınları daǵı pikiriy islamdaǵı mektepler arasındaǵı

ámeldegi kelispewshilikler eki xil bolıp tabıladı:

(a) Isenimlik islamdaǵı mektepler arasındaǵı kelispewshilik.

(b) Fiqhiy islamdaǵı mektepler arasındaǵı kelispewshilik.

Birinshi xildagisi, ıqtıqatqa tiyisli kelispewshilik bolıp tabıladı. Bul jumıs voqe'likda Islam orınlarına bále-apatlar alıp

kelgen, musulmanlardıń safini buzǵan hám tafriqaga salǵan úlken musibat bolıp tabıladı. Bul júdá da

pushaymanlanarli hám bolmawi orınlanıwı shárt ish bolıp tabıladı. Islam úmmeti Rasulullo sollallohu alayhi vasallamning

dáwirlerindegi hám roshid xalifalar dáwirindegi salamat hám pák islam pikirin tamsil etiwshi «Ahli sunnat

val jámiyetlik» islamdaǵı mekteplerinde jam bo'lmog'i kerek bolıp tabıladı. Bul haqqında Rasulullo sollallohu alayhi

vasallamning Ózleri: «Sizlerge Meniń sunnatimni hám roshid xalifalarning sunnatini tutıw

kerek bolıp tabıladı. Jetkilikli onı bekkem tutinglar», dep járiyalaǵanlar.

Ekinshisi, fiqhiy islamdaǵı mekteplerdiń birpara máselelerge tiyisli kelispewshiligi bolıp tabıladı. Bunı talap etken ilimiy

sebepleri bar. Bul ishda Alla Taoloning úlken hikmeti, atap aytqanda, bandalariga raxmet hám shar'iy

dálillerden húkim shıǵarıwǵa keń jol ashıw bar shıǵar. Keyininen bul zat bir naǵıymet hám fiqhiy-

nızamlı baylıq bolıp, Islam úmmetine diniy hám shar'iy jumıslarda keńlik jaratıp beredi. Sonda

bir ǵana, basqasına ótip bolmaytuǵın shar'iy qollanıw ila shegaralanıp qolinmaydi. Bálki, úmmetke

birpara waqıtlarda hám jumıslarda sháriyat huqıqtanıwshısı imomlardan birleriniń islamdaǵı mektepleri tarlıq etip qalsa, basqa

islamdaǵı mekteplerde keńlik, jumsaqlıq hám ańsatlıq tabıladı. Usı zat sıyınıwǵa, muomalotga yamasa shańaraq,

mákeme hám jınayatlı jumıslarǵa hám de turmıstıń basqa tarawlarına tiyisli bolıwı múmkin.

Islamdaǵı mekteplerdiń bul ekinshi xildagi kelispewshiligi-fiqhiy kelispewshilik bolıp tabıladı. Bul dinimizning kemshiligi

da, dinimizdegi qarama-qarsılıq da emes. Bundoq kelispewshiliktiń bolmawi múmkin de emes.

Óziniń kámal fiqhi, gruppası hám nızamlı qaǵıydaına iye bolǵan hár bir úmmettiń fiqhiy gruppasıy

kelispewshiligi bolmay ılajı joq.

voqe'likdan kelip shıǵıp aytılatuǵın bolsa, bul xildagi kelispewshilik bolmawi múmkin emes.

Sebebi túpkilikli dáliller kóbinese bir neshe mánisti óz ishine alǵan boladı. Sonıń menen birge, dálil

hámme muhtamal hádiyselerdi qamtıp ololmaydi. Sebebi birpara ulamalarimiz raxmetullohi

alayhimlar aytqanları sıyaqlı, dáliller shegaralanǵan bolıp tabıladı, hádiyseler bolsa shegaralanbaǵan bolıp tabıladı. Jetkilikli,

shundoq eken, salıstırıwǵa shaqırıq qılıw hám húkimlerdiń illetine, sháriyat iyesiniń g'araziga,

sháriyattıń ulıwma maqsetlerine názer salıw hám de hádiyseleru jańa payda bolǵan máselelerde

onıń hukmini ámeldegi qılıw kerek boladı. Bundoq jaǵdayda ulamalardıń pámleri hám bir neshe

itimaldan birin ústin qoyıwları hám de soǵan qaray bir másele boyınsha shıǵaratuǵın húkimler

hár túrlı bolıwı tábiy bolıp tabıladı. Olardan hár birleri haqni qas etedi jáne onı izlaydi. Jetkilikli, olardan kim

tuwrı tapsa eki sıylıq, kim qáte qilsa, bir sıylıq aladı. Tap sol orından kengchilik shıǵıp, torchilik

joǵaladı.

83

Bul islamdaǵı mektepleriy kelispewshiliktiń nesi kemshilik bolıwı múmkin?! Aldın ashıqlap

ótkenimizdek bunda tek jaqsılıq hám raxmetten basqa zat joq. voqe'likda bul zat

Allanıń mo'min bandalariga naǵıymet hám raxmeti bolıp tabıladı. Usınıń menen bir waqıtta bul zat nızamshılıq

boyınsha úlken baylıq hám Islam úmmeti maqtansa arzıytuǵın ústinlik bolıp tabıladı. Lekin birpara musulman

jaslardıń, atap aytqanda, olardan sırt ellerde sabaq alıp atırǵanlarınıń islamıy mádeniyatı zaifligidan

paydalanǵan sırt el puqarası páslikke baslawshılar, olarǵa fiqhiy islamdaǵı mektepler kelispewshilikin zulm hám jala ila

ıqtıqatiy kelispewshiliklerge teń etip kórsetip atırlar. Olar usı eki qıylı kelispewshilikti parıqlamay, sháriyatda

qarama-qar-shilik bar demoqdalar. Tiykarınan bolsa undoq emes.

Ekinshiden: islamdaǵı mekteplerdi tark etiwge shaqırıq qılıp atırǵan, adamlardı jańa gruppasıy jolǵa

májbúrlamoqchi bolıp atırǵan hám ámeldegi fiqhiy islamdaǵı mekteplerge hám olardıń imomlariga minnet gáp tamaqtasın

otayotgan taypalarǵa kelsek, biziń fiqhiy islamdaǵı mektepler hám olardıń imomlari pazıyletleri haqqındaǵı

házirgi bayanatımızda olar ushın ózleriniń tutqan bul jerkenishli usıllarınan tiyilishni, adamlardı

atlastirib, araların buzıwdı hám olardı tafriqaga salıwdı orınlanıwı shárt etiwshi zat bar. Házirgi waqıtta biz

paydasız, adamlardı tafriqaga soluvchi shaqırıqǵa emes, Islam dushpanlarınıń abırjı urınısları

aldınanında qosılıwǵa mútájmiz.

Alla sayyidimiz Muhammadqa hám Ol zotning Oli-lariyu ashoblariga kóplegen salovotu

sálemler

jibesin.

Álemlerdiń

Robbisi

Allaǵa

hamdlar

bolsın.

(Hújjet «Islam Fiqhi Akademiyası majallasi»dıń segizinshi sáne, onınshı sanınan sózbe-sóz

awdarma etildi.)

Álbette, jáhán daǵı eń mo''tabar islamıy shólkemlerden biri bolǵan Baylanısı Álemi

Islamıyning Islam Fiqhi Akademiyası sovetiniń bul bayanatınan keyin ózin bilgen hár bir

musulmanda fiqhiy islamdaǵı mekteplerdi aqsha ekenliginde hám olardı sıylasıq qılıw zárúrligida hesh shubha

qalmawı kerek. Sol ila gapga nátiyje yasasak bolar edi. Lekin... Lekin házirde islamdaǵı mekteplerdi biykar

etip, mujtahid ulamalarımızǵa minnet gáp tamaqtası atip turǵan biradarlarımız, «bu hújjetke derlik on jıl

bolıpdı. Onıń ústine shayıq Ibn Boz hám ol kisiniń hamfikrlariga qosılıp, hújjetke birpara

«mazhabparast» dinge berilgenler da qol qoyǵan. Bul bolsa hújjettiń kúshin joǵatadi», dep

qalıwları itibarınan nátiyjeni artqa jıljıtıp turamiz.

Endi názerińizge shayıq Ibn Boz hám ol kisiniń hamfikrlarining fiqhiy islamdaǵı mektepler haqqındaǵı

1997 melodiy sáne aqırlarında shıǵarǵan birpara pátiwaların usınıs etemiz:

4272 cifrlı pátiwadan

Tórtinshi soraw :

Hár bir islamdaǵı mektepler imomining ózinden basqasına qılap etkenin kóremiz. Kóbinese olar

arasındaǵı jan-jal birpara namaz oqıwshılardıń tarki namaz etiwine júrgizedi. Bul tema'da shofiy

hám kofiy juwap umididamiz. Bir islamdaǵı mekteplerge ergashaylikmi? Jumıs tuwrı bolıwı ushın qandoq etip

islamdaǵı mekteplerdi muwapıqlashtiramiz?

Jalǵız Allaǵa hamd bolsın. Onıń Elshiine hám Ol kisiniń Oliyu ashoblariga salovotu

sálemler bolsın. hám ba'du:

Juwap :

Tórt islamdaǵı mektepler imomlari arasındaǵı fiqh far'idagi ámeldegi qılap ádistiń birpara imomlar nazdida eń isenimli dep esaplanǵan hádis

bolıp, basqası nazdida eń isenimli dep esaplanǵan hádis bolmaǵanı yamasa ádis birlerine etip, basqalarına etpegeni sıyaqlı

qılapǵa sebep bóliwshi faktorlarǵa barıp taqaladı.

Musulman kisige olar haqqında jaqsı gúmanda bolıw orınlanıwı shárt bolıp tabıladı. Olardan hár birleri

mujtahid bolıp tabıladı. Ózlerinen júz bolǵan fiqhiy urınıslarda haqni talap etkendirlar. Olardan kim

tuwrı tapqan bolsa eki sıylıq: gruppası ajrini hám tuwrı tapqanı ajrini aladı. Kim qáte etken bolsa,

bir sıylıq, yaǵnıy gruppası ajrini aladı.

84

Usı tórt imomlarga eliklewge kelsek. Kimning haqni dálilden alıwǵa múmkinshiligi bolsa,

oǵan dálilden alıw orınlanıwı shárt boladı. Kimning múmkinshiligi bolmasa óz nazdidagi eń isenimli ahli ilmga

eliklew etedi. Far'lardagi bundoq qılaplar kelispewshilik etiwshilerdi bir-birleriniń ortlaridan namaz

oqıwdı qadaǵan etpesligi kerek. Kerisinshe, geyparaları geyparalarınıń artınan namaz o'qimoqlari orınlanıwı shárt bolıp tabıladı.

Sahobalar, roziyallohu anhum, far'iy máselelerde kelispewshilik qilsalar da bir-birleriniń ortlarida namaz

o'qir edi. Tobe'inlar hám olarǵa jaqsılıq ila ergashganlar da shundoq etkenler.

Tavfiq Alladan bolıp tabıladı. Nabiyyimiz Muhammadqa hám Ol zotning Oliyu ashoblariga Allanıń salovotu

sálemleri bolsın.

Ilimiy

tartıslar

hám

pátiwa

boyınsha

turaqlı

komitet:

Abdulaziz Ibn Abdulloh Ibn Boz - Baslıq.

Abdurrazzoq Afifiy - Baslıq noibi.

Abdulloh Ibn G'idayyan - Aǵza.

Abdulloh Ibn Qa'ud - Aǵza.

(Pátiwalar «Majallatu al-Buhus al-Islamıya»dıń 51 sanınan sózbe-sóz awdarma etildi.)

Bulmanda eki awız túsindirme beriwge tuwrı keledi. Ekinshi pátiwa daǵı, «Kimning haqni dálilden

alıwǵa múmkinshiligi bolsa», degen sóz dizbegi kim gruppa qılıw dárejesine etken bolsa, degeni bolıp tabıladı. Hámme

ulamalardıń birlespe etiwlerinshe, házirde gruppa dárejesine etken shaxs joq. Endi hámme zat

ayqın bolǵan bolsa, ájep emes. Bul hújjetler menen tanısıp shıǵılǵanınan keyin óz-ózinen

bir neshe haqılı soraw payda boladı. Al, házirde islamdaǵı mekteplerdi biykar qılıp atırǵanlar kimga

ergashyaptilar ózi? Ne tiykarda iskerlik aparıp atırlar ózi? Islamdaǵı mektepler bası imomlarga salıstırǵanda

beodoblik etiwge ne haqlari bar? Eger olar ózleri dawa qılıp atırǵanları sıyaqlı, shayıq Ibn Boz hám ol

kisige hamfikr shaxslarǵa eliklew qılıp atırǵan bolsalar, ne ushın olardıń joqarıda zikri ótken

pátiwalarına ámel qılıwmaydı?

Tiykarınan fiqhiy islamdaǵı mektepler haqqında kelispewshiliklerge atalǵan shıǵarmada bunchalik kóp sóylew niyet joq

edi. Fiqh ilmi hám fuqaholar haqqında «Islam tap-tazalıǵı jolında» atlı kitapchamizda hám basqa

maqala hám lekciyalarımızda, atap aytqanda, «Ádis hám Turmıs» atlı kitapımızda bólekan aytıp

ótkenmiz. Alla násip etse, keleshekte bul zárúrli temada tolıq sóz júrgiziw múmkinshiligi de bolıp

qolar degen umiddamiz. Biraq házirgi kelispewshiliklerge sebep bolıp atırǵan bas faktorlardan biri áyne

sol másele bolǵanı ushın bir az sonda da toqtalıp ótiwdi maqul taptık.

Biraq jaqsı niyet menen etilgen bul jumıs zaman ótiwi menen ózimshillik penen talan-taraj yetiw etildi. Islamdaǵı mekteplerge

húrmet-sıylasıq ornına orınsız dinge berilgenlik etilgen hallar da boldı. Nátiyjede túrli fiqhiy

islamdaǵı mektepler atbo'lari arasında hár túrlı kelispewshilikler, kelispewshilikler hám qolaysız jaǵdaylar payda boldı.

Júdá az sonda da júz bergen bul qolaysız jaǵday házirge shekem islamdaǵı mektepler qarsılasıları tárepinen,

islamdaǵı mektepler oraga tafriqa soluvchi eń bas faktor, degen mániste isletilip kelip atır.

Biraq fiqhiy islamdaǵı mekteplerge orınsız eriw etiwdiń záleli bul menen tamam bolıp

qalmaydı. Salafi sawaplı ulamalarımızdiń gruppanıń keleshegi haqqındaǵı kórsetpelerine de orınsız

dinge berilgenlik etildi. Olardıń bul názik másele zalım hukmdorlar hám olarǵa qosıw ushın hár

zatqa tayın shalamullalarga oyınshıq bolıp qalmawı jolında qabıl etken ijmo'lari óz

ornında isletilmadi. Málim usılıy qaǵıydalar hám zárúrli gruppalar qol qatılmaslıǵı haqqındaǵı kórsetpeler

barlıq fiqh kitaplarındaǵı hámme sózler qol qatılmas esaplanadı, degen mániste aytindi. Nátiyjede ásirler

osha fiqh máseleleri orta ásirden aldınǵı jaǵdayında muzlab qatıp qaldı. Zaman, mákan hám faktorlar

ózgeriwi menen musulman úmmeti turmısında da júz bolatuǵın túrli jańa máselelerdi sheshiwi

kerek bolǵan úlken faktor háreketsiz qaldı. Barıp -barıp fiqh kitaplarimizni yillab diniy oqıǵan

kisiler da ańsatǵana tushuna almaytuǵın halǵa etildi. Kisiler malomatdan qorqıp fiqhiy

kitaplarımızdaǵı zaman ótiwi menen eskirib, istilohdan shıǵıp ketan sózler ornına basqa murodif

sózdi almastırıwǵa da erlik ete almas edi.

85

Házirge kelip barlıq islamıy ılımlarda zaman sezimi esib turıptı. Túsindiriw, Ádis, Ishki dúńya, Ulumul

Quran, Ulumul Ádis hám basqa bir qansha Islamıy ılımlar bo'-yicha kóplegen jańa dóretpeler bitildi

hám bitilmoqda. Usı dóretpelerde oqıwshı óziniń barlıq zamanagóy sorawlarına juwap tabadı. Bul

dóretpeler kisilerdi tartıwdıń hámme usılların esapqa alıp pitilgen bolıp tabıladı. Biraq fiqh haqqında bul

gáplerdi ayta almaymız. Bir-eki az-kem hám oǵada ápiwayı urınıslardı esapqa almaǵanda derlik hesh

zat etilgeni joq. Úlken Islamıy ılım bolǵan fiqh ilmidagi ásirlerden berli dawam etip

kiyatırǵan bul turaqlılıq áqibetinde kisilerde fiqhdan chetlash júzege keldi. Óziniń zamanagóy

mashqalası haqqında juwap izlep fiqhga shaqırıq etken adam ol jaǵdayda bir neshe ásirlik gapni kórgeninen

keyin shundoq bolıwı da tábiy bir hal. Nahotki ótken mujtahidlarimiz raxmetullohi

alayhimlarni kóz qorachig'imizdek izzetlegen, olardı bas ústine qoyǵan holimizda, olardıń

gruppalarına til tegizmay turıp, birpara máselelerimizni hal ete almasak. Hesh bolmasa, eski

kitaplarimizni zamanagóy istilohlarga o'girib, xalıq toparına túsiniklilew tilde usınıs qilsak

boladı-g'oy!

Biz ózimiz jumısshısıńız bunnan bir neshe jıllar aldın bir maqalamda bul mániske bir az belgi

etip ótken edim. Sonda birpara ahli ılımlar bunı mujtahidlar mártebeine erlik emespekin, dep

oy-pikir de etken edi. Men olarǵa bundoq qıyaldan ulıwma jıraq ekenimdi bayanlaıp

bergen edim. Endi bolsa kópshilik ulamalar menen bolǵan sáwbet hám tartıslarda bul pikir hám de

oy-pikirlerdi qóllaw jaǵdayı kóbeyip barıp atır. Birpara kisiler fiqhga jańasha yondashmoq

zárúrligi haqqında kitap da jazdılar. Keleshekte fiqh ilmida da aldınǵı payıtlar sıyaqlı qızıqlıq

payda bolsa ájep emes, degen umiddamiz.

Sonday eken, diniy máseleler degi kelispewshiliklerdiń kelip shıǵıwına sebep bolǵan faktorlar tek bir

tárepleme emes eken. Fiqhni bekkem ustawlıq shegaradan shıǵıp, dinge berilgenlikke ótip ketiwi

da bul ishda qol keldi, desek qáte bolmasa kerek. Házirde áyne sol zat adamlardı, ásirese

jetkinshekti fiqh ilmidan uzaqta qalıwlarına sebep bolıp atırǵanı da itimaldan jıraq emes. Bir

zattı bilmagan adam oǵan jaqın bolıwı qıyın. Fiqhdan uzaqta qalǵan kisiler onı sın pikir bıdırdıwı

da sonnan kelip shıǵıp atırǵan bolsa ájep emes. Musulmanlar turmısındaǵı barlıq mashqalalardi

waqıtında sháriyat maydanınan hal etip, hukmini aytıp beriwi kerek bolǵan ullı ılım - fiqh ilmi

búgingi kúnimizde turmıstan orqada qalıp turǵanı pushaymanlanarli bir hol bolıp tabıladı. Tap áne sol jaǵday

házirde fiqhni birpara hukmdorlar hám shalamullalar ózine tán xızmet etdiriwine da sebep

bolıp atır.

Ne qılıw kerek? Bul jáne bul jerde aytılmaǵan taǵı basqa faktorlardı itibarǵa alǵan

halda fiqh ilmini úyreniw, ótken ullı sháriyat huqıqtanıwshısılarımız qaldırǵan úlken ilimiy miyraslardan ónimli

paydalanıw hám musulmanlar toparına bul ilmni zaman ruhiga uyqas túrde etkazishni ilimiy hám

tuwrı túrde jolǵa qoyıw zárúr. Áne sonda fiqh haqqındaǵı kelispewshilikler de tawsılıwı

ushın úlken bir qádem qoyılǵan boladı, inshaalloh.

Ulıwma alǵanda bolsa musulmanlar ılajı bolǵanınsha diniy sawatların ósiriw ústinde islewleri

kerek. Ahli ılımlar bolsa ilmni puqta iyelew payida bolıwları, kisilerdi kelispewshilikke salıw ornına

olardı kelispewshilikten shıǵarıw haqqında qayǵılanıwları kerek. Eger birpara máselede túrli pikirde bolıp

qalsalar, onı tezde xalıq kópshiligi ishine alıp chiqmasdan, aldın ózleri ilimiy jıynalıslarda hal etip

alıp, bir pikirge kelgenlerinen keyin ǵana kópshilikke járiyalawları kerek. Qısqasın aytatuǵın

bolsaq, hámmemiz bir tán, bir jan bolıp, kelispewshilikke qarsı gúresmog'imiz zárúr. Kelispewshilikke alıp

baratuǵın hár bir joldı, sógiwdi jaqsılap to'smog'imiz kerek.

Hár bir musulman banda Alla taoloning:

«Álbette, mo''minlar biradardirlar. Jetkilikli eki biradarıńız arasını isloh etiń», degen

oyatiga turaqlı túrde iyiwmay ámel qilmog'i kerek. Hámme dinge sıyınıw aǵayinleri menen biradarlıq

baylanısların barǵan sayın mustah-kamlab barmog'i kerek hám lobud bolıp tabıladı. Sonıń menen birge, hár bir musulman

86

banda eki biradarı arasına kelispewshilik túsip qalǵanın biliwi menen tezlik penen olardıń arasını reformalawǵa

o'tmog'i

dárkar.

Áziz dindoshlar! Bizler óz-ara kelispewshiliklerimiz barlıq jetiskenliksizliklarimiz dáregi ekenin

túsinip etiwimız kerek.

5. 4

Islamdaǵı mektepler arasındaǵı ayırmashılıqlar

hám

m

azhabsizlik.

Alla Subhanahu hám Taolo Óziniń

máńgi programması, Quranı Saqıyda biz musulman bandalariga shaqırıq etip: «Óz-ara daw etpeń, ol

halda tushkunlikka uchraysiz hám kúsh-quwatıńız ketedi» degeni biykarǵa emes. Awa, Ullı Alla

tuwrı aytadı, kelispewshilik musulmanlardı tushkunlikka ushıratadı, kúsh-quwatların ketkazadi. Eger

tushkunlikka uchramaylik, kúsh-quwatımız ketmasin, desek kelispewshilik etpeylik.

Payǵambarımız sollallohu alayhi vasallam Siz menen biz úmmetlerine shaqırıq etip: «Kelispewshilik

etpenglar. Álbette, sizdan aldınǵılar kelispewshilik etdiler hám qaytıs boldılar», degenler. Eger ótken

úmmetlerge uqsap apatqa dús bolmaylıq, desek kelispewshilik etpeylik.

Bir-birewimiz ila kelispewshilik qılıw ushın sarp etiw qılıp atırǵan aqıl -ziyreklik, ılım-bilim, kúsh-quwat hám de

vaqtu múmkinshiliklerimizni basqalardı dinimizge, sıyınıwǵa shaqırıq etiwge sarplaylik.

Bul kishipeyilona qatarlarǵa noqat qoyıwdan aldın, tariyx dawamında Allanıń inoyati ila kóplegen

qıyınshılıqlardı sharapatlı menen engib shıqqan musulmanlar bul saparǵı qıyınshılıqlardı da enga

alıwlarına isenimimiz kámal ekenin aytmoqchiman.

Alla biz menen! Alla musulmanlar jámááti menen! hám aqırǵı duoimiz, álemlerdiń Robbisi

Allaǵa hamd bolsın, demoq bolıp tabıladı.

Ullı mujtahidlar (taba

' a tobi

' ınlar ) dáwiri.

Bul dáwirde Abu Hanifa, Iyelik etiw ibn Anas,

Muhammad ibn Idris ash-Shofi'iy, Ahmad ibn Hanbal, al-Avzo'iy, Dovud az-Sırtqı sıyaqlı ullı

sháriyat huqıqtanıwshısılar etiwib shıqqanlar. Olardıń turmısı, iskerligi, ijodi jóninde kóplegen ilimiy jumıslar alıp

barılǵanına qaramastan, etarli emes.

Bul dáwirde eki: «ashob ar-ra'y» (pikir tárepdarları ) hám «ashob al-ádis» (ádiske ergashuvchilar)

aǵısları payda boldı.

«Ashob ar-ra'y» aǵımına Irakda Kufa mektep wákilleri tárepinen tiykar solindi. Buǵan áwele

ahli sunna hám-l-jamo'aning ullı imomi Abu Hanifa (80-150 G'699 -767) tiykar qoydı. Zárúrli

fiqh ilimiy akademiyasın qáliplestira alǵan Abu Hanifa ilimiy máselelerde kóbinese «ra'y»ga

súyenar edi. Soǵan kóre «ra'y» hanafiy islamdaǵı mektepleriniń qáliplesiwi hám háreketleniwiniń tiykarǵı

ózgeshelikin tashkil etedi. Ádis toplawda, salıstırıw hám istihsonni keń jayıwda, Islam dini

isenimlerin málim bir tártipke salıwda hám usınıń menen birge sháriyat húkimleri hám nızamların ústin turatuǵın

dáliller tiykarında ilimiy tárzde tálim beriw usılın islep shıǵıwda Abu Hanifa úlken xızmet etken.

Hanafiy islamdaǵı mektepleriniń tiykarǵı dárekleri tómendegishe bolıp tabıladı:

Al-Quran ; As-Sunna; Al-Ijmo'; Al-Salıstırıw ; Al-Istihson;

Imom Abu Hanifa. Hanafiy islamdaǵı mektepleriniń tiykarlawshisi al-Imom al-Eń úlken Abu Hanifa an-

Nu'mon ibn Turaqlı al-Kufiy (80-150 G'699 -767) - parsılardan bolıp, Umaviylar (661-750) hám

Abbosiylar (750-1258) mámleketi áyne háwij alǵan dáwirde jasaǵan taba'a tobi'inlardan bolıp tabıladı. Dereklerde

onıń ákesi Turaqlı tiykarı Xurasannan ekenligi belgilengenler etiledi. «Abu Hanifaning ózi bolsa, Anas ibn Iyelik etiw

menen ushrashqan hám odan «Ílım talap qılıw hár bir muslim ushın farzdir» ádisin ráwiyat etken,

soǵan kóre, ol tobi'inlardan», degen maǵlıwmattı ushıratıw múmkin. Onı «ahli ıńǵay Imomi», «ahli

Irak sháriyat huqıqtanıwshısıi», «hanafiy islamdaǵı mektepleri iyesi» sıyaqlı atlar menen dereklerde keltiriledi. Kásipi gezleme

sawdası menen shuǵıllanıw edi. YPalawlıq sıyaqlıdayoq Qurandı yad alǵan. 18 jıl ustazı Hammod

ibn Abi Sulaymondan oqıǵan. Fiqh ilmini Ibrohim an-Naxa'iy hám ash-Sha'biydan alǵan. Abu

Hanifaning etuk shákirtlerinen Muhammad ibn al-Hasan ash-Shayboniy (132-189 G'709 -805), Abu

Yusuf (113-182 G'731-769 ) larni bólek aytıp ótiw zárúr.

87

Imom Iyelik etiw. «Ashob al-ádis» aǵımına Hijozda Madina mektep wákilleri tárepinen tiykar

solindi. Buǵan ahli sunna imomlaridan Iyelik etiw ibn Anas (93-179 G'712-795) «o'z ámeliyatında tek

Quran hám ádiske súyeniw táliymatı»dıń tiykarlawshisi boldı. Dereklerge kóre, Iyelik etiw ibn Anas

pútkil omiri dawamında Madina (áyyemgi atı YAsrib) qalasından shıqpaǵan. Imom Iyelik etiw atı

menen ataqlı bolǵan usı sháriyat huqıqtanıwshısı Iyelik etiwiy islamdaǵı mektepleriniń tiykarlawshisi bolıp tabıladı. Iyelik etiw ibn Anasning

ataqlı «Kitap al-Muvatto'» atlı shıǵarması bar.

Imom Shofi'iy. YUqorida atları hám tiykarlawshileri atap ótilgen bul eki aǵımdı adamlar gruppası as-sunna

imomlaridan bolǵan Imom Shofi'iy atı menen ataqlı Muhammad ibn Idris ash-Shofi'iy (151-

179 G'767-804) teoriyalıq tárepten birlestirgen. Ol Shofi'iy islamdaǵı mektepleriniń tiykarlawshisi bolıp, «al-Umm»

atlı dóretpe avtorı bolıp tabıladı.

Ahmad ibn Hanbal. Keyinirek «as-Salafiyyun»lar aǵımı tárepdarı bolıp adamlar gruppası as-sunnaning

tórtinshi imomi dep tán alıw etiletuǵın Imom Ahmad ibn Hanbal (164-241 G'781-855) óz

iskerligin alıp bardı. Ol Hanbaliy islamdaǵı mektepleriniń tiykarlawshisi bolıp tabıladı. Imom Ahmad ibn Hanbal «al-Musnad»

shıǵarmasınıń avtorı bolıp tabıladı.

Ullı mujtahidlar dáwirinde joqarıda atap ótilgen mujtahidlar atı menen baylanıslı tiykarǵı sunniy

huqıqıy islamdaǵı mektepler payda boldı hám óz táliymatın qáliplestirdi.

Eliklew dáwiri. X-XII ásirlerge kelip fiqh ilmi óziniń rawajlanıw tariyxında keyingi basqısh, yaǵnıy

«taqlid dáwiri»ga ótti. Bul dáwir fiqh ilmi aldınǵı dáwirler dástúrı tásiri astında rawajlanıp, joqarı bir

mártebege erisken waqıtqa tuwrı keledi. YUqoridagi dáwirlerden málim bolǵanı sıyaqlı, ullı

mujtahidlar payda boldılar, olardıń tárepdarları payda boldı. Túrli mazmundagi dóretpeler jazıldı

hám túsindiriw etildi. Bul dáwir sháriyat huqıqtanıwshısılarında eliklew sezimi kúshli edi. Olarda tiykarınan ózlerinen aldınǵı

mujtahidlarning pikirlerin «shar'iy nass» (shar'iy hújjet) sapası qabıl etar edi. Sonday bolsada bul

dáwir sháriyat huqıqtanıwshısıları arasında ózleriniń ilimiy-ámeliy xızmetleri nátiyjesinde kutá bahasız dóretpelerler

jaratqan oqımıslılar etiwib shıqtı. Olardıń bul dóretpeleri uzaq dáwir dawamında zárúrli derek bolıp

xizmet etiw menen birge, házirgi kúnde de óz poziciyasin hám salawatın joǵatǵanı joq.

vIII ásirdiń aqırı - IX ásirdiń baslarında Movarounnahrda (házirgi Orta Aziyanıń kópshilik

bólegi) islam daǵı adamlar gruppası as-sunnaning Hanafiyya islamdaǵı mektepleri tarqala basladı. Buxara hám Samarqand

qalalarında sol islamdaǵı mektepler táliymatı tiykarında Movarounnahr fiqh mektep quram taptı.

Movarounnahrlıq sháriyat huqıqtanıwshısılar tereń bilimleri, gáziyneleri menen islam dúnyasında úlken maba

qazandılar. Sháriyat huqıqtanıwshısılardıń mámleket húkimran dóńgelekleri, xalıq toparına tásiri júdá kúshli edi. Diniy hám

socialliq ómirde ushraytuǵın barlıq mashqalalı máseleler sháriyat huqıqtanıwshısılar arqalı echilgan. Fiqh shaxs, shańaraq

hám jámiyet turmısı túrli shahapshaları máselelerin qamtıp alǵanlıǵı sebepli Movarounnahr mektep

wákilleri bul úlke xalıqları dástúrleri, úrp-ádetlerin umumislom poziciyalarınan turıp analiz

qılıw sıyaqlı wazıypanı atqarganlar. Movarounnahrlıq sháriyat huqıqtanıwshısılardıń bir neshe áwladları iskerligi arqalı

jergilikli xalıqlardıń tariyxıy, huqıqıy dástúrleri islam mádeniyatında óz hákisin taptı.

vIII-X ásirlerde Movarounnahrdıń ayırım qalalar daǵı hanafiylikka tiykarlanǵan ilimiy

oraylar payda boldı. Buǵan Irak hám Xurasan mektepleriniń tásiri úlken boldı. Buxara

mektepke Abu Hafs Ahmad ibn Hafs al-Úlken al-Buxoriy (vaf. 832 y.) tiykar salǵan. Samarqand

ilimiy orayınıń qáliplesiwine Abu Sulaymon al-Juzjoniy, Ibn Samo'a hám Zulımlıq ibn Hukaym

sıyaqlı Balx sháriyat huqıqtanıwshısılarınıń xızmeti úlken boldı. Buxara sháriyat huqıqtanıwshısıları bul dáwirde tiykarınan fiqhning ámeliy

máseleleri (furu' al-fiqh) menen, Samarqandlıqlar bolsa óz ilimiy jumısların teologiya (usıl ad-dinge sıyınıw)

teması menen shuǵıllanıwǵa qaratdılar.

XI-XIII ásirlerge kelip, fiqh ilmi óziniń joqarı rawajlanıwına etiwdi. Qoraxoniylar (999 -1212)

dáwiri sháriyat huqıqtanıwshısıları haqqında ilimiy izertlew alıp barǵan Turkiyalıq alım Y. Z. Gewekci bul dáwirde úsh júzge

jaqın sháriyat huqıqtanıwshısılar etiwib shıqqanlıǵı, jigirmadan artıq pátiwalar kompleksi, úsh júz ellikten artıq fiqhiy

dóretpeler jaratılǵanlıǵı hám usılardan 98 % hanafiy fiqhiga tiyisli ekenligin aytıp ótedi. Haqıyqattan da

88

Movarounnahr hanafiy islamdaǵı mektepleriniń «qal'asi» edi desek atlasmaymiz. «Hanafiylik shıǵısqa yoyilar

eken, ol Xurasan hám Movarounnahrda ózine bekkem mákan taptı. Bir gruppa ataqlı hanafiy

sháriyat huqıqtanıwshısıları da sol úlkelerge tiyisli bolıp tabıladı. Hanafiy sháriyat huqıqtanıwshısıları úrim-putaqlarınan : Buxara sadrlari Buxarada

Ibn Moza Mahmud shańaraǵınıń hanafiy sháriyat huqıqtanıwshısıları miyraslar jol menende kiyatırǵan «Sadr» ataǵı menen

mámleket siyasiy keńselerinde hám túrli hákimliklerinde joqarı hámel iyesileri edi, ar-Rig'damuniy,

az-Zaranjariy, al-Mahbubiy, as-Saffor, al-Pazdaviy, Samarqand sayyidlari, al-Xayzoxaziy, al-Aqiliy,

al-Marg'inoniy shańaraqları ılım jáne social turmısda kúshli poziciyaǵa iye boldı. Ilim rawajlandi.

Kóplegen iri ilimpazlar etiwib shıqtılar. Iri sháriyat huqıqtanıwshısılar úrim-putaqları payda boldı. Bir neshe áwladdan

áwladqa ulanib dawam etken sháriyat huqıqtanıwshısılar úrim-putaqları tekǵana Movarounnahr, bálki pútkil Islam áleminde

úlken orınǵa iye edi.

Ulıwma fiqh, atap aytqanda hanafiy islamdaǵı mektepleriniń rawajlanıw tariyxında XI-XII ásirler degi

Movarounnahr sháriyat huqıqtanıwshısılarınıń ilimiy jumısı júdá zárúrli orın tutadı. Bul dáwirde etiwib shıqqan

hanafiy sháriyat huqıqtanıwshısılarınan - ad-Dabusiy Abi Zayd, al-Halvo'iy, Abu Bakr Muhammad as-Saraxsiy, al-

Pazdaviy 'Ali, as-Sadr ash-Sheyit 'Umar, an-Nasafiy 'Umar, Alouddin as-Samarqandiy, Ibn Moza

Mahmud, al-'Attobiy Ahmad, al-Kosoniy Baxıtlı, Qozixon hám joqarıda atap ótilgen al-Marg'inoniy

'Ali sıyaqlı málim hám ataqlı sháriyat huqıqtanıwshısılardıń atların keltiriw múmkin.

Ulıwma alǵanda joqarıda bir neshe dáwirler hám olarda ámeldegi bolǵan fiqh mektepleri, bul

mekteplerde ilimiy jumıs alıp barǵan mujtahidlar haqqında bólekan bolsada tanısıp shıǵıw hám fiqh

ilmining Payǵambar s. a. v. dáwirlerinen tokı eliklew dáwirine bolǵan evolyuciyalıq rawajlanıwın úyreniw

bizge:

-

ㄱ vII-XII ásirler degi ilimiy ortalıq ;

-

ㄴ Sol dáwirlerde ámeldegi bolǵan fiqh mektepleri hám olarda ilimiy jumıs alıp barǵan

zárúrli shaxslar ;

-

ㄷ XI - XII ásirlerge kelip Movarounnahr fiqh mektebiniń áhmiyeti;

-

ㄹ Buxara hám Samarqand qalalarındaǵı dástúriy fiqh mektepleriniń ayriqsha qırların ashıw

hám olardıń áhmiyeti;

-

ㅁ XI-XII ásirler degi sháriyat huqıqtanıwshısılar úrim-putaqlarınıń Movaroun-dárya fiqh mektepte tutqan ornı

qanday ekenligi haqqında qımbatlı ilimiy maǵlıwmatlar alıwımız ushın múmkinshilik beredi.

Sol sebepli, biz jaslarımızdı, Prezidentiz aytqanı sıyaqlı Imom Buxoriylar, Naǵısbandiylar hám

YAssaviylar táliymatı tiykarında tárbiyalar ekenbiz, biz olardı túrli islam nıqabı astındaǵı nápsiqaw

gruppalar menen ullı babalarımız ámel etken hám bizlerge da usınıs etken tap-taza islam

ortasın ajrata alatuǵın dárejede bilimli etiwimiz zárúr boladı.

vahhobiylik. vahhobiylik XvIII asirde Araviya yarım atawında payda bolǵan dini-siyasiy

aǵım bolıp tabıladı. Onıń tiykarlawshisi Muhammad ibn Abd al-vahhob 1703 jılı Araviya yarım atawı Najd

úlkesiniń al-'Uyayna degen jayında tuwılıw tapqan. Bul dáwirde onıń ákesi Abd al-vahhob ibn

Sulaymon ǵárezsiz jergilikli ámir hákimiyatda qazılıq lawazımında xızmet eter edi. Muhammad

jaslıgınan diniy ılımlardı óz ákesi baslıqlıǵında úyrene basladı. Ol dástúrge kóre, Qurandı yad

aldı, túsindiriw hám ádis ılımları menen tanıwa basladı. Bir neshe márte Egipet, Siriya, Kurdiston, Irak, Iran

mámleketlerinde bolıp, kóbinese ulamalar sáwbetinde óziniń dawkesligi hám dinge berilgenligi menen

ajralıp turǵan. Ol óz targ'botchilik iskerligin 1730 jıllarda baslap, birinshi maqseti ózine

múnásip qáwender tabıw boldı.

1745 jılı Muhammad ibn Abd al-vahhob ad-Dir'iyya oypatlıqsına onıń amiri Muhammad ibn

Sa'ud usınısına qaray kóship ótti. Bul menen Muhammad ibn Sa'ud óz hákimiyattı

kúsheytiwde vahhobiylikdek ideologiyalıq quralǵa iye boldı. vahhobiylar ózleri qálegen

jámáátti kufrda yamasa shirkda qaralawları hám oǵan qarsı jihad járiyalawları múmkin edi. Ibn Sa'ud

bolsa bul jihadni ámelge asırıp, óz hákimiyat shegaraların keńeytiwdi basladı. Muhammad ibn

89

Abd al-vahhob 1792 jılı opat etdi. Ibn Sa'ud hám onıń úrim-putaǵı vahhobiylik bayraǵina astında alıp

barǵan urısları 1932 jılda Saudiya Araviyası mámleketiniń dúzilisi menen juwmaqlandi.

vahhobiylik táliymatı diniy máselelerde dinge sıyınıw fundamenti, yaǵnıy Payǵambar dáwiri

voqeiyliklariga qaytıwdı talap etdi. Olar barlıq qarsılasıların bid'atchilikda, yaǵnıy dinga jańalıq

kirgizgenlikte aybladilar, ózleriniń siyasiy dushpanların bolsa mushriklikda ayblab, olarǵa qarsı

jihad aparıwǵa pátiwa berdiler. Etikalıq máselelerde teoriyalıq tárepten, eger jeke kishipeyillik,

buyım-mulkka ashkózlik qoymaw, dúnyalıq turmısda toat-sıyınıwǵa kópshilik waqtın jumsawdı targ'ib

qilsalarda, lekin ámelde saray ahlining qaraqshılıq urısları qońsılas qáwimler buyım-múlkin

talash áqibetinde gáp menen ámel ortasında qarama-qarsılıq payda boldı.

vahhobiylik háreketleri Usmoniylar imperiyasi (1453-1924) aymaqlarında vujudga kelgenligi

hám imperiya menen bul háreket ortasında bir neshe qanlı dúgilisisler júz bergenliginde sebepli bul

aǵımda turk islamına qarsı bolǵan kúshli keyip óz hákisin taptı. Imperiyaning oraylıq

aymaqlarında hanafiylik islamdaǵı mektepleri tolıq húkimran poziciyaǵa iye bolǵanlıǵı ushın usı mektep

qaǵıydaları qattı sın pikir etildi.

Sonıń menen birge, vahhobiylik háreketi ideologiyasınıń orayında aldın Araviya erlerin

birlestiriw arqalı, keyinirek pútkil islam dúnyasında islam mámleketin qáliplestiriw ideyası da

bar edi. Olar bul maqset jolında hár qanday qurbanlıqlarǵa tayın edi.

vahhobiylarning shet el xalıqlarda kóplegen shólkemleri bolıp, olar aktiv háreket alıp baradılar.

Olardıń kóbisi jasırın siyasiy iskerlik alıp baradı. Jumıs usılları - diniy sezimleri kúshli

bolǵan puqaralardı jámiyetlerine tartıp, olardı qayta tárbiyalaw, keyin olardan úgit jáne social

tártipbuzarlik, ekstremistik háreketlerde paydalanıw. Bul jumıslarǵa, ásirese, jaslardı, balalardı,

turmıs formasından narazı bolǵan shaxslardı tartadılar. Qayırqomlıq fondlari arqalı mayıp -jaradarlarǵa,

etim-esirlarga járdem, diniy tálim beriw, túrli diniy ádebiyatlardı tarqatıw sıyaqlı jollar menen keń

úgit-násiyatlaw jumısların alıp baradılar. Adamlarǵa fanatizm, mawasasızlıq, ózgeler pikirleri hám

máplerine húrmetsizlik ruhini sıńırıwǵa urınadılar.

Al-Ixvon al-muslimun. XIX ásir dáslepki jıllarından islam dini tarqalǵan mámleketler

ekonomikalıq, social, siyasiy turmısında úlken tariyxıy ózgerisler júz bere basladı. Bul ózgerip atırǵan

jańa sharayatlarǵa diniy-filosofiyalıq, huqıqıy normalardıń XIX ásir yarımınan baslanǵan kelisiwi

fanda «Islamıy reformalar» atınıń aldı. Lekin bul process haddan tısqarı sozılıp ketti hám kóp

tarawlarda qarama-qarsılıqlı hallardı keltirip shıǵardı. Olar arasında panislamizm hám musulman jámáátleriniń

basqa konfessiyalardan ajıratıw ideyasın aytiwimız múmkin. Panislamizm ideyasın birinshi

bolıp ilgeri súrgen Jamoliddin al-Afg'oniy (1839 -1897) esaplanadı. Ol diniy-siyasiy ǵayratker bolıp,

1884 jılı Parijda Muhammad Abduh (1849 -1905) menen birgelikte «al-Urvat al-vusqo» jurnalın

baspa etdi hám ol jaǵdayda panislamizm ideyaların targ'ib ete basladı. Afg'oniyning ideyaların

keyinirek «Musulman biradarlar» («al-Ixvon al-muslimun») radikal formalarında rawajlantırıldı.

Al-Ixvon al-muslimun - 1928 jılı Egipettiń Ismoiliya qalasında Egipetlik shayıq Hasan al-Banno

tárepinen tashkil etilgen diniy-siyasiy shólkem. Hasan al-Banno Jamoliddin al-Afg'oniy,

Muhammad Abduh, Rashid Kelisim dóretpelerinen tásirlenip, panislamizm ideyasında «jihod», «islomiy

mılletshillik», «islomiy mámleket» táliymatların islep shıqtı. Al-Ixvon al-muslimun bul táliymatlar

tiykarında islam dini tarqalǵan mámleketlerde Quran hám sháriyatda kórsetilgen qaǵıydalarǵa tolıq ámel

etiwshi, «islomiy ádalat» principleri ornatılǵan jámiyet qurıw ushın siyasiy gúresti baslap

jiberdi.

Al-Ixvon al-muslimun óz tariyxında bir neshe basqıshlardı basıp ótti. 1928-1936 jıllardaǵı

dáwirdi qayırqomlıq hám aǵartıwshılıq basqıshı dep atasa boladı. Keyinirek ol gúres usılı retinde

terrorni qóllaw dárejesine etken siyasiy shólkem retinde maydanǵa shıqtı. Kóplegen mámleketlerde

90

onıń iskerligi qadaǵan etildi. Keyingi dáwirde al-ixvon al-muslimun arasında bóliniw júz berip, olar 3

jóneliske bolınıp ketti:

1)

«mo''tadillar»- Hasan al-Banno hám Sayyid Polyus tárepdarları ;

2)

«islom demokratlari»- «islom sosializmi» táliymatı tárepdarları ;

3)

«at-Takfir hám-l-hijra», «al-Jihad», «Hizb at-Tahrir al-islamıy» sıyaqlı terror usılın

qo'llovchi shólkemler.

Hizb at-Tahrir al-islamıy (Hizbut tahrir). Hizbut tahrir 1952 jılı Quddus qalasında

Palestinalıq teologiyashı Taqiy ad-dinge sıyınıw an-Nabahoniy (1909 -1979 ) tárepinen tiykar salınǵan diniy-

siyasiy partiya. Ol Hayfada tuwılıp ósińki, Qohiradagi «al-Azhar» universitetinde tálim alǵan.

Hizbning tiykarǵı maqseti - aldın arab mámleketleri kóleminde, keyin islam dúnyası kóleminde hám

aqır-aqıbetde jáhán kóleminde xalifalik formasındaǵı islam mámleketin dúziw. Olardıń tiykarǵı dawası -

Mustafo Kámal Otaturk tárepinen 1924 jılı Usmoniy xalifa Ekinshi Abdulmajid (1922-1924)

xalifalikdan ǵayrıqonuniy chetlatildi. Mámleket diniy-islamıy nızamlar tiykarında xalifa tárepinen

mekeme etiliwi kerek. Hizb programması 187 banddan ibarat bolıp, tiykarǵı maqseti - húkimetke erisiw.

Bundaǵı tiykarǵı jol - islamıy pikirleytuǵın shaxslardı qáliplestiriw. Olarǵa islamıy tálim-tárbiya

beriw eki basqıshdan ibarat : 1) ol menen islam táliymatın úyretiw jolında mádeniy-aǵartıwshılıq jumıslar

aparıw ; 2) siyasiy iskerlikke tartıw.

Maqsetke erisiw ushın gúres úsh basqıshdan ibarat :

-

ㄱ ideologik-pikiriy gúres;

-

ㄴ jámiyette ideologik revolyuciyanı ámelge asırıw ;

-

ㄷ húkimetke tek ǵana umma - jámááttiń tolıq razılıǵınan keyin keliw.

Hizbut tahrir tárepdarları kóplegen musulman mámleketleri, atap aytqanda Tunis, Irak, Jazair, Sudan,

YAman hám basqalarda óz xızmetlerin jasırın aparıp atırlar. Onıń házirgi kúndegi basshısı

Abd al-Áyyemgi az-Zallum bolıp tabıladı.

Hizbut tahrir dúzılıw tárepinen piramida formasında bolıp tabıladı. Hár bir gruppa (halqa ) bólek-bólek

bolıp, 5-6 kisiden ibarat. Gruppalardıń oqıw jumisına «mushrif» basshılıq etedi. Odan tısqarı

gruppada taǵı bir baslıq - «amir» bolıp, ol mushrifga shınıǵıwlardı ótkeriwde tikkeley járdem

kórsetedi. Mushrif bir waqtıniń ózinde bir neshe gruppada tálim jumısların alıp barıwı múmkin.

Oqıw dawamında tıńlawshılar diniy tema daǵı shınıǵıwlar menen birge siyasiy, atap aytqanda,

musulman mámleketlerinde júz bolıp atırǵan waqıyalardı dıqqat menen úyrenediler.

Ózbekstan aymaǵında 1992 jıldan baslap partiyanıń baslanǵısh bólindileri tashkil etila

baslaǵan. Hizb qatarına kiretuǵınlar óz partiyaları haqqındaǵı maǵlıwmatlardı hesh qashan ashiq jarıya

etpeslikka óz mushrifi buyırǵan wazıypalardı sózsiz orınlawǵa Quran menen ant ichadilar. Hizb

kishi hámeldarları óz tárepdarların kóbirek oqımıslı adamlar, ilimiy xızmetkerler, student jaslar arasından

qıdıradılar.

Jetkilikli tálim alǵan shaxslar keyinirek ózleri ǵárezsiz gruppa dúziwleri kerek.

Korrektorlardıń tálimi basqıshpa-basqısh alıp barıladı. Birinshi basqıshda «Islam qaǵıydai» hám

«Ízzep hám sharapatlı sari» kitapları boyınsha oqıtıladı, «al-va'y» jurnalındaǵı maǵlıwmatlar talqılaw

etiledi. Keyingi basqıshlarda «Demokratiya kúpir qaǵıydai», «Siyasiy ong», «Xalifalikning

tamamlanılishi», «Hizbut tahrir túsinikleri», «Islamıy shaqırıqtı jayıw wazıypaları hám sapalari» sıyaqlı

kitapları oqıtıladı. Bul ádebiyatlar partiya máplerin gózlep, Quran ayatları hám ádislerdi

nadurıs talqin etip dindorlar sanasına tásir qılıw mólsherlengen. Bul baspalar dindorlarni

siyasiylestirilgen Islamǵa targ'ib etip, olardı puqaralıq bo'ysunmaslikka hám mámile degi ulıwma

qaǵıydalardı biykar etiwge shaqıradı.

91

Házirgi zaman islam ulamaları - Yusuf Qarızoviy, Sayyid Muhammad at-Tantoviy, Nosir ad-

dinge sıyınıw al-Alboniylar Hizbut tahrirni ohod ádislerge, qábir azabına, sirot ko'prigiga ishonmasliklari

ushın olardı adamlar gruppası as-sunna hám-l-jamo'a safidan shıqqan esaplaydilar.

Akromiylar. Respublikamız aymaǵında tashkil tawıp, házirde iskerligi derlik toqtatilgan

traditsiyaǵa tán bolmaǵan da islam táliymatına da konstitusiyaviy mámleketshilik tiykarlarına qarsı bolǵan gruppa

«Akromiylar»bolıp tabıladı.

Akromiylar 1996 -1997 jıllarda Andijanda tashkil tawıp, onıń atı gruppa tiykarlawshisi - 1963

jılda tuwılǵan Joldasev Akrom atı menen baylanıslı. A. Joldasev Hizbut tahrirning etakchisi an-

Nabahoniy ideyaları tiykarında 12 sabaqǵa mólsherlengen «Imonga yo'l» qollanbasın jazǵan. Sol

nátiyjesinde akromiylarni «Imonchilar» dep da júritiledi.

Akromiylar da mámleket tepasiga shıǵıw sıyaqlı nápsiqaw maqsetlerdi kózleydiler. Biraq, olar

korrektorlardan ayrıqsha bolıp esaplanıw, xalifalik mámleketin jergilikli sharayattan kelip shıǵıp, áwele Andijanda,

keyin Ferǵana oypatlıqsında ámelge asırmoqchi boldı. Akromiylar siyasiy húkimetke erisiwdiń

5 basqıshın rejelestirgenler - «sirli», «moddiy», «uzviy», «maydon» hám «oxirat». Tórtinshi hám

besinshi basqıshlar birotala islamlastırıw dáwiri tawsılǵannan keyin baslanıwı hám ashıqtan -ashıq

húkimet ushın gúres basqıshları bo'lmog'i kerek edi.

Bul gruppa aǵzaları tiykarınan ónermentlerden ibarat bolıp, olar rásmiy ishxonalardan bosab,

jámáát maqullagan miynet iskerligi menen shuǵıllanganlar. Zárúrat tuwılǵanda «birodarlari»ga

«jamoa banki»den materiallıq járdem bergenler. Odan tısqarı jámáát aǵzalarına shólkemlestirilgen túrde

azıq-túlik buyımları tarqatıp turılǵan. Quda táreptiń aǵayinlerishilik tek «birodarlar» ortasında ámelge asırılǵan.

7-MA'RUZA. XALQIMIZ MA'NAvIY YUKSALISHDA DINLARNING O'RNI

1. Avesto- xalqımız diniy, etikalıq, ilimiy, kórkem ádebiyatqa baylanıslı qarawlardı bildiretuǵın btboxo mınawy

verso.

2. Turkiy xalıqlardıń Islamǵasha bolǵan jalǵızxudolik dini -Tangri ıqtıqat jáne onıń diniy

diniy ań rawajlanıwındaǵı axamiyati

3. Musulman renesans -shıǵıs oyanıw dáwiri ruwxıylıqınıń qásiyetleri. 4. Koloniya

mustabit nuzumi sharayatında ózbek xalqiniń milliy hám diniy qadryatlardan juda etiwge

urınıslar.

5. Ǵárezsizlik jıllarında Ózbekstanda ruwxıylıqtıń davlar siyasatı ústivor tarawǵa

aylanıwı. Ádisshunoslik, fiqh, sufizm mektepleriniń tashkil etiliwi. Diniy ruwxıy

miyraslardı úyreniwdiń házirgi zaman mashqalalarınıń sheshiw degi roli.

Zardushtiylik er. av. II-I mıńjıllıqlarda Oraylıq Aziyada vujudga kelgen dinge sıyınıw bolıp, ol

insaniyatqa basqa barlıq dinlerge salıstırǵanda eń kóp tásirin tiygizgen, Alla tárepinen jiberilgen buyrıq arqalı daǵaza etilgen

din bolıp tabıladı. Insaniyat tariyxında hár bir kisi ústinen ilohiy hukmining ámelgem asırılıwı, jánnet hám

dozaq, qıyamet qoyim, ol jaǵdayda denelerdiń qayta tiriliwi, dene hám ruhning qayta birlesip máńgi

jasawı haqqında birinshi bar sol dinge sıyınıw sheńberinde pikir yuritildi. Keyingi ásirlerde bul g'oylar evreylik,

xristianlik hám basqa dinler tárepinen ózlestirildi. Zardushtiylikning payda bolıwı haqqında 2 qıylı,

Iran hám Xorezm variantları bolıp, kópshilik ilimpazlar zardushtiylik Xorezmde payda bolǵan dep

esaplasadı.

Zardusht Oraylıq Aziya aymaǵında qáliplesken áyyemgi diniy oyda sawlelendiriw hám ıqtıqatlardı quday

etip, yaǵnıy dinga tiykar salındı. Zardusht jasaǵan dáwir otırıqshılıq turmıs tarsi qarar tapıp atırǵan,

suwǵarılatuǵın dıyxanshılıq hám de sharbashılıq, ónermentshilik keń taraqqiy jetip atırǵan, jańa

qalalar awıllar dóretiw bolıp atırǵan dáwir edi. Jámiyet rawajlanıwınıń bul jańa basqıshı tolıq

formalanilishi uchin kúshli ideologiyaǵa mútáj edi hám bul wazıypanı Zardushtiylik diniy táliymatı

atqardı. Zardusht Spitoma daǵdarısınan qutılıw, xalıqlar qáwimlerdi birlestirib, birden-bir

92

mámleketchilikka erisiwdiń birdan bir jolı - bul jalǵızxudolikka ótiwden ibarat dep bildi hám pútkil

sanalı iskerligin, ómirin áne sol múqaddes jumısqa baǵıshladi.

Zardushtiylik qaraqshılıq urısların qaralab, adamlardı otırıqshı arqayın turmıs

keshiriwine, miynetke, dıyxanshılıq, sharbashılıq menen shuǵıllanıwına shaqırıq etedi.

Zardushtiylik táliymatına kóre jaqsılıq hám jamanlıq, jaqtılıq hám qaranǵilıq, turmıs hám ólim

tuwrısında máńgi gúres dawam etip, bunda barlıq jaqsılıqlardı Axuramazda hám barlıq

jamanlardı Axriman ańlatadı. Axura Mazda insanlarǵa iygilikli islerdi aytıp, olarǵa ámel

qılıwdı buyıredi, jaman jumıslardan saqlanıwǵa shaqıradı. Zardushtiylikda isenim úsh zatqa - pikirler

sofligi, sózdiń turaqlılıǵı, ámellerdiń insaniyligiga tiykarlanadı. Zardushtiylikka et'iqod etiwshi hár

bir kisi kúnine bes ret yuvinib, poklanib quyashqa qaray, onı alǵıslap sıyınıwı shárt

bolǵan. Zardushtiylik sıyınıwxonalarida turaqlı túrde órt janıp turadı. Olarda dúnyadaǵı 4

element suw, órt, jer hám hawa ullılanadı.

2. Zardushtiylik eramızǵa shekemgi vII ásirden eramizǵa shekemimizning vII asrigacha qariyib mıń jıl

Oraylıq Aziya, Iran, Azerbaydjan hám basqa úlkelikte diniy ıqtıqat retinde yashadı.

Eger zardushtiylik áyyemgi Turan hám Baqtriyadagina emes, bálki Araxoziya, Sakiston

(házirgi Afganistan hám Arqa Indiya ), Parsı, Midiya, Parfiya, Assuriya, vaviloniya, Lidiya,

Likiya hám Kappodoniya (Kishi Aziya ), Gretsiya, Siriya, Palestina aymaqlarına da tarqalǵanı

esapqa alınsa, onı haqılı túrde jáhánǵa tarqalǵan birinshi dinge sıyınıw deyiw múmkin. Házirgi

zamannıń hámme dinlerinde miyrasxorlıq, yaǵnıy miyraslar qılıp alıw principi bar. Soǵan qaray Orta

Aziyada tarqalǵan evreylik, xristianlik ásirese islamda Zardushtiylikning tásiri, tásiri kúshli.

Bul dinge sıyınıw keń yoyilganligi hám uzaq waqıt jasaǵanlıǵı ushın ol babalarımız sanasın turmısına úlken

tásir ótkergen. Zardusht tiykar salǵan ideyalar kisiler sanasın, turmısına sińip, uzaq waqıtlar

jasap kelip atır. Onıń álem, adamdıń jaratılıwı, eki dúnya haqqındaǵı ideyaları, jánnet hám

dozaq, qıyamet-qoyim, aqırette jandıń tiriliwi, gúná hám savob jumıslar jazıp barılıwı, suroq-

sorawlar, “Chinvot” ko'prigi, jihad, erkin hám azat turmısqa tiykarlanǵan turaqlı tártipotlarni qarar

taptırıw, jalǵız quday menen adamlar ortasındaǵı dáldalshı -payǵambar v. h. tuwrısındaǵı pikirler

budda, xristian, islam dinlerinde ayriqsha túrde elege shekem jasap kelip atır. Ol waqıt, sharayat hám

orınǵa qaray ózgergen zamanagóylashgan; unamlı, dúnyalıq tárepleri basqa dinlerge tikkeley hám

tikkeley bolmaǵan sınǵan. Mısalı, miynetke dıyxanshılıq, ónermentshilik, sharbashılıqtı rawajlandırıwǵa

shaqırıqlar ıqlas penen qabıl etilgen. 4 element: suw, topıraq, hawa, órttı ezozlash, álpeshlew, asıraw

haqqındaǵı násiyxatları házir ásirese aktual bolıp tabıladı.

Dinga, atap aytqanda Islamǵa ámelde ıqtıqat etiwshiler bolsa zardushtiylikdagi hadallıq, páklik,

ádillik, miynetsevarlik, watanparvarlik haqqındaǵı shaqırıqlarına bárháma ámel etiwleri kerek. Hár bir

kámal insan bul dindagi jawızlıq tımsalı Ahriman keltiretuǵın xaromxo'rlik, qıyanetshilik,

nopoklik, jalǵanshılıq, jerkenishlilik, gúdibuzarlıq, jalqawlıq, biyopalıq, awıshlıq, ısrapshılıq hám

taǵı basqalarǵa qarsı bolıwları kerek.

Zardushtiylikning ózinden keyingi barlıq dinlerge unamsız tásirinen kóre unamlı tásiri ústin

bolǵan. Derlik barlıq dinlerge tán ózgeshelik bolǵan insanlardı jetiklikke, ruwxıylıqı bay,

etika -ádepli bolıp tárbiyalawǵa umtılıw zardushtiylik dininiń da tiykarın tashkil etedi. Bul

ústinlik musulmanlar turmısı hám iskerliginde ásirese itibarǵa ılayıq bolıp tabıladı.

3. “Avesto”-zardushtiylik dininiń tiykarǵı dáregi hám múqaddes kitapı bolıp, onıń

leksikalogik mánisi ornatılǵan qatań etip belgilengen nızam qaǵıydalar degen mánislerdi beredi.

”Avesto” Oraylıq Aziya, Iran hám Azerbaydjan xalıqlarınıń Islamǵasha bolǵan dáwirdegi social -

ekonomikalıq turmısı, diniy qarawları, álem tuwrısındaǵı qıyalları, úrp-ádetleri, ruwxıy

mádeniyatın úyreniw degi zárúrli hám birden-bir derek bolıp tabıladı. Abu Rayhon Beruniydiń pikirine kóre,

“Avesto” daslep 30 nask yaǵnıy bólekten ibarat bolıp, 2000 qaramal terisiga altın xarflar menen

bolǵan halda saqlanǵan. Aleksander Makedonskiyning shıǵısqa júriwi dáwirinde “Avesto”ning 5 ten

3 bólegi yondirib jiberilip, 12 nask muǵdarı daǵı bólegi saqlanıp qalǵan. Sosoniylardan Shopur

dáwirinde “Avesto” 4 bólekten ibarat etip qaytaldan tiklenedi. Bul tiklengen 4 kitaplardıń 1-si

nızam dep ataladı. Ol 22 baptan ibarat bolıp tiykarınan Zardusht menen Axuramazdaning soraw

juwapları hám eki tárep baylanısilarınan ibarat. Ekinshi kitap “Yosin” dep ataladı jáne onıń mazmunın tiykarınan

Zardushtning xatları yamasa gatlari tashkil etedi. Ol 72 ta “ Xa” yaǵnıy boljawdan ibarat esaplanadi.

93

”Avesto”ning úshinshi kitapı “visparad” dep atalǵan bolıp, álemdi bilimge tiyisli pánt-

násiyxatlardan ibarat esaplanadi. Onı “Yosin”ga qosımsha bolǵan sıyınıw nomozlari jıyındısı da

deyiwedi. 4 chi kitap “Bundaxash” dep atalib, ol áyyemgi Iran tilinde-pahlaviy tilinde jazılǵan. Ol

xudoni zalım kúshlerge qarsı ullılaytuǵın 22 áyyemgi qosıqlardan ibarat.

“Avesto” haqqındaǵı eń zárúrli derek IX asrga tiyisli “Dinkard” yaǵnıy “ dinge sıyınıw ámelleri”

atlı dóretpe bolıp, ol jaǵdayda “Avesto”ning 21 kitapı tolıq tariyplab berilgen. Bul tariypler: savobli jumıslar

jollaması, diniy dástúrler hám úrp-ádetler qaǵıydası, zardushtiylik táliymatı tiykarları,

Dúnyanıń Axuramazda tárepinen jaratılıwı, aqıret kúni hám odaǵı esap -kitap, astronomiya

social -huqıqıy nızam -qaǵıydalar, Zardushtning tuwılıwı hám balalıǵı, Xaq jolin tutıw, jámiyet

azolarining xaq-huqıqları, jawız kúshlerge qarsı oqılatuǵın duwalarda ibarat. Zardushtiylik dini

haqqında ingliz alımı Dj. Buger, Meri Boys, fransuz alımı Anketil Dyuperon júdá qımbatlı

maǵlıwmatlardı jazıp qaldırǵanlar.

Avesto dingina emes, dúnyalıq bilimler, tariyxıy waqıyalar, ózi tarqalǵan úlkelik, xaliqlardiń

sociallıq-ekonomikalıq turmısı, materiallıq hám ruwxıy qarawları, diniy ıqtıqatları, úrp-ádetleri haqqındaǵı

dereklerden bolıp tabıladı.

7 asirde Sosoniylar mámleketi bóleklenip, arab shabıwılshıları, Iran hám Orta Aziyanı basıp

alǵannan keyin, Zardushtiylik da zarbalarga ushırasıp, oǵan ishonuvchilar quwǵın hám táqip astına alınǵannan keyin

Avestoning kópshilik beshdan úsh bólegi joǵalǵan hám unitilgan. Avestoda bul dinning diniy-

filosofiyalıq sistemasınıń qaǵıyda programmaları aytılǵan. Ol áyyemgi babalarımızdı dúńyaǵa kózqaras, huqıqıy,

etikalıq, princip qaǵıydaların óz sheńberine alǵan. Ol jaǵdayda tábiyaat filosofiyası, kosmogoniya, tariyx, etika,

meditsinaga tiyisli materiallar, bilimler jazılǵan. Taǵı ol jaǵdayda shoh, joqarı siyasiy gruppa, qul iyelewshi, qul, dindorlar

hám diniy úrp-ádetler úlken orın alǵan. Hákim hám zalımlar ullılanǵan ; ruxaniylar múqaddes

adamlardı hámme húrmet etiwi kerek dep dawa etilgen.

" Avesto" de tábiyaat hám átirap -ortalıqqa munasábet eki tárepi menen kórinetuǵın boladı. Biri - tábiyaat

elementlerin múqaddeslestiriw, ekinshisi - insannıń tábiyaat menen materiallıq jaratıwshılıq

munasábetlerin nızamlastırıw bolıp tabıladı. Zero, Ardvisuraga arnalǵan besinshi yashtda suw

ullılanadı, onıń dán undirishi, sharba tashnaligini qandırıwı hám sharbanı kupaytirishi, insan

baylıǵına bereket keltirip, mulkni kupaytirishi, ulkalarni gullep-jasnatishi tilge alınıwı biykarǵa emes.

Sonlıqtan, insan uz turmıs yulini tánler eken, uz moynına alǵan minnetleme hám shańaraqqa tiyisli

minnetti orınlawǵa juwapker bolıp tabıladı. " Avesto" de aytılıwına qaraǵanda, tek 15 jasqa tulgandan

keyin ǵana óspirimler 72 qıylı reńli jipek sabaqlardan tuqilgan belbog' menen bellerin urash hám ózlerin

jaqsılıq yuliga baǵıshlaw etiw ushın shańaraq qurıw huqıqına iye bulganlar:

" Hár kún eki ret suw oqib utadigan, suwǵarılatuǵın bir bulak jeri, padası, áywanlı háwlisi,

15 jaslı hayalı bulgan, háwli-háreminde órt janıp turatuǵın uchog'i, hayalı, bala -chaqasi bolǵan

shańaraǵın uz miyneti menen boquvchi, yerni jaqsı kútim etetuǵın, buyım-halǵa qaraytuǵın adam

biygúnadir". Er adam kisi áwele úyleniw ushın materiallıq hám man'naviy tárepden tuq hám jismonan

quwatlı bulshi kerek. Onıń ushın uz waqtında awqatlanıwı zárúr, keri jaǵdayda er kisi óziniń

xızmet hám er adamlıq minnetin atqara almaydı. Sonıń menen birge, ash qalıw hám tuyib awqat yemaslik

adamlardıń etika -odobiga da unamsız tásir karsatadi dep esaplawǵan : " Azıq-túlikti normasında

tutınıw qılıw menen puqaranıń etika -odobi da jaqsılanadı. Awqat mul-kúl bolsa, ilohiy sózler de

jaqsılaw aqıl etiledi" (Yasna", 33, 3-bánt).

Sonday eken " shańaraqqa tiyisli tınısh -tatıwlıq, shad kewillilik insanǵa zárúr bulgan zatlar mul-

kulchiligidir" (Yasna", 30 ).

" Avesto" de aytılıwına qaraǵanda, eger er adam zurriyot qaldırıw qábiletine iye bulsa-yu,

biraq úylenbese, oǵan temirdi qızdırıp tamǵa basıwǵan yamasa beliga shınjır baylanıstırıp júriwge

májbúrlewgen! Jer júzinde insan naslin kupayishiga qarsı shıǵıp, turmıs qurmay júrgen

qız qopga salınıp 25 darra tayaqlanǵan.

Bunnan tısqarı, saw áwladtıń tuwılıwı ushın ata-analar sharob ichmaslikka, náshebent

elementlar hám basqa bang, yaǵnıy hushdan ketkizuvchi qurallardı tutınıw etpeslikka shaqırıq etilgen.

Zeroki, náshebentligu artıqsha sharobxurlik pushtning zaiflashib, urıwdıń aynıwına, násildiń

nosog'lomligiga alıp keliwin jaqsı bilgenler.

94

" Avesto" de balalarǵa zardushtiylik dini tiykarları, Ahura-Mazdaga ótinish hám shaqırıwlar -

ufarzlar, Zardusht ugitlari puqta uqitilib,

" Gohlar" arnawlı yodlattirilgan. Ekinshiden, mútajlik hám

talaplardan kelip shıǵıp, balalarǵa matematika, kúlkise, astronomiya, tariyx, filosofiya, huqıqshoslik,

gigiyena, shıpakerlik kásibi hám basqa pánlerden puqta saboq berilgen. Sabaq processinde uquvchilardan utilgan

temanı shawqımsız tákirarlaw, bárháma este tutıw talap etilgen, iyelengen bilimdi sınap kóriw

maqsetinde uquvchilarning bilim dárejesi úzliksiz bahalanıp barılǵan. Kurinadiki,

zardushtiylik táliymatında ılım-bilimdiń kúshine qattı ıqtıqat etilgen hám jámiyet turmısında

da aqıbet nátiyjede ilmu hikmet yutib shıǵadı, dep esaplanǵan. " Avesto" de joqarıda keltirilgen

dáliller sonı kursatadiki, áyyemgi babalarımız balalardıń tek benuqson túwelishiga ta

bópeliginen dene tárbiyasına jidiy itibar beripgine qalmastan sonıń menen birge, olardıń aqlan

jetik bolıwına, yaǵnıy ilmli bulishiga, hikmet urǵanıwına, ruwxıy sap bulishiga, jaqsılıq

hám jaqsı islik páziyletlerin iyelewlerine da tikkeley g'amxurlik etiwgen. Qısqası, balalarda

etikalıq, intellektual, fizikalıq, jınıslıq páziyletlerdi, miynetsevarlik, isbilermenlik, watanparvarlik,

rostguylik, saqıylıq pazıyletlerin tárbiyalawǵa saldamlı itibar berilgen. Fizikalıq hám

miynetsevarlik tárbiyasınan názerde túwelgen tiykarǵı maqset balalardı jawınger harb jumisına hám

miynetsevarlikka tayarlawdan, jismonan záberdes etip, miynette chiniqgirishdan ibarat

bulgan. Ugil balalarǵa gúres túsiw, otga suwlıq salıw, onı ertlew, buyım bagıw, urchitish hám

tuwdırıw, túye-atlardı kútimlew, olardı basqara alıw, jaylawlarda suruvni utlatish, sharbanı

jırtqısh haywanlar hám qaraqshılardan qorǵaw ushın 50 den zıyat áskeriy quraldı isleta

biliw mamanlıǵın iyelew májburiy bulgan. Olarǵa taǵı shabandozlıq hám uttiz eki qıylı áskeriy óner

urgatilgan. Sonıń menen birge, " Avesto" de qız balalar tárbiyasına da bólek itibar qaratıw kerekligi

aytnadı : " Ugil balalarǵa salıstırǵanda qız balalar ilmu donish urǵanıwǵa

saldamlılaw

kirisiwsinlar. Sebebi olar uzlari tuwılǵan shańaraqta áke ruwzıgerin tártipke salıp, uyge ziynat

berip yursalar, jupi hadalı úyine barǵannan keyin, keleshek násil, yaǵnıy perzentleri tárbiyası, tálimi menen

gúmira bolıwları kerek boladı". Nátiyjede, qız balalar ushın yungdan urshıq menen hám

charhda sabaq iyiriw, shúberekler tuqish, lipaslar tıgıwdan tısqarı, ug'il balalar menen gúres

tunshsh, shabandozlıq, semserbozlik qılıw, qalqan tutıp, ózin raxibinen qorǵaw ete biliw,

otda hár túrlı irkiniwlerden sekrep utish, suwda júziw, uzaqqa juwırıw, nayza irg'itish, oq jaydan kósher

atıw hám basqa fizikalıq -áskeriy ilmiy tájriybeni iyelew májburiy bolǵan. Áne sonnan keyin qızlar

-15, ul balalar - 16 jasında aqsaqal basshılıǵında jámáát aldında arnawlı imtixannan

ótkerilgen. Nátiyjede balogat jasına jetken qızlar ruzg'or júrgiziwdi úyrenip, " kadbonu", yaǵniy

" úy bekasi", jigitler bolsa, " kad xudo" yaǵnıy " shańaraq boshliga" bulish, chupon chulig'ini alıp, at jıljıtıw,

túye minip júriw huqıqın qulga kirgizgenler. " Avesto" de belgilengenler etiliwishe, usha dáwirlerde

er adamlar bir neshe hayal alıw huqıqına iye ekenler. Er adamlar roppa-rosa 16 jasından baslap

úyleniwgen. Hámme waqıt birinshi hayal basqalarına bas bolǵan.

Múqaddes kitap ugitlariga ámel etpey, sonday gúnáni ámelge asırǵanlerge 400 qamshı urıw

sazayı belgilep quyilgan. Eń quwatlı adam da bul jazanıń aqırıǵa shekem shıdam bere almasligini

uylasak, tábiyaatqa nopisand munasábette bulgan gey birew basına túsken táǵdir áyne kezda ulim sazayı menen

teńligi malum boladı"

1. Sonıń menen birge, kúsha esigi janına alat tuplab quygan shańaraq iyesine jámáát

aqsaqalınıń hukmi menen 25 qamshı, suw saqlaǵısh yamasa bulaqtan nopok kuza yamasa chelaqsa suw alǵan

shaxsqa 5 qamshı urılǵan. Salma hám salma buylarida buyım bagıwǵa, atlardı bólewge ruxsat etilmegen:

qudıq hám suw saqlaǵısh suwini patas etkenlerge katga járiyma salınǵan. Bunnan tısqarı, ishimlik suw

dárekleri jaǵaına mevali terek utkazmaslik da adamlardıń atap aytqanda, jetkinshek sog'ligani

saqlaw, hár túrlı keselliklerdiń aldın alıwda zárúrli faktorlardan esaplanǵan.

8-MA'RUZA. O'ZBEKISTONDA vIJDON ERKINLIGI

95

1. hújdan erkinshegi túsiniksi. Xalıq aralıq normativ hújjetlerde hújdan erkinshegi. 2. Ózbekstanda

hújdan erkinliginiń tiykarǵı nızam menen kepillikleniwi. 3. Ózbekstanda iskerlik kórsetip atırǵan

diniy konfensiya hám shólkemler. Missionerlik hám prozitilizm havfini jónge salıw etiliwi.

Tayansh sóz dizbegiler:

diniy ıqtıqat, hújdan,

erkinlik, jámáát, shólkem,

konfessiya, mekeme, nızam, konsitutsiya, kepillikleniw, Ǵárezsizlik, kurfikrlik, sıyınıw, úrp-ádet,

dástúr

1. hújdan erkinshegi adamlardıń psixik álemine, onıń saw hám bárkámallıǵına tikkeley

tásir kórsetedi. Sol sebepli bul máseleniń social kayotdagi ornı hám atqaratuǵın wazıypaları oǵada

mukim. Birlesken Milletler Shólkeminiń ustavidan tartıp barlıq xalıq aralıq kujjat hám

shártnamalarda, kamma mámleketlerdiń konstitutsiya hám nızamlarında hújdan erkinshegi óz ańlatpasın

tapqan. 1948 jılda qabıl etilgen insan kuquqlari ulıwma Deklaratsiyasına muwapıq hár bir insan

pikirlew, hújdan hám dinge sıyınıw erkinshegi huqıqına iye. Bul huqıq óz dini yamasa ıqtıqatın ózgertiw

erkinligin, óz dini yamasa ıqtıqatına ózinshe, sonıń menen birge, basqalar menen birgelikte ámel qılıw

kepilligin, sıyınıw qılıwda hám diniy dástúrlerde jalǵız tártipte yamasa adamlar arasında birge

qatnasıw erkinligin óz ishine aladı.

Bunnan tısqarı bul másele taǵı bir quramalı kodisa - túrli dúńyaǵa kózqaras, ıqtıqatda bolǵan

kisiler ortasındaǵı, mámleket menen dinge sıyınıw, diniy shólkemler menen mámleket ortasındaǵı munasábetlerdiń

ámelde kuquqiy támiyinleniwin kem názerde tutadı. Zero, adamlar mudam túrli dúńyaǵa kózqaras hám

ıqtıqat menen jasaǵanlar hám jasaydılar. Gereń kimning óz ishki dúnyası, óz ıqtıqatı boladı.

hújdan erkinshegi delingende, usı waqıtta puqaralardıń dinga munasábetinen qaramastan,

olardıń teń kuquqliligi, barlıq dinlerdiń nızam aldında teńligi, dinga ıqtıqat qılıw yamasa

etpeslikka salıstırǵanda kesh qanday minnetlemediń ykqligi, diniy shólkemler ushın májburiy

jıynawlar tkplashning ta'qiqlanganligi, diniy ıqtıqatlar sebepli kzaro kek hám jerkenish

qozǵawtıwdıń qadaǵan etnishi sıyaqlı máseleler kem túsiniledi. Dinga ıqtıqat qılıw erkinshegi tek

milliy qáwipsilik hám jámiyetlik rejimin, basqa puqaralardıń kayoti, salamatlıǵı, etikası, kuquqi hám

erkinligin támiyinlew ushın zárúrshilik payda bolıwgandagina shekleniwi múmkin.

hújdan erkinshegi qanday da bir mavkum túsinik emes, ol málim social hámziyatda álbette

kórinetuǵın boladı. SHuning ushın onı konkret tariyxıy, social sharayatsız, ob'ektiv hám sub'ektiv

faktorlarsız oyda sawlelendiriw qılıw qıyın. Bunnan tısqarı «vijdon erkinshegi» túsinigin ilimiy talqin

qılıwda milliy, ideologiyalıq hám materiallıq faktorlardı kem álbette názerde tutıw kerek.

hújdan erkinshegi hám diniy shólkemler máselesi social kayotda gereń mudam mukim hám

quramalı másele bolıp kelgen. Sonlıqtan, onıń zamirida shaxstıń kuquqi, demokratiya,

ádalatparvarlik hám adamgershilik sıyaqlı úlken social, siyasiy, kuquqiy hám etikalıq túsinikler

jatadı.

Dinge sıyınıw salasında dúńya júzilik áhmiyet kásip etken ulamalardıń miyrasların úyreniw,

babalarımız tárepinen kóp ásirler dawamında jaratıp kelingen oǵada úlken, bahasız ruwxıy

materiallıq miyraslardı qayta tiklew mámleket siyasatı dárejesine kóterilgen asa zárúrli wazıypa bolıp qaldı.

Social turmıstı isloh qılıw hám jańalaw processinde ruwxıy qádiriyatlardıń qúdiretli qatlamları

da ashılıp, bunda Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń tarawǵa oida qatar Párman hám

Buyrıqları, ministrler Makkamasining Qararları hám Buyrıqları qabıl etiliwi zárúrli áhmiyet

kásip etdi.

Imom Buxoriy, Bakouddin Naǵısband, Najmiddin Kubro, Imom Termiziy, Imom

Moturudiy, Burxoniddin Marg'inoniy, Abdulxoliq G'ijduvoniy sıyaqlı oyshıllarimizning

yubileylari ktkazildi. Úlken hám bay mádeniyatlarimizning ajıralmas bólegi bklgan islam teoriyası,

96

tariyxı, filosofiyası, kuquqshunosligi, mádeniyatı hám etikası máselelerin tereń krganish ilmimy

izertlewlerde oraylıq krninni iyelep basladı.

2. Ǵárezsizlik sharapatı menen dúnyaǵa kelgen mámleket dúnyalıq ózgeshelikke iye. Bunıń

mánisi mınada, diniy awqamlar mámleketten ajıratılǵan ; mámleket olardıń jumıslarına, bular bolsa mámleket

jumıslarına qospaydı. Gereń birewiniń óz jolı, roli bar. Bul diniy ıqtıqat erkinshegidan kepillik berilgen

qaray erkinshegiga tárep barıw bolıp tabıladı. hújdan erkinliginiń tolıq támiyinleniwi bolsa mámleketimizde

puqaralıq jámiyetin qurıw faktorlarınan biri bolıp tabıladı.

Ǵárezsizlik sebepli ulıwma ruwxıylıqǵa, onıń strukturalıq bólegi, elementi bolǵan dinga, buǵan

ıqtıqat etiwshilerge, bunı kimoya etip, saqlap, rawajlantirib, targ'ib etip turıwshı rukoniylarga

munasábet ózgerdi; anıqrog'i jańalandi, jańalanıp atır. Bulardıń basqarıwshı, birlestiruvchi,

kadrlar tayarlawshı, olardı jay-jayına qo'yuvchi, iskerligi ústinen qadaǵalaw etiwshi, mamanlıǵın

asırıwshı mákemelerge munasábet unamlı tárepke ózgerdi. Islam mákemeleri oqıw orınları,

baspasóz shólkemleri, sıyınıwxonalariga kommunal xojalıq xızmetinen, baylanıs -transport qurallarından

paydalanıw ushın barlıq materiallıq hám ruwxıy múmkinshilikleri jaratıp berilgen.

Bul kol ǵárezsizlik menen ruwxıylıq ortasında tıǵız baylanıslılıq payda bolǵanlıǵı, dinge sıyınıw ushın

qolaylıq jaratılǵanınıń ańlatpası bolıp tabıladı. CHunki dinge sıyınıw ruwxıylıqtıń elementi retinde oǵan tikkeley

járdem berip atır.

Biraq bunnan birewiniń funksiyasın ekinshisi atqaraveradi degen mánis hesh kelip

shıqpaydı. Olar bir-birinen ajıratılǵan ; bir-birin SHo'rolar dáwirindegi sıyaqlı esaptan tısqarı etiw ol yoqda

tursın, katto biykar kem etpeydi, qasında kamkor, totuv jasap ózine tán funköiyalarini

atqaraveradi.

I. Karimov XII shaqiriq Joqarı Keńestiń X sessiyasında 1992 jıl 2 iyunda sóylegen hám

«Bazar munasábetleri hám ruwxıylıq» dep atalǵan sóylewindeyoq dinga jańasha munasábet

tiykarların tolıq bayanlaıp bergen edi. Bunda aytılǵan ediki, ǵárezsiz mámleketimiz dinga, diniy

shólkemlerge keń jol ashıp berdi. Buǵan jaqtı mısal jol menende ilgeri SHo'rolar dáwirinde jılına

ol jaqqa barsa 5-6 kisi xajga barıp kelgenligi belgilengen.

1992 jılda qabıl etilgen Ózbekstan Respublikası Konstituciyasiniń 31-statyasında gereń

bir puqara ushın hújdan erkinshegi kuquqining kepillikleniwi tábiy kol bolıp tabıladı. YÁne bir mukim tárepi -

keyingi jıllarda mámleket menen diniy shólkemler ortasındaǵı óz-ara munasábetlerde salmaqlı

ózgerisler júz bolıp atır. Dinning jámiyettegi ornı tiklenip atır. Diniy awqam hám

shólkemlerdiń iskerlik kórsetiwlerine múmkinshilik jaratılıp atır. Qatar tariyxıy ótmishten qalǵan estelikler diniy

shólkemler ixtiyoriga ótkerildi, jańa meshitler ashılıp atır. Diniy shólkemlerdiń xalıq aralıq

baylanısları kún sayın keńeyip barıp atır.

Ǵárezsizlik jıllarında hújdan erkinshegi principlerin qayta tiklew hám oǵan iyiwmay ámel qılıw

dáwir, kúndelik kayot talabı hám zárúriyatına aylanıp qaldı. 1991 jılda Ózbekstan Respublikası Joqarı

Jıynalısı «vijdon erkinshegi hám diniy shólkemler tuwrısında»gi nızamdı qabılladı. 1998 jılda bul

nızamnıń jańa takriri qabıl etilip, 15 may kúni baspasózde daǵaza etildi hám sol kúnden baslap

ol kúshke kirdi.

Usı nızam 23 elementtan ibarat. Onıń 1-statyasında bul nızamnıń maqseti

nelerden ibarat ekenligi ashıq hám ayqın aytılǵan : «Bul nızamnıń maqseti gereń bir

shaxstıń hújdan erkinshegi hám diniy ıqtıqatkuquqini, dinga munasábetinen qaramastan, puqaralardıń

teńligin támiyinlew, sonıń menen birge diniy shólkemlerdiń iskerligi menen baylanıslı munasábetlerdi

tártipke salıp turıwdan ibarat».

Nızamnıń 3-statyası hújdan erkinshegi kuquqi kaqida bolıp, ol jaǵdayda gereń bir puqara dinga

munasábetin ózi ǵárezsiz anıqlawı, ol gereń qanday dinga ıqtıqatqilish yamasa kesh qanday dinga

ıqtıqatqilmaslik kuquqiga iye ekenligi hám bul kuquq bolsa Ózbekstan Respublikasınıń

Konstitusiyası tárepinen kepilliklanajagi aytıp ótildi.

97

4-elementda puqaralardıń dinga munasábetlerinen qaramastan, teń kuquqliligi kaqida sóz baradı.

Rásmiy kujjatlarda puqaranıń dinga munasábeti kórsetiliwine jol qoyılmawı aytnadı.

hújdan erkinshegi kaqidagi nızamnıń 5-statyasında Ózbekstan Respublikasında dinge sıyınıw hám diniy

shólkemler mámleketten ajıratılǵanlıǵı kórsetilgen. Bul degeni mámleket diniy máseleler menen

shuǵıllanmaydı, diniy shólkem hám diniy basqarma jumıslarına qospaydı. Dinge sıyınıw hám diniy

shólkemler kem mámleket jumıslarına qospasligi kerek. Lekin diniy shólkemler jámiyetlik jumıslarında

qatnasıw kuquqiga egalar.

SHuningdek, usı elementda mámleket túrli diniy konfessiyalar ortasındaǵı tınıshlıq hám tatıwlıqtı

qollap-quwatlawı, konfessiyalar ortasında kekti háwij aldırıwǵa, atap aytqanda, bir diniy

konfessiyadagi dindorni basqasına kirgiziwge qaratılǵan xatti-karakatlarga, missionerlikka jol

qo'ymasligi aytıp ótken.

Diniy shólkemlerge Ózbekstan Respublikasında diniy xarakterge iye bolǵan partiyalar dúziw,

respublikadan sırtdaǵı diniy partiyalardıń bólim yamasa filialların ashıw qadaǵan etiledi.

Dindan mámleketke hám Konstitutsiyaga qarsı úgit-násiyatlaw aparıwda, dushpanlıq, jerkenish, milletleraro

kek oyatıw, etikalıq negizlerdi hám puqaralıq tatıwlıqtı buzıwda, bo'kton, jaǵdaynı

biyqararlastırıwshı jalalar tarqatıwda, akoli ortasında vakima shıǵarıwda kamda mámleketke,

jámiyet hám shaxsqa qarsı qaratılǵan basqa xatti-karakatlarda paydalanıwǵa jol qoyılmaydı.

Terrorizm, narkobiznes hám uyushgan ayıpkerlikke kómeklesetuǵın, sonıń menen birge basqa nápsiqaw

maqsetlerdi kózleytuǵın diniy shólkemler, aǵıslar, sektalar hám basqalardıń bunday xızmetleri

qadaǵan etiledi.

Puqaralar dinga bolǵan munasábetlerinen qaramastan, tálimdiń túrme-túr túrleri hám dárejelerin

iyelewi múmkin. Nızamnıń 9 -statyasında kórsetiliwishe, diniy shólkemlerdiń oraylıq

basqarıw shólkemleri rukoniylarni hám ózlerine zárúr bolǵan diniy xızmetkerlerdi tayarlaw ushın

diniy oqıw orınları dúziwge kaqli. Diniy oqıw orınları Ózbekstan Respublikası Ádillik

ministrliginde dizimnen ótkerilip, tiyisli litsenziya alǵanınan keyin iskerlik kórsetiw kuquqiga

iye boladı.

Joqarı hám orta diniy oqıw orınlarında tálim alıw ushın puqaralar Ózbekstan Respublikasınıń

«Tálim tuwrısında»gi nızamına muwapıq ulıwma májburiy orta tálim alǵanınan keyin qabıl

etiledi.

Diniy tálim beretuǵınlar arnawlı diniy maǵlıwmatı bar kisiler bolıp, balalardı oqıtıw ushın diniy

basqarmanıń yamasa oraydıń ruxsatnamasına ıyelewi kerek. Jeke diniy tálim beriwge

jol qoyılmaydı. Bul nızam -qaǵıydalardı buzǵanlar nızam aldında juwapkerdirlar.

Diniy shólkemler diniy tálim alıw ushın puqaralardı sırt elge jiberiwler hám sırt el puqaraların

tálim alıw ushın qabıllawları múmkin.

Diniy shólkem - bul málim dinga ishonuvchilar hám olardıń jámáátleriniń awqamı bolıp tabıladı (meshit,

shirkew, sinagoga, diniy oqıw orınları hám k. k.). Onı shólkemlestiriw ushın oǵan birdey ıqtıqatqa iye

bolǵan keminde 100 kisi aǵza bolıwı kerek. Ózbekstan Respublikasınıń gereń qanday puqarası 18

jasqa tolǵanınan keyin málim diniy jámiyetke aǵza bolıwı múmkin.

Diniy shólkemler óz múlkine iye boladılar. Ímaratlar, dinge sıyınıw menen baylanıslı buyımlar, islep

shıǵarıw hám qayırqomlıq jumıslarına mólsherlengen imaratlar, pul qarjları kamda diniy shólkemler

iskerligin támiyinlew ushın zárúr bolǵan basqa buyım-múlk diniy shólkemlerdiń múlki

98

kisoblanadi. Diniy shólkemlerge túsetuǵın finanslıq hám múlkshilik qayırqomlıqlardan, sonıń menen birge,

puqaralardan túsken aqshalardan mámleket salıǵı undirilmaydi.

Sıyınıw, diniy úrp-ádet hám dástúrler ótkeriw makalliy kokimiyat tárepinen qadaǵan etnmaydi.

Nızamnıń 3-statyasında kórsetiliwishe, dinga ıqtıqat qılıw yamasa ózge ıqtıqatlar erkinshegi milliy

qawipsizlikti hám jámiyetlik rejimin, basqa puqaralardıń kayoti, salamatlıǵı, etikası, kuquqi hám

erkinligin támiyinlew ushın zárúr bolǵan dárejedegine shekleniw múmkin.

Diniy shólkemler puqaralardı jumısqa alıwǵa kaqlidirlar. Olar mámleket, jámiyetlik kárxanaları hám

shólkemleriniń jumısshı xizmetkerleri menen teńdey salıq tóliydiler, social támiyinleniw hám

qamsızlandırıw qılıw xızmetlerinen paydalanadılar. Ulıwma tiykarda pensiya alıw kuquqiga egalar.

Nızamnıń aqırǵı 23-statyasında «vijdon erkinshegi hám diniy shólkemler tuwrısında»gi nızamdı

buzǵan kisiler nızam aldında juwap beriwleri kórsetilgen.

Konstitutsiyada kurfikrlilik, hújdan hám diniy ıqtıqaterkinligi máselelerine úlken itibar berilgen.

Ol jaǵdayda dinning tárbiyalıq akamiyatiga jáne de kóbirek itibar beriliwi kerekligi kórsetilgen.

Darkaqiqat, ótken 8 jıl dawamında Kishi hajı ziyaratı saparına 18 mıń, xajga 24 mıń puqara barıp

kelgen. Kozir respublikamızda 3100 den zıyat diniy jámáát erkin islep, áyyemgi konfessiya

biymálel iskerlik kórsetip atır. Bir ǵana musulmanlardıń 2 mińnen aslam machiti, 11 medresesi,

Islam izertlewleri orayı, musulman diniy mekememesi, onıń kitapxanası bar; gazeta hám jurnalları

shıǵarılıp atır, tarqatilayapti. Dinge sıyınıw ǵayratkerlerine ǵalabalıq informaciya quralları qapılar keń ashıp

qoyılǵan ; diniy ádebiyatlar on, júz mıń nusqalap baspa etilip atır ; mámleket olardı bajıxana

inventarları, satıw dúkanları menen támiyinlep, dáramat salıǵı almay tarqatıwǵa múmkinshilik jaratqan.

Qálegen studentlerdiń shet el medrese, universitetlerge barıp oqıp keliwlerine sharayat jaratılǵan.

Diniy iyiliwgoklar, atap aytqanda Ismoil Buxoriy, Kakim Termiziy, Bakovuddin Naǵısbandiy

zıyaratgoklari kompleksleri, Mirarab medresesi, machit v. x. remontlap berildi.

Juwmaq mınada, ǵárezsizlik sharayatlarında dúnyalıq mámleket júzege keliw etilgen; dinge sıyınıw mámleketten

ajıratılǵan ; lekin jámiyetten ajıratılǵan emes. Mámleket hám dinge sıyınıw arasındaǵı ilgeri qarama-qarsılıq,

tushunmovchilik, qolaysızlıqlar tamamlanılıp, ornına kamkorlik, tatıwlıq munasábetleri ornatılǵan. Bul

jumıstı Ózbekstan Respublikası ministrler makkamasi qasındaǵı Diniy jumıslar wákilligi ámelge

asıradı.

3. Diniy dúńyaǵa kózqaras - dunyadaǵı waqıya hám kodisalar sebeplerin ilokiy kúshler, aldınan

belgilengen maqsetler menen baylanıstırıp túsindiriw bolıp tabıladı.

Diniy dúńyaǵa kózqarastıń baslanǵısh elementi - bul diniy sezim bolıp tabıladı. Diniy sezim bul

adamlardıń teberik hám áziz, dep oyda sawlelendiriw etiletuǵın janzatlarǵa, múqaddeslestirilgen

buyımlar, shasxlar, jaylarǵa, bir-birlerine, kz-kziga, sonıń menen birge, ilokiy mazmunda aytılǵan

tábiyaat hám jámiyet kodisalariga munasábetlerinde payda bkladigan kissiyot bolıp tabıladı. Diniy sezim tug'ma

bklmaydi, ol kisi yamasa kisiler jasaytuǵınlıq social hám rukiy shárt-shárayatlar tiykarında vujudga

keledi. Diniy sezim kisidegi kis-kayajon, keshinma, rukiy kolat menen baylanıslı bkladi. SHuni búydew

kerek, gereń qanday kis-kayajon, rukiy keshinma, diniy sezimdi tug'idiravermaydi. Bul kis- kayajon

hám rukiy keshinmalar qashanda málim diniy qıyallar, diniy ideyalar hám qarawlar menen kkshilib,

málim yknalish, málim mánis kásip etken táǵdirdagina diniy sezimge aylanadı.

Diniy dúńyaǵa kózqarastıń ekinshi elementi - bul diniy isenimler bolıp tabıladı. Diniy isenimler kz mazmunı

menen dúnya hám odaǵı waqıya - kodisalarni ilokiy ıqtıqat tiykarında túsiniw menen baylanısqan

qıyallar hám túsinikler bolıp tabıladı. Mısalı, bunday isenimlerdiń úlgisi retinde islam dininiń

sunmiylik mazkabida qáliplesken iyman talaplarına tiyisli isenimlerdi kkrib shıǵıw múmkin. Olar

Ollokning birden-birligi, perishtelerdiń bar ekenligi, diniy kitaplardıń múqaddesligi, okiratning

bar ekenligi, táǵdirdiń ilokiyligi, klgandan keyin qayta (qıyamet kúni) tiriliw múmkinligi bolıp tabıladı.

Diniy dúńyaǵa kózqarastıń náwbettegi elementi - bul qandayda buyımǵa, zatqa, kayvon hám

terekke, kisige yamasa xudoga sıyınıw bolıp tabıladı.

99

Sıyınıw ápiwayı yamasa quramalı bklishi múmkin. Sıyınıwdıń ápiwayı kkrinishi - adamlardıń

kúndelik kayotida ilokiy kúshlerge toat-sıyınıw etiwi bolıp tabıladı. Sıyınıw diniy qıyallar hám ideyalardı

ańlatpa etiwshi, ilokiy kúshlerge, ilokiy ob'ektlerge qaratılǵan jalǵız yamasa jámáát bklib atqarılatuǵın

ramziy katti-karakat bolıp tabıladı. Mısalı, tazim qılıw, tiz chkkish, iyiliw qılıw, bas iyiw, qkl ayqastırıw,

chuqinish, toat-sıyınıw etiwler sıyınıwdıń ápiwayı kkrinishlari bolıp tabıladı.

Namaz kqish, Quran kqish hám kqitish, qurbanlıq hám xudoyi qılıw, diniy bayramlardı

bayramlaw sıyınıwdıń quramalı formaları bolıp tabıladı. Sıyınıw diniy ıqtıqat menen bekkem baylanıslı.

Diniy ıqtıqat diniy dúńyaǵa kózqarastıń eń mukim elementi bklib, ol ǵayrı tábiy kúshler hám ilokiy

janzatlarǵa, diniy oyda sawlelendiriw hám túsiniklerge diniy ideyalar hám qarawlarǵa skzsiz ıseniwi bolıp tabıladı.

Missionerlik - eń ulıwma mániste qandayda bir dinga ıqtıqat etiwshi xalıqlar arasında basqa

dinni targ'ib qılıwdı ańlatadı. Missionerlik, tiykarınan, xristianlikka xos bolıp tabıladı. Bunday háreket

xristianlik vizantiya imperiyasining mámleket dini retinde daǵaza etilgen waqıttan berli alıp barılmaqta.

Xristian ruxaniyları daslep missionerlik háreketin Evropa hám Jaqın Shıǵıs daǵı kóp qudaylıqqa

ıqtıqat etip kelgen xalıqtı jalǵızxudolikka targ'ib qılıw bayraǵina astında alıp bardi. Nátiyjede

Iv asirde payda bolǵan xristian missionerligi XIII-XvI ásirlerde Indiya, Kitay, Yaponiyaǵa

kirip bardı.

Katolik shirkewinde missionerlik Ispaniya hám Portugaliya imperiyalari tashkil tapqannan keyin (XIII-

XvI ásirler) kúshaydi. Missionerlik Rim imperiyasiga jańa erlerdi óz tásiri astına alıwda úlken

járdem berdi. Katolik missionerligiga basshılıq qılıw ushın papa Grigoriy Xv 1662 jılda Diniy

úgit-násiyatlaw kongregatsiyasini shólkemlestiriw etdi. Missionerlik XIX asirde tazadan aktivlesdi, ásirese, xristian

missionerlari Afrikada xızmetlerin kúshaytirdilar hám óz mámleketleriniń siyasatın ótkeriwge

járdem berdiler.

Joqarıdaǵı maǵlıwmatlar da missionerlik óz tariyxına iye ekenin kórsetedi. Sonday

bolsada, xristian diniy shólkemleri tárepinen alıp barılıp atırǵan missionerlik háreketi búgingi

kunge shekem ko'pdan-kóp tartıslarǵa sebep bolıp atır. Zero, házirgi dáwirde jáhán xalqınıń tolıq

kóbisi óz dinine, kóbinese jalǵızxudolikka iye bolǵan dáwirde «missionerlik» unamsız

bir jaǵdayǵa aylanıp qalǵanın atap ótiw zárúr.

Áyne waqıtta, «missionerlik» túsiniginiń ózi túrlishe talqin atırǵanın da belgilengenler

etiw kerek. Atap aytqanda, protestant diniy shólkemleri «missionerlik» sózin biykar etediler hám óz

xızmetlerin «evangellashtirish» túsinigi menen anıqlama beriwge háreket etediler. Bunı olar

Bibliyaning strukturalıq bólegi bolǵan áwliye Markdan kelgen Evangeliyadagi xristianlar ushın jáhán

uzra óz dinlerin barlıq xalıqlarǵa etkazish zárúrligi tuwrısındaǵı kórsetpediń atqarılıwı retinde

usınıs etediler.

Sol orında bir jaǵdayǵa itibar qaratıw zárúr. Bibliyaning múqaddes kitaplıǵın hesh kim

biykar etpeydi. Usınıń menen birge, ol jaǵdayda belgilengen joqarıdagiga uqsas pikirlerdiń áyne Bibliya

jazılǵan dáwir ushın tuwrı keliwligin ayırım xristian diniy shólkemleri túsiniwdi

qálemeyotganliklarini hám olar alıp baratırǵan háreketler haqılı narazılıqlardı keltirip

shıǵarayotganini atap ótiw zárúr.

Belgilengen jaǵdaylar da missionerlik búgingi kúnde dinge berilgenliktiń ayriqsha kórinisi

retinde kórinetuǵın bolıp atırǵanın kórsetedi.

“ P

rozelitizm”

- bul tuwrıdan-tuwrı qandayda bir dinga ısengen puqaranı óz dininen waz

keshiwge hám ózge dinni qabıllawǵa májbúrlew bolıp tabıladı.

Prozelitizm keltirip shıǵarap atırǵan unamsız aqıbetlerdi ayırım turmıslıq mısallarda da kóriw

múmkin. Atap aytqanda, bizge qońsılas bolǵan ayırım mámleketlerde xristian dinin qabıl etken kisiler

opat etkende ólikti áwliyege qoyıw menen baylanıslı máseleler kelip shıǵıp atır. Óliktiń

musulman ata-anaları óz perzentlerin xristian mazarına kómiw etiwdi qálemaganlari, musulmanlar

bolsa xristian dini wákili ólikin óz musulman biradarları jatqan jayǵa qoyıwdı istamaganliklari

nátiyjesinde kelispewshilikler júzege kelip atır.

100

Sonıń menen birge, xristian dinin qabıl etken kisi óz balasın súnnet etdirishni qálemagani,

onıń ákesi bolsa, óz aqlıǵın musulman úrp-ádetlerine kóre súnnet etdirishni qálegeni sebepli áke-

bala ortasında jánjeller kelip shıqqanı da málim.

Joqarıdaǵı sıyaqlı mısallardı taǵı dawam ettiriw múmkin. Biraq solardıń ózi da

missionerlik hám prozelitizm háreketleri basqa dinni qabıl etken túpkilikli millet wákilleri shańaraqlarında

dawlar hám jánjellerdiń háwij alıwına hám de islam dinine tiyisli xalıqta xristianlikning ayırım

baǵdarları wákillerine salıstırǵanda dushpanlıq sezimleriniń payda bolıwı arqalı dinleraro hám

milletleraro dawlardı keltirip shıǵarıwına jay jaratılıwması múmkinligin ayqın oyda sawlelendiriw qılıw

imkaniyatın beredi.

Usınıń menen birge, dinge sıyınıw milliy ruwxıylıq hám mádeniyat strukturalıq bólegi, milletti birlestirib

turıwshı zárúrli faktorlardan biri ekenin de yoddan shıǵarmaslik kerek. Bir tilde soylesetuǵın,

ulıwma tariyx hám birden-bir mámleketke iye bolǵan, biraq túrli dinlerge yamasa diniy jónelislerge ıqtıqat

etetuǵın milletler eli ishki milliy birlikti támiyinley almay atırǵanı, kishkene bir sebep qayta -

qayta tartıslı jaǵdaylar hám puqaralar urısınıń kelip shıǵıwına jay jaratıp atırǵanı da sonday

juwmaq shıǵarıw imkaniyatın beredi. Máseleniń áne sol tárepine itibar berilsa, missionerlik hám

prozelitizm háreketleri artında diniy jerde milletti ishinen bolıp taslawǵa qaratılǵan nápsiqaw

siyasiy maqsetler jatqanın hám ol keltirip shıǵaratuǵın baxıtsızlıqlardı ańlap etiw múmkin.

Missionerlik hám prozelitizmning formaları. XXI ásir basında missionerlik rasında da

ayriqsha ayrıqshalıqlar kásip etpekte. Bárinen burın, missionerlar konkret mámleketler degi social -

ekonomikalıq jaǵdaydan ózleriniń nápsiqaw maqsetlerine erisiwde ónimli paydalanıwǵa háreket

qılıp atırǵanliklarini atap ótiw zárúr. Bunda boquvchisini joǵatǵan balalar, qarawchisiz qalǵan

ǵarrılar hám de mayıplar máseleleri menen shuǵıllanatuǵın shólkemler hám mákemelerge

qayırqomlıq járdemlerin kórsetiw, xalıqtıń nashar qatlamların materiallıq qollap-quwatlaw hám

mútájlerdi azıq-túlik menen támiyinlew, olarǵa medicinalıq járdemdi shólkemlestiriw arqalı óz qarawları hám

háreketlerine qayırqomlıqtı oyatıwǵa intilmoqdalar.

Missionerlarning túrli mámleketlikler, atap aytqanda, Oraylıq Aziya regioni mámleketlerinde alıp

baratırǵan ámeliyatı analizi xristianlikni targ'ib qılıwda arnawlı Ádebiyatlar, audio hám

videokassetalarni jergilikli tillerde tayarlaw hám biypul tarqatıw, masihiylikka shaqırıq ideyaları

menen sug'orilgan arnawlı gazeta hám jurnallardı baspa qılıw máselelerine da bólek itibar

berilip atırǵanın kórsetedi.

Áyne waqıtta, sport to'garaklari tashkil qılıw hám jarıslar uyushtirish, olardıń

qatnasıwshılarına xristianlikni targ'ib etiwshi arnawlı bukletlar tarqatıw jáne sıylıqlar beriw hám de

xalıqtıń túrli qatlamları menen turaqlı baylanısde bolıw hám tásir ótkeriw sheńberin keńeytiw

maqsetinde medicina, tálim-tárbiya tarawına arnawlı kadrlardı jiberiw (medicinalıq xizmetker,

oqıtıwshı -tárbiyashı hám sh. k.) jolı menen «tayanch noqatni» shólkemlestiriw hám oǵan súyengen halda

missionerlikni kúsheytiwge umtılıw da bar ekenligin atap ótiw kerek.

Erkin úgit-násiyatlaw alıp barıw hám iskerlik sheńberin keskin keńeytiw maqsetinde ayırım

missionerlik shólkemleriniń óz háreketlerin xalıq aralıq mámleketlik emes shólkemleri mártebeinde ámelge

asırıwǵa umtılıp atırǵanı da házirgi dáwirdegi missionerlikning zárúrli qásiyetlerinen biri bolıp tabıladı.

Bunday umtılıw artında ayriqsha logika bar, álbette. Tájiriybe bunday mártebe missionerlik iskerligi

haqılı kelispewshiliklerdi keltirip shıǵarǵanda olardıń xalıq aralıq huqıq normalarini sıltaw etiwine hám

onıń qorǵaw mexanizmlerinen paydalanıwǵa urınıslarına, óz háreketlerin qurǵaq shóp-po'shlashga hám

juwapkerlikten shaǵılısıwǵa umtılıwlarına jay jaratılıwmasın kórsetedi.

Missionerlar zamanagóy texnika hám texnologiya, ǵalabalıq informaciya hám kommunikatsiya

quralları múmkinshiliklerinen da nátiyjeli paydalanıwǵa háreket etpekteler. Túrli mámleketlikler hám

regionlarda jumıs júrgizeip atırǵan missionerlar internet tarmaǵı arqalı óz xızmetlerin

101

muwapıqlashtirayotgani, finanslıq aqshalardı biymálel ol mámleketten bul mámleketke

ótkerayotgani da sonday juwmaq shıǵarıw ushın tiykar boladı. Bunday jol menen missionerlar

hám olardıń qáwenderleri ol yamasa bul mámleket degi diniy teń salmaqlılıqtı izdan shıǵarıw, jalǵan adamgershilik

járdemi kórsetiw sıltawında óz tásir dóńgeleklerin keńeytiwge intilmoqdalar.

6. 2

Diniy sektalar iskerliginiń aqıbetleri hám missionerlikning milliy turmısqa abayı.

Ásirler dawamında jurtımızda miyir-qayır-saqawat hám aqıbet, jaqsı islik hám jaqsılıq, tınıshlıq hám doslıq

ideyalarına tiykarlanatuǵın, olardı targ'ib etetuǵın túrli dinlerge ıqtıqat etetuǵın kisiler sherik hám

birlikli jasap kelgen. Atap aytqanda, áyyemginen úlkeimizde islam, nasroniylik, iudaizm sıyaqlı dinler

qasında jasap kelgen. Iri qalalarımızda meshit, shirkew hám sinagogalar iskerlik

kórsetkeni, tariyxımizning eń quramalı hám salmaqli dáwirlerinde de olar ortasında kelispewshilik hám

waqıyalar bolmaǵanı da bunıń tastıyıǵı bolıp tabıladı.

Búgin da mámleketimizde túrli konfessiyaga tiyisli diniy shólkemler iskerlik

kórsetip atır, puqaralarımız óz diniy ámellerin erkin ótew etip kelip atırlar.

Diniy shólkemler óz xızmetlerin ámelge asırıwları hám mámleket turmısında aktiv qatnas

etisleri ushın barlıq shárt-shárayatlar jaratılǵan. Bul boyınshaǵı huqıqıy tiykarlar Ózbekstan

Respublikasınıń Konstitusiyasında, «vijdon erkinshegi hám diniy shólkemler tuwrısında»gi Nızamda

óz ańlatpasın tapqan. Áne sol tiykarlar mámleketimizdegi barlıq dinge sıyınıw wákilleriniń sherik, birlikli

bolıp, ullı hám ortaq ideyalar jolında háreket etiwi ushın múmkinshilik jaratadı.

Ǵárezsizlik jıllarında dinge sıyınıw salasında júz bolǵan ózgerislerdi anıq mısallarda da kóriw

múmkin. Atap aytqanda, 2007 jıldıń 15 aprel jaǵdayına kóre, Ózbekstan Respublikası aymaǵında jámi

181 noislomiy diniy shólkem iskerlik aparıp atır. Olar qatarında Orıs Pravoslav shirkewi (36 ),

Rim-katolik shirkewi (5), Evangel xristian-baptistlar shirkewi (23), Tolıq ınjılshı xristianlar

shirkewi (21), Ettinchi kún xristian-adventistlar shirkewi (10 ), Novoapostol shirkewi (4), Nemis

Evangel-lyuteranlar shirkewi (3), Arman Apostollik shirkewi (2), «Iegov gúwalari» shirkewi (1),

«Tolos Bojiy» shirkewi (1), Koreys protestant shirkewleri (58), evreyler diniy jámáátleri (8),

Bahoiylar diniy jámáátleri (6 ), Buddaviylar sıyınıwxonasi (1), Krishnani ańǵarıw jámiyeti (1),

Bibliya kitap jámiyeti (1) ni sanaw múmkin.

Sol menen birge ǵárezsizlik jıllarında Pravoslav hám Protestant seminariyalari da iskerlik

kórsete baslaǵanın atap kórsetiw zárúr. 2006 -2007 oqıw jılında Pravoslav seminariyasida 47 dana

hám Protestant seminariyasida 33 dana student tálim alıp atır.

Belgilengen dáliller de ótken jıllarda júz bergen ózgerisler keń kólemli ekenin,

jurtımızda diniy tolerantlıq (tolerantlik), konfessiyalararo húrmet, bir-birin túsiniw tiykarǵı

turmıslıq principlerden birine aylanǵanın kórsetedi.

Ilimiy derekler Ózbekstan dáslepki diniy qaraw hám qıyallar júzege kelgen eń áyyemgi

úlkelerden biri ekeninen dárek beredi. Úlkemizde áyyemgi zamanlardanoq zardushtiylik, buddizm,

Evreylik, nasroniylik sıyaqlı dinler wákilleri tınısh -totuv iskerlik alıp barǵanlar. Bul haqqında

Respublikamız Prezidenti Islam Karimov sonday deydi: «Musulmanlar hám xristianlarning

Ózbekstan jayinde birgelikte hamnafas bolıp jasawı diniy-ruwxıy tatıwlıqtıń kemde-kem ushraytuǵın

tımsalı hám barlıq dinge sıyınıw wákillerine salıstırǵanda tolerantlıqtıń eń jaqsı úlgisi dep

esaplanıwına arzigulikdir».

Mámleketimizde ótkerip kelinip atırǵan abıraylı xalıq aralıq ánjumanlar qatnasıwshıları da

Ózbekstanda dinge sıyınıw salasında alıp barılıp atırǵan reformalar hám de taǵı basqa mámleketliklerge ibrat bola

alatuǵın diniy tolerantlıqtı tán alıw etken halda húkimetimiz siyasatı, Ózbekstanda barlıq dinge sıyınıw

wákillerine jaratılǵan erkinlikler hám diniy tarawdaǵı úlken ózgerislerden zor tásirler alǵanların

da aytıp kelip atırlar.

102

Haqıyqattan da, mámleketimizde milletleraro awızbirshilik hám diniy tolerantlıq salasındaǵı

mámleket siyasatı basqalarǵa úlgi bóle alatuǵın dárejede desek bórttirip aytılǵan gáp bolmaydı.

Respublikamızda YuNESKO raxnamoligida «Jáhán dinleri - tınıshlıq mádeniyatı jolında»

temasında dinleraro baylanıs xalıq aralıq Kongressi, musulman hám xristian teologiyashıları qatnasıwında

«Bir aspan astında» xalıq aralıq xristian-musulman konferenciyası ótkerilgeni, Orıs pravoslav shirkewi

Tashkent hám Orta Aziya eparxiyasining 125 hám 130 jıllıǵı, Evangel-Lyuteran jámááti, Rim-katolik

shirkewi hám Arman apostollik shirkewleriniń 100 jıllıǵı bayramlangani da bunı tastıyıqlaydı.

Áwele, zamanagóy missionerlikka tán ayrıqshalıqlar bunday háreketlerdi respublikamızda

ámelge asırıwǵa umtılıp atırǵan shólkemlerge de ol yamasa bul dárejede xosligini atap kórsetiw kerek.

Sol menen birge, mámleketimizdegi turaqlı sociallıq-ekonomikalıq jaǵday, alıp barılıp atırǵan

kúshli hám sistemalı social qáwipsizlik siyasatı, milliy ideya kontseptsiyasınıń islep shıǵılǵanı hám

oǵan tiykarlanǵan halda alıp barılıp atırǵan ideologik tárbiya hám ruwxıy -bilimlendiriw úgit-násiyatlaw jumısları,

xalqımızdıń óz ıqtıqatında bekkemligi missionerlik háreketleri jolında saldamlı tosıq bolıp

xızmet etip atırǵanın da atap ótiw zárúr.

Bizge qońsılas bolǵan ayırım mámleketlerden ayrıqsha túrde, mehribanlıq hám ǵarrılar úyleri,

mayıplar awqamlarınıń mámleket qarawında hám qorǵawında ekeni, jas áwladtı jismonan

quwatlı hám ruwxıy bárkámal etip tárbiyalaw jolında alıp barılıp atırǵan sistemalı jumıslar da

bunday háreketlerdiń aldın alıwǵa xizmet etip atır.

Sonday bolsa -de, missionerlar mámleketimizdegi jaǵdayǵa maslasqan halda óz

háreketlerin tashkil etiwge urınayotganliklarini da yoddan shıǵarmaslik kerek. Atap aytqanda,

xristian diniy shólkemlerinde sıyınıwlardı ózbek hám basqa jergilikli tillerde aparıw, arnawlı

diniy Ádebiyatlardı mámleketimiz aymaǵına alıp kirisiw hám tarqatıw jolındaǵı háreketler putkinley

tóqtadı, dep bolmaydı. Atap aytqanda ko'rilayotgan ilajlarǵa qaramay, birinshi náwbette «Iegov

gúwalari» diniy shólkemi wákilleri óz missionerlik xızmetlerin sol tárzde aparıwdı dawam

ettiriwge urınmoqdalar. Mısalı, 2006 jıldıń sentyabr ayınan baslap shirkewdiń eń tiykarǵı

baspalarınan biri bolǵan «Storojevaya bashnya» jurnalı «Qaraqshı minarı» atı astında dáslepki ret

ózbek tilinde baspadan shıqtı hám túrli nızamǵa qarsı jollar menen respublikamızǵa alıp kiriwge

háreket etińip atır. Usı waqıtta, olar uyma-úy yurib, ashıqtan -ashıq óz dinlerine shaqırıq etiwge,

go'yoki tek olardıń dinleri haqıyqıylıǵı, basqa dinler bolsa botil ekeni haqqındaǵı ideyanı

sıńırıwǵa háreket etpekteler.

Missionerlar tiykarǵı itibardı aralas millet wákillerinen ibarat shańaraqlardıń aǵzaları, ilgeri hesh

bir dinga ıqtıqat etpegen, salmaqli qástelikke, judolikka, materiallıq qıyınshılıqqa dus kelgen, etika

ońlaw mákemelerinden shıǵıp kelgen, yaǵnıy materiallıq hám ruwxıy kómekke mútáj adamlarǵa

qaratmoqdalar. Sonıń menen birge, gereń-gúńelekler, mayıplar arasında aktiv jumıs aparıwǵa háreket qılıw

da tez-tez gúzetilip atır. Usınıń menen birge, oqımıslı adamlardıń túrli qatlamları wákilleri - oqıtıwshılar,

vrachlar, artistler arasında úgit-násiyatlawdı kúsheytiwge umtılıwı da bar ekenligin atap ótiw zárúr.

Ókiniw menen aytamız, bunday úgit-násiyatlawǵa ergashayotgan hám kelip shıǵıwı musulman bolǵan puqaralar da kem

bolsada bar ekenin atap kórsetiw kerek.

Respublikamız ǵárezsizlikke eriskennen keyin, onıń aymaǵı kóplegen xristian baǵdarları

ushın go'yoki «ochilmagan qorǵaw»ni anglatdi hám olar biziń jurtımızda birinshilerden bolıp

o'rnashib alıwǵa háreket ete basladılar. Sol jol menen joqarıda atı tilge alınǵan «Iegov

gúwalari» diniy shólkemi wákilleri Ózbekstanda jaylasıp alıp, óz iskerlik sheńberin

keńeytiw háreketine tústi.

«Iegov gúwalari» shirkewi 1870 jılda Charlz Rassell tárepinen islengen. 2007 jıldıń

1 yanvar kúnindegi jaǵdayǵa kóre, dúnya boyınsha iegovochilarning muǵdarı shama menen 6, 7 million

kisin quraydı, dep esaplanadı. Shólkem aǵzaları xudoni Iegov atı menen ataydilar. Olardıń

103

táliymatına kóre, Iegov adamlar arasından eń jaqsıların tańlap alıp, olardı óziniń sadıq

adamları, dep atlar eken.

Maǵlıwmatlarǵa kóre, Ózbekstanda birinshi iegovochilar 1950-jıllardıń aqırı - 1960 -

jıllardıń baslarında payda bolǵan. 1972 jılda Angren hám Chirchiq qalalarında olardıń dáslepki

jámáátleri payda bolǵan. Keyinirek basqa qalalarda da iegovochilar payda bolǵan.

Tashkent qalasında birinshi iegovochilar 1960 -jıllarda payda bolǵan.

Búgingi kúnde respublika boyınsha tek bir «Iegov gúwalari» shirkewi - Chirchiq

qalasında rásmiy iskerlik aparıp atır.

«Iegov gúwalari» shirkewiniń MDHdagi oraylıq basqarıw organı Sankt-Peterburg

qalasında, Oraylıq Aziya boyınsha regionlıq orayı bolsa Almatida jaylasqan. Maǵlıwmatlarǵa

kóre, diniy shólkemdiń respublikamız aymaǵındaǵı jámáátlerine 3000 ga jaqın iegovochilar

birikkan.

“Iegov gúwalari” jámáátleri tárepinen zor berip missionerlik shaqırıqın ámelge asırıw

jaǵdayları ushırasıp turıptı. Kishi hámeldar shólkemler tárepden bunday jaǵdaylarǵa toqtatıw beriw ilajları

ko'rilmoqda. Mısalı, 2008 jıldıń ózinde diniy shólkemdiń Samarqand hám Qarsı qalasındaǵı 13

dana aǵzası basqarıw, 3 dana aǵzası bolsa jınayatlı juwapkerlikke tartıldı.

Missionerlik iskerligindegi “Tolıq ınjıl xristianlar” shirkewi, “Evangel xristian-baptistlar”

shirkewlerin házirde missionerlikda eń kóp fosh bolıp atırǵan shólkemler qatarında kórsetiw

múmkin.

Ínjılshı protestant-masihiy diniy shólkemleri maqsetli materiallıq hám ruwxıy járdem

kórsetiwdi ilgirlershe shólkemlestiriw jolı menen katoliklik hám pravoslavlikka ıqtıqat etetuǵın

puqaralardı, ayırım jaǵdaylarda kelip shıǵıwı musulman bolǵanlardı óz táreplerine og'dirib alıw

jolındaǵı háreketlerdi aparıp atırlar.

Maǵlıwmatlarǵa kóre, búgingi kúnde jáhánda shama menen 120 millionǵa jaqın tolıq ınjılshılar

bar. Diniy jóneliske rásmiy 1901 jıldıń 1 yanvarında AQShning Kanzas shtatındaǵı Tapeke

qalasında Charlz Parxem tárepinen tiykar salınǵan. Búgingi kúnde shirkew Arqa Amerika,

Skandinaviya, Italiya, Braziliyada úlken jámáátlerine iye. AQShdagi eń iri jámáát «Quday

Assambleyasi» dep ataladı.

Ózbekstan Respublikası aymaǵında usı jóneliske tiyisli birinshi shólkem 1985 jılda

Tashkent qalasında islengen (keyinirek ol orayǵa aynalǵan ).

Búgingi kúnde respublika boyınsha Tolıq ınjılshı xristianlar shirkewleri orayı quramında

jámi 21 diniy shólkem bar.

Tolıq ınjılshı xristianlar shirkewleri orayı qadaǵalawdan shaǵılısıw maqsetinde óziniń

iskerligin mámleket paytaxtı Tashkent qalasından talay jıraqta jaylasqan aymaqlarda alıp

barıwǵa háreket qılıp atır.

Usı waqıtta, Tashkent hám Andijan qalalarındaǵı dizimnen ótpegen gruppalar iskerligine

shek qoyıldı. Házirgi kúnde rásmiy iskerlik kórsetip atırǵan Tolıq ınjıl xristianlari shirkewi aktivleri

ayırım orınlarda jergilikli millet wákillerin qosqan halda bólek diniy gruppalar shólkemlestiriwge

urınayotgani, diniy Ádebiyatlardıń tarqatılıwı halları uchrayotgani haqqındaǵı informaciyalar bar.

Maǵlıwmatlarǵa kóre, usı Ádebiyatlardıń kóbisi bizge qońsılas bolǵan ayırım mámleketlikler

aymaǵınan alıp kirilmoqda.

Evangel xristian-baptistlar shirkewleri Keńesine tiyisli diniy shólkemler haqqında gáp ketar

eken, olar respublika aymaǵında dizimnen ótken Evangel xristian-baptistlar shirkewleri

Awqamına baylanısı bolmaǵan diniy shólkemler toparı esaplanishini atap ótiw kerek. Evangel

xristian-baptistlar Keńesine tiyisli shólkemler óz diniy qarawlarına tayanǵan halda sanalı

túrde Ádillik keńselerinde dizimnen ótiwden bas tartıp kelip atırlar. Usınıń menen birge, olar túrli

104

qıylı diniy dástúrlerdi nızamǵa qılap túrde ótkeriwge háreket etip kelip atırlar jáne bul menen

huqıq -úgit-násiyatlaw mákemeleriniń tıyanaqlı minez-qulqların keltirip shıǵarıp atırlar.

Túrli shet el mámleketlerde áyne joqarıdaǵı eki gruppa iskerligi maydanınan kóplegen

narazılıqlar kelip shıǵıp atır. Olar ózleriniń máselelerin shet el mámleketler degi raxnamolari

hám qáwenderleri járdeminde sheshiwge umtılıwları menen ajralıp turıwların da atap kórsetiw kerek.

Krishnani ańǵarıw jámiyeti áyyemgi hind múqaddes kitapları - vedalarga tiykarlanǵan, jańa

payda bolǵan diniy birlespelerden biri bolıp tabıladı. Dúnya boyınsha Krishnachilarning ulıwma sanı anıq

emes. Krishnachilarning atap ótiwishe, dúnyanıń túrli múyeshlerinde olardıń 150 den artıq

sıyınıwxonalari bar.

Jámiyet 1966 jılda AQShda payda bolǵan. Tiykarlawshisi - A. Ch. Bxaktivedanta Svami

Prabxupada. 1970-jıllardan baslap krishnaizm túrli mámleketke tarqala baslaǵan. 1971 jıl

iyunda Shrila Prabxupada Moskvaǵa kelgen. Sol waqıttan baslap krishnachilarning burınǵı Kebiro

mámleketindegi rawajlanıwı baslanǵan.

Krishnachilar óz iskerliginde Shrila Prabxupadaning dóretpelerine tiykarlanadılar. 1990 -jıllardıń

ortalarında Tashkent qalasında jaylasqan Krishnani ańǵarıw jámiyeti wákilleri qalanıń túrli

múyeshlerinde sıyınıw kiyimlerinde yurib, túrli Ádebiyatlar satıw menen shuǵıllanganlar. Olar menen

alıp barılǵan ilajlar nátiyjesinde krishnachilarning bul túrdegi iskerligine toqtatıw berildi.

Sonday eken, missionerlik respublikamız xalqı paraxatshiliqti hám arqayınlıǵı ushın abay

ekenin tereń ańǵarıw, onıń aldın alıw hám de qarsı gúres boyınsha sistemalı hám evolyuciyalıq islerdi

aparıw hár bir puqaranıń millet hám watan aldındaǵı múqaddes minneti esaplanadı.

6. 3 Missionerlikka qarsı gúrestiń huqıqıy -ámeliy tiykarları. Missionerlik ushın

juwapkerlik máselesiniń huqıqıy tiykarları Ózbekstan Respublikası Konstituciyasiniń 31-

statyasında «Hámme ushın hújdan erkinshegi kepillik beriledi. Hár bir insan qálegen dinga ıqtıqat

qılıw yamasa hesh qaysı dinga ıqtıqat etpeslik huqıqına iye. Diniy qarawlardı májbúran

sıńırıwǵa jol qoyılmaydı», degen qaǵıyda bekkemlenip qoyılǵan.

Bul da missionerlik hám prozelitizm háreketleri konstituciyalıq principlerge pútkilley qarsı

ekenin kórsetedi.

«vijdon erkinshegi hám diniy shólkemler tuwrısında»gi Nızamda joqarıdaǵı konstituciyalıq

princip jáne de konkretlashtirilganini kóriwimiz múmkin. Atap aytqanda, bul Nızamnıń 5-

statyasında «Mámleket diniy konfessiyalar ortasındaǵı tınıshlıq hám tatıwlıqtı qollap -quwatlaydı. Bir

diniy konfessiyadagi dindorlarni basqasına kirgiziwge qaratılǵan minez-qulqlar (prozelitizm),

sonıń menen birge basqa hár qanday missionerlik iskerligi qadaǵan etiledi. Bul qaǵıydanıń aynıwına

ayıplı bolǵan shaxslar nızam hújjetlerinde belgilengen juwapkerlikke tartıladilar», degen qaǵıyda

bekkemlenip qoyılǵanın atap ótiw zárúr.

Sonıń menen birge, Ózbekstan Respublikası Jınayat kodeksiniń «Diniy shólkemler tuwrısındaǵı

nızam hújjetlerin buzıw» máselesine arnalǵan statyasında «Bir konfessiyaga tiyisli

dindorlarni basqasına kirgiziwge qaratılǵan minez-qulqlar (prozelitizm) hám basqa missionerlik

iskerligi, sonday háreketler ushın basqarıw jaza qollanılǵanınan keyin ámelge asırılǵan bolsa, eń

kem is haqısınıń ellik teńdeyinen júz teńdeyine shekem muǵdarda járiyma yamasa altı ayǵa shekem tutqınǵa alıw

yoxud úsh jılǵa shekem azatlıqtan juda qılıw menen jazalanadi», dep belgilep qoyılǵanın da

atap ótiw zárúr.

Missionerlikning túp mánisin ashıp taslaw, onıń aldın alıw boyınsha qatar ilajlar

ámelge asırıp kelinip atır.

Birinshi náwbette respublikamızda iskerlik alıp baratırǵan barlıq diniy konfessiyalar

wákilleriniń ushırasıwları, davra sáwbetleri hám basqa sırtqı kórinisler degi eki tárep baylanısiların ótkeriwge

bólek áhmiyet berilip atır. Ushırasıwlarda túpkilikli xalıqtı masihiy islamdaǵı mekteplerine qosmaslik, diniy

105

missionerlik iskerligi menen shuQullanmaslik, ózbek tilinde diniy Ádebiyatlardı baspadan shıǵarmaslik hám

tarqatpaslik maydanınan ilajlar belgilenip atır.

Alıp barılıp atırǵan umtılıw-háreketler nátiyjesinde puqaralararo hám milletleraro tatıwlıqqa raxna

salıw múmkinshiligı bolǵan diniy shólkemlerdiń dizimnen ótiwleri, olardıń shaqırıq ruwxındaǵı diniy

Ádebiyatlar tarqatıwlarınıń aldı alınıp atır. Atap aytqanda, diniy materiallar úyrenip shıǵılıp,

missionerlik jolında paydalanıw múmkin bolǵan Ádebiyatlarlardıń respublika aymaǵına alıp

kirilishi qadaǵan etilgen.

Ádillik ministrligi hám Dinge sıyınıw jumısları boyınsha komitet tárepinen diniy shólkemlerdi mámleket

diziminen ótkeriwde olardıń iskerligin hár tárepleme tereń úyreniw hám de diniy

shólkemlerdiń basshıları hám aǵzaları tárepinen ámeldegi nızamshılıqtı tereń úyreniw hám oǵan

iyiwmay ámel etiwge de bólek itibar berilip atır.

Usınıń menen birge, xalıq arasında diniy bilimlerdi, atap aytqanda, jat hám zıyanlı diniy aǵıslar hám de

gruppalar haqqındaǵı qalıs maǵlıwmatlardı tarqatıw, dindan, diniy qádiriyatlardan ruwxıy -bilimlendiriw

maqsetlerde paydalanıwdı kúsheytiw ilajları ko'rilmoqda.

Ko'rilayotgan ilajlar sebepli respublikamızda konfessiyalararo tatıwlıq hám

tolerantlıq ústin turatuǵınlıq qılıp atır.

Sonday bolsa -de, hár bir puqaramizning missionerlikning mánisin tereń ańlap etiwi,

kemsalıyqalıq hám biyparqlıqqa jol qo'ymagan halda onıń aldın alıw boyınsha jumıslarda aktiv qatnas

etiwi áne sol turaqlılıq ortalıǵın saqlap qalıw hám jáne de bekkemlewdiń kepilligi ekenin

atap kórsetiw kerek.

9 -MARUZA. DINIY EKSTREMIZM vA TERORIZMGA QARSHI KURASH.

O'ZBEKISTON TAJRIBASI.

1. Diniy mutassiblik (fanatizm), ekstrimizm, isenimparaslik, xalıq aralıq terorizm

túsinikleriniń mazmun hám reaksion mánisi. Diniy ekstrimizm hám terorizmga qarsı

gúres.

3. vertual álem abayları. Internit mashqalası. kibirmakon hám dinge sıyınıw. Global tarmaqtaǵı

ideologik topılıslarǵa qarsı gúres.

4. Ózbekstan Respublikasında diniy ekstrimizm hám terorizm qáwpin aldın alıwdıń

huqıqıy hám shólkemlestirilgen tiykarları.

5. Ózbekstan administraciyasınıń bul boyınshaǵı ǵayratları hám olardıń xalıq aralıq

jámiyetshilik tárepinen etirof etiliwi.

Tayansh túsinikler: Dinge berilgenlik, ekstremizm, hár qıylı isenimlerge inanıwshı shaxslıq, fundamentalizm, terrorizm,

xalıq aralıq terrorizm túsinikleriniń mazmun-mánisi. Diniy ekstremizm: tariyx hám haqıyqatlıq.

Terrorizmning mámleketlikler rawajlanıwına abayı, milletleraro munasábetler hám diniy tolerantlıqqa

abayı. Dúnya boyınsha ámelge asırılǵan iri terrorchilik ámeliyatları. Diniy ekstremizm hám

terrorizmning finanslıq dárekleri. Diniy ekstremizm hám terrorizmga qarsı gúres. Ózbekstan

Respublikasında diniy ekstremizm hám terrorizm qáwpin aldın alıwdıń huqıqıy tiykarları. “Nadanlıqǵa

qarsı bilim” kontseptsiyası.

7. 1 Dinge berilgenlik, ekstremizm, hár qıylı isenimlerge inanıwshı shaxslıq, fundamentalizm, terrorizm, xalıq aralıq

terrorizm túsinikleriniń mazmun-mánisi.

106

MUTAASSIBLIK - óz ideyasın «to'g'ri» dep, basqasha pikir iyelerin moyınlamaw hám

olardı buzıwǵa qaratılǵanlikda ayıplaw.

AQIDAPARASTLIK (arab.- “isenim” sózinen alınǵan ) - qandayda ideya yamasa principti

tolıqlashtirib konkret ob'ektiv sharayattı esapqa almaǵan halda soqır-ko'rona qóllaw bunı

social turmıstıń qálegen salasından tabıw múmkin. Keyingi dáwirlerde diniy hár qıylı isenimlerge inanıwshı shaxslıq

aktivlesip ketti. Barlıq dinlerde shak keltirmesten, talqılaw etpesten ıqtıqat qılıw kerek

bolǵan pikirler - isenimlerdi tolıqlashtirib olardı saqlap qalıwǵa, qayta tiklewge urınıslar kúshaydi.

EKSTREMIZM (lot, extremus - “bir zatqa”) — siyasatda bir zatqa qaraw hám sharalarǵa beyimlik.

Ekstremizmni payda etetuǵın faktorlar kóp hám xilmaxil. Olar arasında bir basqarıw princpınan ekinshi basqarıw princpına

ótiw dáwirinde júz beretuǵın social strukturalardıń aynıwı, xalıq úlken gruppalarınıń

jarlılashuvi, ekonomikalıq jáne social krizis sıyaqlı faktorlardı kórsetiw múmkin. Bul faktorlar xalıq

turmıs sharayatlarınıń jamanlashuviga alıp keledi. Mámleket hákimiyattiń zaiflashuvi, mámleket

shólkemleriniń abıraysızlanishi, atqarıw ıntızamınıń tómenlep ketiwi, qádiriyatlar sistemasınıń emirilishi, hákisil

social keyip hám háreketlerdiń kúsheyip barıwı da ekstremizmni payda etetuǵın sebeplerden

esaplanadı. Ekstremizm xalıqtıń siyasiy jáne social keyipinen ámeldegi social strukturalardı wayran

qılıw maqsetinde paydalanadı. Ekstremistik shólkemler Konstitutsiya hám basqa nızamlı hújjetlerge qarsı

tárzde iskerlik júrgizedi. Usı mánisten alıp qaraǵanda, ekstremizm — huqıqıy nigilizmning bir kórinisi esaplanadı.

XX ásirdiń 80-90 - jıllarında siyasiy ekstremizmning kórinetuǵın bolıw kólemi kengaydi. Bul dáwirde

adamlardı girewge alıw, siyasiy adam óltiriwshilikler, siyasiy partiyalar aǵzalarına qurallı hújimler uyushtirish,

anarxistik, shovinistik hám neofashist gruppalardıń aktivlashuvi gúzetildi. Ekstremizm siyasiy, psixologiyalıq,

xojalıq hám basqa kórinislerde bolıwı múmkin. Siyasiy ekstremizmning bir zatqa kórinisi —

terrorizm bolıp tabıladı. Ekstremistlar adamlarǵa qıyınshılıqlardı demde jónge salıw qılıw, tártipti kepillik beriw, social

támiynattı jaqsılaw sıyaqlı wádeler beredi. Siyasiy ekstremizm " so'l" hám " o'ng" kórinislerge iye.

So'l ekstremistlar marksizm, leninizm, sul radikalizm, anarxizm hám sol sıyaqlılar, ideologiyalar bayraǵina

astında háreket etedi. So'l ekstremizmga mısal jol menende Italiya daǵı " Qızıl brigadalar", Kampuchiyadagi

polpotchilar, Rossiya Federatsiyasidagi E. Limonov basshılıq qılıp atırǵan natsional bolsheviklar, sıyaqlı

aǵıslardı keltiriw múmkin. Oń ekstremistlar hákisilkommunizm, avtoritarizm, mılletshillik hám shovinizm

ruwxında háreket etedi. Oń ekstremistlar qatar xalıq aralıq shólkemler — Evropa jumısshı partiyası, Evropa

oń kúshleri, Qara Internatsional, Frantsiya daǵı " Milliy front" sıyaqlılarǵa birlesken. Oń hám so'l

ekstremistlar alıp barayogan iskerlik wákillik demokratiyası máplerine zid bolıp tabıladı. Sol sebepli de

Batıs siyasatshunosligida " Birden-bir Ekstremizm", " Eki Ekstremizm" hám " Úsh Ekstremizm"

konpeptsiyalari bar. " Birden-bir Ekstremizm" kontseptsiyası kommunistlik hám fashistik

diktaturalarning bar ekenliginen kelip shıǵadı. " Úsh Ekstremizm" kontseptsiyasına kóre, fashizm -

tsengristlar ekstremizmi, kommunizm - sullar ekstremizm, gollizm bolsa - ońlar ekstremizmi bolıp tabıladı.

Portugaliya daǵı Salazar rejimi ońlar rejimi esaplanadı. Diniy tiykarlarda payda bolǵan ekstremistik gruppa

hám aǵıslar Batısda da, Shıǵısda da bar. Orta Aziya mámleketlerinde, atap aytqanda, Ózbekstanda " Hizb

ut-tahrir", «Akromiya», «Nurchilar» sıyaqlı diniy ekstremistik aǵıslar wákilleri nızamǵa qayshı halda

iskerlik aparıwǵa urınıp atır.

DINIY EKSTREMIZM (ekstremizm - “o'ta” degeni) - qawipsizligimizge abay soluvchi

sırtqı faktorlardan biri bolıp, ol barlıq diniy shólkemlerde tek ózi sig'inadigan dinni tuwrı dep,

basqa hár qanday dúńyaǵa kózqarastıń tuwrılıǵın biykar etiwshi (keskin sharalar hám háreketler

tárepdarları bolǵan ), oǵada fanatik (dinge berilgen) dindor yamasa dindorlarning iskerligi túsiniledi.

DINIY FUNDAMENTALIZM (latınsha - “tıykar” degeni) - barlıq dinlerde óz ilohiy

jazıwların isenim ushın tiykar retinde “sózsiz” qabıl etip, bul dinler payda bóle baslaǵan

dáslepki fundamental ideyalarǵa qaytıw, normalar hám principlerge tiykarlanǵan mámleket qurıw,

diniy isenimlerdi hár qanday jollar menen engiziwge urınıw bolıp tabıladı.

107

ISLOM FUNDAMENTALIZMI - Quran hám ádislerge sózbe-sóz aytuvchi, dáslepki

Islamǵa qaytıwǵa qaratılǵan isenimlerdi targ'ib etiwshi diniy-konservativ ruhdagi aǵıs. Islam

fundamentalizmi wákilleri islamdıń fundamental (tiykarǵı ) principlerı jámiettiiń rawajlanıw jolin

belgilep beredi, dep esaplaydilar hám tek olarǵa ámel etiwge shaqırıq etedi. Keyingi payıtlarda

dinge berilgen musulmanlar “fundamentalistlar” dep atalmoqda.

TERRORIZM (lot, terror - “qáweter”, “qorqınıshlı”) — joqarı ruwxıy principlerge qarsı

túrde jawız maqsetler jolında kúsh isletip, adamlardı girewge alıw, óltiriw, social ob'ektlerdi

portlatish, xalqni qáweter hám hawlıǵıwǵa salıwǵa tiykarlanǵan zorlıqshılıq usılın ańlatıwshı túsinik.

Qorqıtıw hám qáweterge salıw arqalı óz hukmini ótkeriwge urınıw terrorizmga xos bolıp tabıladı. Ol siyasiy,

ekonomikalıq, diniy, ideologik, ırqiy, milliy, toparıy hám individual sırtqı kórinislerde kórinetuǵın bolıwı múmkin.

Táqip, zorlıqshılıq, qo'poruvchilik hám adam óltiriwshilik terrorizmning hár qanday kórinisi ushın ulıwma

ózgeshelik bolıp, bulardıń barlıǵı adamgershilik ideyaları, demokratiya, ádalat principlerıge zid bolıp tabıladı.

Sonıń ushın terrorizm qanday nıqap astında ámelge asırilmasin, mánisan, insaniyatqa,

rawajlanıwǵa, jaqsı islikke qarsı jınayat bolıp tabıladı. Terrorizmga házirgi kúnde anıq, hámme ushın túsinikli

hám jetilisken tásirif beriw ańsat emes. Sebebi ol oǵada quramalı fenomen bolıp tabıladı. Bunnan tısqarı,

terrorchi kúshlerge bolǵan túrlishe munasábet oǵan anıq tásirif beriwdi de qıyınlashtirmoqda. Terror

usıllarınan konservativ, revolyuciyalıq, diniy, mılletshil ruhdagi kúshler de paydalanıwı múmkin, lekin

olardıń tiykarǵı mánisi hám maqset-múddáháleri siyasiy kóriniske iye esaplanadı.

Terrorizmning ulıwma tárepleri hám tiykarǵı kórinislerin úyreniwde, eń dáslep, onıń

tásirifini salıstırmalı sonda da, anıqlawtirib alıw kerek. Terrorizm arnawlı bir gruppanıń ruxsat etilmegen

jaǵdayda sanalı túrde kúsh isletiwi bolıp tabıladı. Bunda terrorchilar anıq, maqsetti kózleydi hám ózin tolıq

xaq dep biladi. Bunnan sol zat anıq boladıki, terrorchilardagi ámeldegi kúsh maqsetti ámelge

asırıwda sociallıq-siyasiy ortalıq menen tikkeley baylanıslılıqta boladı. Sonıń ushın qandayda -bir

sebepke tiykarlanǵan jawız maqset terrorizmga alıp baradı. Terrorizm kóp jaǵdaylarda keń

kólemdegi áskeriy kúshler menen baylanıslı boladı hám bunday mısallar tariyxda bir neshe márte gúzetilgen.

Bunnan tısqarı, ol birpara mámleketlerdiń ózi tárepinen de ámelge asırılıwı múmkin. Bunda eki

qıylı formada kúsh isletiledi: jaza beriw shólkemleri yamasa áskeriy kúshler tárepinen. Bunda terror

siyasiy maqsetlerdi ámelge asırıw yamasa anıq bir rejimdi engiziw ushın ámelge asıriladı.

«Terrorizm» túsinigi bárháma terroristik hárekettiń tez pat penen ámelge asırılıwın

ańlatadı. Bunday hádiyse siyasiy, etnik, diniy hám basqa kórinislerde kórinetuǵın boladı. Ideologik

terrorizm siyasiy etakchilar tárepinen jaratıladı. Buǵan rásmiy tar sheńber degi esaptan tısqarı etilgen ishki

sebepler kórsetiledi. Etnik terrorizm sub'ekti ideologik bolmaydıden, jámiettiiń milliy hám etnik

tárepleri menen ajıralmas baylanıslı. Diniy terrorizm arnawlı bir bir diniy sekta yamasa gruppa táliymatınıń

jámiyette tolıqlashtirilishi áqibetinde payda boladı. Bunda bul ideya tárepdarları basqalar pikiri

hám ideyaların keskin sın pikir astına alıp, biykarlaw etedi hám ideologik ideologiyalıq tártipsizlikti keltirip

shıǵaradı. Diniy terrorizmning abırjı tárepi ol qollaytuǵın ámeliy sharalarda kórinedi. Sebebi diniy

terrorizm tárepdarları kóbinese qolında kurol hám geyde áskeriy gruppalarǵa súyene otirip háreket

etedi. Búgingi kúnde yadrolıq, biologiyalıq, bakteriologik qurallardıń terrorchilar qolına túsip

qalıwı múmkinshiligı eń úlken qáwip bolıp tabıladı.

Házirgi qáwipli zamande kisiler basına kutá kúlpet salıp atırǵan hám olardıń turmısı,

perzentleri, buyım-múlkine abay qılıp atırǵan jınayatlı terrorizm kúnden-kunga kúsheyip barıp atır hám

jáhán jámiyetshiliginde saldamlı qáweter oyatıp atır. Ekonomikalıq máplerdi kózleytugın hám materiallıq

baylıqlardı ózlestiriwdi maqset etip alǵan bul terrorizm korruptsiya sıyaqlı úlken jınayatlı sistema menen

ajıralmas baylanisıp ketken. Ol jaǵdayda raxipleri yamasa olardıń jaqınların óltiriw, kelilab ketiw,

zorlıqshılıq, hújim menen qorqitib, óz hukmini ótkeriwge urınıw, buyım-múlkin ózlestirip alıw

jollarınan paydalanıladı. Bunıń taǵı bir tárepi - geyde bul terror siyasiy, etnik, geyde bolsa diniy

108

xarakter kásip etmokda. Mine sonday jaǵdayda terrorchilarning maqseti hákimiyattı iyelewge de

qaratılıp, piramidasimon xarakterge iye bolıp barıp atır. Individual terrorizmning sub'ekti, basqa

terrorizm háreketlerinen ayrıqsha bolıp esaplanıw, jámáát emes, birden-bir shaxs bolıp tabıladı. Individual terror da oǵada qáwipli

kúsh esaplanadi, sebebi ol jámiettiiń basqa aǵzalarına tásir etiwi hám bunıń áqibetinde terrorning

ǵalabalıq túrlerin keltirip shıǵarıwı múmkin. Ol óz ideyaların sıńırıw arqalı basqalardı da

jámiyetke qarsı qoyıwı múmkin.

Keyingi jıllarda hátte ǵalaba xabar salasında da terrorizm elementlerinen paydalanılıp atır.

Arnawlı bir ideologiyalıq poligonlar tarqatıp atırǵan informaciyalar daǵı jawız hám zıyanlı ideyalar aǵımı,

teleekranlar arqalı úzliksiz kórsetiw atırǵan jawıngerlik filmler, balalarǵa mólsherlengen, buzıwǵa qaratılǵan

ideyalar tiykarında jaratılǵan oyınlar, kompyuter tarmaqları programmaların isten shıǵaratuǵın viruslar

tarqatıw usılar gápinen bolıp tabıladı. Óziniń jawız niyetlerine erisiw ushın hákimiyattı qolǵa kirgiziwdi

kózleytugın kúshlerdiń zorlıqshılıǵı hám qo'poruvchiligi siyasiy terrorga mısal boladı. Siyasiy

terrorizm tekǵana ayıpker gruppalar, hátte birpara basqınshı ruhdagi rásmiy reaktsion siyasiy dóńgelekler hám

kúshler tárepinen uyushtirilishi hám qollanıwı da múmkin. Shóp-sharzm imperiyasining kolonial hám

shovinistik siyasatı, sovet imperiyasining ideologik repressiyaları xalqımızǵa qarsı ayriqsha terror edi.

Búgingi kúnde de ǵárezsiz rawajlanıw jolınan baratırǵan mámleketimizge salıstırǵanda g'araz niyet

menen qarawshı jawız kúshler terrorizm jolı menen rawajlanıw jolımızdan shalǵıtishga, bizni taǵı

ǵárezlilik hám tásirge salıwǵa urınmokda. Olar watanfurush satqınlardan da, terrorizmni kásip etip alǵan,

buyırtpa boyınsha qo'poruvchilik hám qaraqshılıq menen shuǵıllanatuǵın jallanba xalıq aralıq terrorchi,

ayıpker gruppalardan da paydalanıp atır. Búgin jáhán jámiyetshiligi bul baloqazolarning sheshimin tabıw

ústinde bas qotirmoqda. Terrorizmga qarsı gúres házirgi dáwirde zárúrli wazıypa, tınıshlıq hám

turaqlılıqtı saqlaw faktorına aylandı.

7. 2 Diniy ekstremizm hám terrorizmn

ing

mámleketlikler rawajlanıwına, milletleraro

munasábetler hám diniy tolerantlıqqa abayı.

Jáhán daǵı kóplegen mámleket hám jámiyetlik ǵayratkerloari, iri ilimpazlar, qánigeler, ásirese, jaslar

dúnyanı tınıshlıq húkimran bo'lihsi, hár qanday havfning aldı alınıwınan mápdar ekenliklerin

boljap atırlar hám onıń ushın barlıq kúsh, múmkinshiliklerdi saparbar etpekteler. Taasuflar bo'lisnki,

ótken salmaqli jınayat dúnyaǵa insanlar basına úlken havf-xater salıp qoyıp atır, jayimiz tınıshın

buzıp atır.

Terrorchilik oǵada quramalı jınayatlı hádiyse bolıp tabıladı. Búgingi kúnde “Terror”, “Terrorizm”

“Terrorchilik háreketi”, “Mámleket terrorizm”, “Xalıq aralıq terrorizm” sıyaqlı huqıqıy atamalarınıń hár

birin analiz etiwge mútajlik sezilmoqda.

Terrorizm ámeldegi basqarıw princpına qarsı siyasiy gúres alıp barıw, adam o'dirish tosqınlıq

qılıp atırǵan gruppa (jámiyet) basshısı janına qaslıq qılıw menen xarakterlenedi. Onıń tariyxı uzaq

ótken zamanǵa baroib taqaladı. xalifa Abu Bakr Siddiq (632-634) opatlarınan keyin halifalik etken

Hazrat Umarning ólimi (634-644) hám hazrat Usmonning (644-656 ) óltiriliwi buǵan mısal boladı.

Hazrati Aliga qarsı shıqqan diniy ekstremistlar, yaǵnıy 12000 adamlıq shet eller “Biziń

jolımızdan barmaganlar kápirdirlar”-dediler. Olar hazrati Alini (656 -661) namaz oqıǵanı

kiyatırǵanında artınan hanjar urib óltirdiler.

Abu Rayhon Beruniy de “Ótken zamannan qalǵan esteliklar” kitabında mine sonday jerkenishli

waqıyalar hanjar urib óltirdiler.

Geyparalar terrorizmni bunnan 150 jıl murın bolǵan, dep esaplaydilar jáne onı Evropadaǵı

anarxistlarning buzıwǵa qaratılǵanlıq jumıslarına baylanıstıradılar. Narkoterrorizm, bioterrorizm, social

terrorizm, kompyuter sisteması járdeminde terrorchilik háreketin júz-etiw kiberterrorizm sıyaqlı túrli

terroristik usıllar bar. Mısalı, Rossiyada narodniklar hám keyin eserlarning siyasiy

109

terroristik háreketi (Stalinning-SSSR dagi hám Gitlerning Germaniya daǵı siyasatı ), orta ásirlerde

diniy terrorizm (salb júriwleri) da bolǵan. Sonıń menen birge bolshevizmda da terrorizmdan

paydalanǵanligin tán alıw etiledi.

1928 jılda Egipette hasan-al Banno “Ixvon ul-muslimin” (“Muslimin biradarlar”) jámiyetin

dúzedi da “Pán ul-mavt” (Ólim páni) kitapın jazadı. 1980-1990 yillarda 30 ga jaqın

mámleketlerde ixvonlar jumıs kóre basladılar. “Jámiyetligi al-muslimin” toparı bolsa óziniń

terrorchilik jumıs usılıbilan ajralıp turardı. Egipet áskeriy tribunali bul gruppanı ǵayrıqonuniy dep jazaǵa

tartganidan keyin de gruppa tarqalıp ketmay, “At-takfir val hijro” atı menen aktiviyt alıp bardı

1981 jılda qaslıq uyushtirilib prezident Nur shashıwshı Sadat óltirilgandan keyin,”Musulman biradarlar”

diniy ekstremistik tahskiloti basshısı tutqınǵa alıwqa alındı.

Islam ekstremistlarning taǵı bir toparıo payda boldı hám ol “Al jihad al-islamıy” atı menen

búgingi kúnde de terrorchilik háreketlerin júzetmoqda.

1994 jılda Afganistanda júzege kelgen “Izleniwshiiy” diniy-siyasiy kúshdıń ayaǵı qay jerge

yetsa, sol yyerda insan aqsha -huqıqı taptaladi. Awıllar wayran etildi. Jarlılar talandi.

Xalıq aralıq terrorizm- qandayda bir mámleket degi terrorchilarning óz háreketlerin ol yamasa bul mámleket

aymaǵınan tahsqariga shıǵıp, dawam ettiriw bolıp tabıladı.

Terrorchilarning qandayda bir shet el mámleketke jaylasqan xalıq aralıq terrorizmning ózine tán

qásiyetlerin kórsetip turadı.

Mısalı :

terrorchilar da jınayat jábirleniwshileri de bir mámleketke tiyisli yamasa bir neshe mámleketke tiyisli

bolıwı múmkin. Biraq jınayat sol mámleketten tahsqarida sodor etilgen boladı.

Terrorchilik háreketi xalıq aralıq qorǵaw astındaǵı shaxslarǵa qaratılǵan boladı

Terrorchilik háreketlerine tayarlıq bir mámlekette ámelge asırılıp, jınayattıń ózi bolsa

ekinshi mámleket aymaǵında júz etiledi

Terrorchilar bir mámleket aymaǵında terrorchilik háreketin júz etip, ekinshi mámleket aymaǵına

ótip yahsirinishi múmkin. Pakistanda 37 ta, Afganistanda 22 ta bólek lagerlarda terrorchi

ayıpkerler tayarlanadı. 1990 -1999 jıllar dawamında 29 mıńnan artıq Xindiston puqaraları

terrorchi gruppalar tárepinen óltirilgen. Bir jılda dúnya boyınsha 320 den 660 danege shekem

terrorchilik háreketleri júz etilip, mińlaǵan biygúna xalıq jábirleniwshi boldı

Terrorchilik tahskilotlarining kóbisi jasırın iskerlik kórsetedi. Olarnng tosınarlı háreketleri

keltiredi, biygúna insanlar turmısına shań saladı, kewilin jaralaydı. Sol sebepli olardıń qara

niyetlerine shek qoyıw, buzıwǵa qaratılǵanliklarining aldın alıw, milletler arqayınlıǵın támiyinalsh

maqsetinde terrorizmga qarsı gúres baslap jiberildi.

Házirgi kúnde dúnyaǵa havf salıp turǵan tómendegi terrorchilik shólkemleri ámeldegi:



“Abu Nidol” shólkemi (basshısı opatınan keyin bul shólkemi iskerlik kórsetpegen)



“Abu sayyof” toparı (jaqın Shıǵıs )



“Qurallanǵan Islam” toparı (Jazair)



“Al Qaǵıyda” (tiykar baza ), (Afganistan )



“Al jihad” (Egipet)



“Jámáát al islamıy” (Egipet)



“Harakt al mujohid” (Kashmir)



“Xamas” (Jaqın Shıǵıs )



“Xizbulloh” (Jaqın Shıǵıs )



“Turkiston islam partiyasi” (Oraylıq Aziya )



“Palestina islam jihadi”



“Palestina ozodligi fronti”

110



“Palestina ozodligi xalıq fronti”



“Palestina ozodligi xalıq fronti-ulıwma komandirlik”



“AUM Sinrikyo” (Yaponiya, onıń basshısı xibsga alınǵannan keyin, tahskilotning aktivligi

pasaydi)



“Bask azatlıq háreketi” “Eta” (Ispaniya )



“kahane Xay” (Kitay )



“qurdiston jumısshılar partiyasi” (Turkiya )



“Revolyuciyalıq xalıq gúresi” (Turkiya )



“revolyuciyalıq halahsi”-ELA (Gretsiya )



“17 noyabr revolyuciyalıq shólkemi” (Gretsiya )



“Tamil Ilamani azat etiwshi jolbarıslar” (Shri-Lanka)



“Mujohiddini Xald” (Iran )



“Milliy azatlıq armiyasi” (venesuella)



“Kolubmiya revolyuciyalıq qurallı kúshleri” “FARC” (Kolumbiya )



“Kolumbiya óziniń ózi mudofa qılıw Birlesken KÚshleri”-“AUG” (Kolumbiya )

Búgingi kúnde dúnyada júzlegen kúshli úskenelestirilgen “Abu Nidol” shólkemi, “Abu sayyof”

toparı (jaqın Shıǵıs ), “Qurallanǵan Islam” toparı (Jazair), “Al Qaǵıyda” (tiykar baza ),

(Afganistan ), “Al

jihad” (Egipet), “Jámáát

al

islamıy” (Egipet), “Harakt

al

mujohid”

(Kashmir), “Xamas” (Jaqın Shıǵıs ), “Xizbulloh” (Jaqın Shıǵıs ), “Turkiston islam partiyasi”

(Oraylıq Aziya ), “Palestina islam jihadi”, “Palestina ozodligi fronti”, “Palestina ozodligi xalıq fronti”,

“Palestina ozodligi xalıq fronti-ulıwma komandirlik”

“AUM Sinrikyo” (Yaponiya, onıń basshısı xibsga alınǵannan keyin, tahskilotning aktivligi

pasaydi), “Bask azatlıq háreketi” “Eta” (Ispaniya ), “kahane Xay” (Kitay ), “qurdiston jumısshılar

partiyasi” (Turkiya ), “Revolyuciyalıq xalıq gúresi” (Turkiya ), “revolyuciyalıq halahsi”-ELA (Gretsiya ), “17

noyabr revolyuciyalıq shólkemi” (Gretsiya ), “Tamil Ilamani azat etiwshi jolbarıslar” (Shri-

Lanka), “Mujohiddini Xald” (Iran ), “Milliy azatlıq armiyasi” (venesuella), “Kolubmiya revolyuciyalıq

qurallı kúshleri” “FARC” (Kolumbiya ), “Kolumbiya óziniń ózi mudofa qılıw Birlesken

KÚshleri”-“AUG” (Kolumbiya ), “Oydin yo'l”-“Sendero” (Peru ) sıyaqlı terrorsitik gruppalar bar.

Jaqında Afganistanda Tohir Joldasev basshılıq qılıp atırǵan “Ózbekstan islam háreketi”

diniy ekstremistik shólkemi terroristik shólkem retinde dizimge alındı.

“Ózbekstanǵa Qáwip Salıp atırǵan Diniy ekstremistik hám Terroristik Shólkemler”:

1.

“Islam oyanıw partiyasi” (1989 -1991)

2.

“Ádalat”, “islam lashkarlari” (1990 -1992)

3.

“Toba”, “Hizbulloh” (1991-1995) Qarsılası kúshler tárepinen támiyinlenip iskerlik

kórsetip atır.

4.

“Akromiylar” (1997-1999 ) Andijanlıq Akrom Joldasev (1960 jılda tuwılǵan )

“Imonga yo'l” (1992) nomoli programma dúzgen.

5.

“vahhobiylik” (1990 -1992) Diniy ekstremestik aǵımdıń shólkemlestirilgen sisteması bólimiw

“Ózbekstan Islam háreketi” jáhándıń jetekshi xalıq aralıq terroristik shólkemleri-“Izleniwshion háreketi”

Usoma bin Ladenning “Al-Qaǵıyda” tahskiloti. “háreket ul Ansor”, “Al-Jihad” sıyaqlılar menen til

biriktirip, olardıń tikkeley jetekshiliginde islengen.

6.

“hizbut tahrir al-islamıy” diniy ekstremistik partiyası sunniylik sheńberindegi siyasiy

partiya bol'ib, 1953 jılda Quddus qalasında Palestinalıq Taqiyuddin Nahaboniy tárepinen tashkil

etilgen.

111

1999 jıl 16 fevralda Tashkentte ámelge asırılǵan terrorchilik jınayatları nátiyjesinde 16 dana shaxs

qaytıs boldı. 130 dana shaxsqa túrli dárejedegi tán jarası hám de mámleketke 700 million sumnan

artıq zálel jetkizildi.

2001 jıl 11 sentyabrde AQShning Nyu-York shaxrida júz bergen terrorchilik háreketlerinde

2000 den artıq kisi halok boldı. Odan keyin Moskva daǵı “Nord-Ost” kinokonsert zalidagi

terrorchilik 200 den zıyat biygúnalar ólimine sebep bolǵan. Madriddagi jolawshı poyezd

portlatilishi bulardıń hámmesi qo'poruvchilik háreketleri bolıp tabıladı.

Keyingi jıllarda Turkiya, Palestina, Izrail, Rossiya, Afganistan, Pakistan, Ispaniya hám basqa

mámleketlerde bir neshe márte terrorchilik háreketleri júz etilip, mińlaǵan kisiler nobud boldı.

2003-2005 jıllar dawamında Irakda júz etilgen júzlegen jarılıwlar nátiyjesinde biygúna insanlar

jábirleniwshi bolıp atır.

Ásirese, 2004 jıl 1 entyabr kúni Arqa Osetiyaning Beslan shaxrida 30 dana terrorchi 330

dana oqıwshın hám olardıń ata-anaların nobud etkeni dúnya jámiyetshiligin larzaga saldı.

2005 jıldıń 12-13 may kúnleri Andijanda “Akromiylar” dep atalǵan terrorchi gruppalar

shólkemi kóplegen biygúna adamlar omirine zomin bo'li. Basqarıw ımaratlar wayran etildi. Mámleket

múlki hám menshikler talan-taraj etildi. Kóplegen terrorchilar qolǵa alınıp sorastırıw hám

sud jumısları dawam etpekte.

Terroristik shólkemlerge ulıwma klassifikaciya

1. Siyasiy maqsetleri:



imperalizm hám kapitalizmga qarsı ;



globallasıw hám transmilliy kompaniyalarǵa qarsı ;



qandayda bir diniy konfessiya yamasa etnik gruppaǵa qarsı ;



óz húkimetine qarsı ;



millet yamasa dinge sıyınıw sogligi ushın gúresiw



ayırmashılıq maqsetinde hám óz mámleketin dúziw ushın gúresiw;



qandayda bir dúńyaǵa kózqarasqa qarsı (Ekologiyanıń aynıwına qaeshi hám hakozo).

2. Diniy jónelis tiykarınan óz maqsetlerine erisiw jolında dindan nıqap retinde

paydalanadılar :

- jalǵan islam ;

- jalǵan xristianlik;

- jalǵan iudaizm;

- jańa dinge sıyınıw oylap tabıw ;

- dinlerdi biykar etiw sıyaqlılar bolıp tabıladı.

3. Kelip shıǵıw sebepleri:



oppoziciyanı siqib qoyıw



mámleketlikleraro qarama-qarsılıqlar



ayırmashılıq hám ǵárezsizlik ushın gúresiw



jarlılıq hám jumıssızlıq



ideologiyalıq boslıq



tahsqi mámleketlerdiń qóllawı ;



globallasıwǵa qarsılıq



amerikasha siyasat, ekonomikalıq hám materiallıq gegemoniyaga qarsılıq ;

4. Social quramı :



tiykarınan awıl xalqı (kem ushraydı );



oqımıslı adamlar hám jumısshılar (kem ushraydı );



oqımıslı adamlar hám studentler (kóp ushraydı );

112



aralas quram (Kop' ushraydı );

5. Etnik quramı :

- túrli millet wákilleri (kóp ushraydı );

- tiykarınan bir etnik gruppa wákilleri

6. Terrorchilik toparı daǵı aǵzaları sanı :



10 kisigeshe kem ushraydı



10 -50 kisi kóp ushraydı ;



50-100 kisi kóp ushraydı



100 kisiden artıq kem ushraydı

7. Shólkemlestirilgen dúzilisi:



qatań iyerarxiya kem ushraydı ;



shólkem bir-birinen ǵárezsiz 5-7 kisiden ibarat jangovor shaxobchalardan ibarat

boladı.

8. Jumıs alıp barıw mákanı :



bir mámleket aymaǵında qandayda bir regionda hátte global sheńberde de iskerlik kórseteveradi;



tiykarınan qala sharayatında jumıs júrgizedi;

9. Jumıs usılları



jámiyetshilik jaylarında jarılıwlar júz etiw;



jergilikli xalıq wákillerin yamasa shet el puqaralardı girewge alıw ;



ekstremistik mazmundagi betalar tarqatıw ;



siyasiy adam óltiriwshiliklerdi ámelge asırıw ;



tártipsizlikler keltirip shıǵarıw ;



ximiyalıq hám bakterologik qurallardan paydalanıw ;

7. 3 Ózbekstan Respublikasında diniy ekstremizm hám terrorizm qáwpin aldın alıwdıń

huqıqıy tiykarları. “Nadanlıqǵa qarsı bilim” kontseptsiyası.

Ózbekstanlıqlar jáhánda sol atap aytqanda, Oraylıq Aziya regioninde terrorchilik menen

baylanıslı qaynoq noqatlar bar ekenin júdá jaqsı biladilar. Ózbekstan Respublikası menen

shegara qatar Afganistan hám bir regionda jaylasqan Pakistan sıyaqlı mámleketlikler aymaǵında jonoyatshi-

terrorchilar áskeriy tayarlıqtan ótip, Ózbekstanǵa kirisiwge háreket qılıp atırǵanliklari hesh

kimga sır emes. Olardıń maqseti ximiyalıq, bioogik qurallardan, kompyuter tarmaqlarınan

paydalanıp áskeriy háreketlerin baslaw bolıp tabıladı.

Ózbekstan aymaǵında ámelge asırılǵan bir neshe terrorchilik háreketleri bunday ulıwma havfga

qarsı gúres orayları islep turıptı. Sonıń menen birge, kóplegen mámleket keńseleri, ásirese, qorǵaw,

ayrıqsha jaǵdaylar hám ishki jumıslar ministrligi, milliy qawipsizlik xızmeti, shegara, bojhona hám

prokuratura mákemeleriniń terrorchilikka qarsı gúres degi iskerligi jedellesdi, bul boyınshaǵı

múmkinshiliklerden natiyjelilew paydalanilayapti. Xalıq ortasında qıraǵılıq agahlıq mazmunında

túsindiriw jumısları, ǵalabalıq ilajlar ótkerilayapti, ǵalaba xabar quralları arqalı úgit-násiyatlaw

jumısları alıp barılmaqta, tálim mákemelerinde shınıǵıwlar alıp barılıp atır.

Ózbekstan Respublikası terrorchilikni jónge salıw qılıw menen baylanıslı jumıslarǵa dúnya

jámiyetshiligin qosıwda.

Afganistan hám basqa musulman mámleketleri aymaǵındaǵı áskeriy lagerlarda terrorchi

awqamlar biymálel tayarlıq kóreyotganligidan uwayımlanǵan Ózbekstan mámleketiniń

basshısı xalıq aralıq terrorizmga qarsı gúres Orayın dúziw zárúrligi tuwrısındaǵı usınısın Evropa

qawipsizlik háreketi tahskilotiga aǵza mámleket hám húkimetlerge MDH mámleketlerine, Oraylıq Aziyada,

Kirgizstan, Tadjikistan mámleketi basshılarına jetkeredi. Bul usınıs Rossiya, AQSh, Kitay sıyaqlı iri

113

mámleketlikler tárepinen xam tán alıw etildi. Terrorchilikning hár qanday ko'inishlariga zarba beriw,

terrorchilikni qollap quwatlayotganb mámleketliklerge qarsı gúres aparıw jáhán jámiyetshiligi menen

birgelikte dawam ettirilip atır.

Ózbekstanda 2000 jıl 15 dekabrde “Terrorizmga qarsı gúres tuwrısında”gi nızam menen

qabıl qlingan. Sonıń menen birge, Ózbeksiton Respublikası jınayat kodeksiniń

Diniy ekstremizm hám xalıq aralıq terrorizm tekǵana sırtqı, bálki ishki havfsizlikka da tiyisli

másele bolıp tabıladı. Sebebi diniy ekstremistik hám terrorchilik shólkemleri jawıngerliklik usılları menen húkimet

ushın gúresiwshi gruppalardı qáliplestiriw, olardı hár tárepleme xoshametlew hám qollap

quwatlawǵa ıntıladı.

Oraylıq Aziya mámleketleri ushın diniy ekstremizm hám xalıq aralıq terrorizmning qáwipi 1990 jılda

Namangan hám Andijanda, 1990 -1996 jıllarda Tadjikistan daǵı puqaralıq urısı hám waqıyalar

dawamında, 1999 jılda Tashkent qalasında, 1999 jıl 19 - fevralda Tashkent qalasında, 1999 -2001

jılları Kirgizstandıń Bodken, Ozbekistonning Surxondaryo hám Tashkent wálayatında, 2004 jıl

mart -aprel aylarında Tashkent qalası hám Buxara wálayatında 2005 jıl 12-13 may kúnleri Andijan

qalasında ámelge asırǵan terrorchilik háreketleri tımsalında ózin kórsetdi.

Qzbekiston Prezidenti I. Karimov ǵayratı menen 1998 jılda shólkemlesken 62 toparınıń

Afganistan máselesin sheshiwde hám Tashkent Deklaratsiyasınıń áhmiyeti kútá úlken.

2001 jıl 28-sentyabrde BMT dıń Havfsizlik Keńesi 1373-sanlı rezolyutsiyasini qabıl

etip, terrorizmga qarsı gúres komitetin tuzdi.

BMT dıń terrorizm hám oǵan qarsı gúreske qaratılǵan 13 hújjeti (11 konvensiya hám 2

protokol ) bar. Ózbekstan 12 áne sonday halqaro shártnamalardı ratifikatsiya etdi. Olar

qatarında :

1971 jıldaǵı puqara avıaciyasınıń havfsizligiga qáwip salatuǵın nızamǵa qarsı aktlarga qarsı

gúres:

1973 jıldaǵı xalıq aralıq qorǵawdan paydalanıwshı shaxslar, sonday-aq diplomatik agentlerge

qarsı jınayatlar ushın jazalaw hám olardı saplastırıw :

1979 jıldaǵı girewge alıw háreketlerine qarsı gúres:

1980 jıldaǵı yadrolıq materiallardıń qorǵawı :

1988 jıldaǵı teńiz kemeleri háreketi havfsizligiga abay salatuǵın nızamǵa qarsı aktlarga

qarsı gúres:

1997 jıldaǵı bombaviy terrorizmga qarsı gúres:

1999 jıldaǵı terrorizmni finanslıq támiynlewge qarsı gúres xalıq aralıq konvensiyalari bar ekenin

kóriw múmkin.

Ózbekstan Evropa Keńesi sheńberinde de terorizmga qarsı 7 xalıq aralıq shártnamanı

imzolagan.

Jámiettiiń turaqlı rawajlanıwda socialliq ómirdiń barlıq tarawlarında evolyuciyalıq hám sistemalı

túrde ámelge asırilatuǵın reformalar zárúrli áhmiyetke iye bolıp, túpkilikli, sapalı ózgerislerdiń

tiykarın quraydı.

Huqıqıy mámleket qurıw boyınsha respublikamızda keń kólemli jumıslar ámelge asırılıp, bul

jóneliste úlken jetiskenliklerge erisildi. Halqaro ulgilerge juwap beretuǵın hám milliy o'zligimzini

sáwlelendiretuǵın Konstitutsiya qabıllandı. Ózbekstan insan huqıqların támiyinlewge qaratılǵan,

jáhán kóleminde tán alıw etilgen kóplegen halqaro dekloratsiya, konvensiya hám hújjetlerge qosıldı hám

sonnan kelip shıǵıs siyasiy hám huqıqıy qaǵıydalar respublikamizning siyasiy rawajlanıwında hám

huqıqıy normativ sistemanı rawajlantiish processinde inabatqa alınıp atır. Lekin bul boyınsha ele

arnawlı bir máseleler bar. Sebebi qısqa waqıt dawamında bunday hár tárepleme hám tereń

ózgerislerdi ámelge asırıw uda qıyın. Usı waqıtta, insan huqıqları hám erkinlikleriniń qamrov

114

sheńberi keńeyip, rawajlanıp baratırǵanın hám hár bir mámlekette o'zoga tán tárzde kórinetuǵın

bolıp atırǵanın atap ótiw kerek. Tolerantlik (tolerantlıq ) munasábeti barlıq social gruppalar hám

shaxslar arasında ámelge asırılǵan táǵdirdagina dúnyalıq mámleket hám jámiyet qurıwı múmkin.

Ózbekstan Respublikası Konstituciyasiniń 57-statyasına qaray milliy hám diniy ruhdagi

siyasiy partiyalar hám de jaomat birlespeleriniń dúzilisi hám iskerligi qadaǵan etilgen. Jáhán

huqıqtanıw páni tájiriybesi tiykarında qabui etilgen bul qaǵıyda mámleketimizde milliy hám diniy tiykarda

daw payda bolıwınıń aldın alıw ushın xızmet etiwshi konstituciyalıq kepillik bolıp tabıladı.

Jámiyet turaqlılıǵınǵa tosıq bóliwshi illetlerdiń taǵı biri terrorizm bolıp tabıladı. Nege insan onı

dúnyaǵa

alıp kelgen Ana Jurtı, watanı, milletine qarsı shıǵadı? Nege insanǵa jat iskerlik júrgizip, óz

jerleslerin óltiredi, pútkil xalıq miyneti menen jaratılǵan ımaratlardı, imaratlardı wayran etedi?

Bunday jırtqıshona iskerlik kóbinese siyasiy maqsetlerde -hákimiyattı iyelew ushın ámelge

asıriladı.

Sol kózqarastan qaraǵanda, bazar ekonomikasın qáliplestiriwde ámelge asırılıp atırǵan

sociallıq-ekonomikalıq, dúnyalıq demokratiyalıq huqıqıy mámleket hám puqaralıq jámiyetin júzege keliw etiwge

qaratılǵan siyasiy-huqıqıy hám de watanparvarlik, milliy ǵárezsizlik ideyası hám kámal insandı

qáliplestiriwge jóneltirilgen ruwxıy -bilimlendiriw reformalar -joqarıdaǵı sıyaqlı jaǵdaylardıń aldın

alıw, turaqlı riovojlanishining tiykarǵı faktorları esaplanadı.

115

http://fayllar. org