Ma`ruzalar matni

Tayanch iboralar:

Dars, dars turi, zamonaviy dars, dars boskichlari, yangi mavzu bilan tanishtirish darsi, olgan bilimlarni mustaxkamlash darsi, bilimlarni nazorat kilish darsi, optimallashtirish, yangi usul, dars samaradorligi.

Nazorat uchun savollar:

1. 
   Kanday dars turlarini bilasiz?
   
2. 
   Darsga o`qituvchi kanday tayergarlik kurishi kerak ?
   
3. 
   Dars jarayonini optimallashtirish deganda nimani tushuniladi?
   
4. 
   Ta`lim-tarbiya vazifasiga kura darslarni kanday tiplarga ajratish mumkin?
   
5. 
   Zamonaviy dars kanday bulmogi kerak?
   
6. 
   Matematika darsi va uning tarkibi.
   
7. 
   Matematika darsida o`qituvchining faoliyati.
   
8. 
   Matematika dasrida ukuvchining faoliyati.
   
9. 
   Bilimlarni nazorat kilishning xozirgi kunda eng ratsional shaklarini ayting.
   
10. 
    Dars boskichlarini ayting.
    

7. ma`ruza. O`quvchilarning bilim va ko`nikmalarini tekshirish. Nazorat va baxolash normalari.

Reja.

1. 
   O`quvchilar bilimlarini nazorat kilish turlari.
   
2. 
   O`quvchilar bilimlarini baxolash mezonlari.
   
3. 
   О`quvchilar bilimlarini baxolashda turli reyting tuzimidan foydalanishi.
   

Mustukil Uzbekiston Respublikasining boskichma -boskich , ijtimoiy- iktisodiy rivojlanish yuliga utishi xukukiy jamiyatizmning barcha soxalarini tubdan uzgartirishini takazo etmokda. Bunday uzgarishlar ta`lim - tarbiya tizimida xam amalga oshirilmokda, bu uzgarishlar esa utkir tafakkurga ega bulgan yoshlar shaxsini shakllantirishni talab etmokda. Buning uchun esa o`quvchilarga esa puxta nazariy bilim berib ularni uz vaktida nazorat kila olishimiz xamda uni amalda kullay olishni urgatish muxim masaladir.
Shu bilan birga dars samaradorligini oshirish o`quvchilarga puxta va chukur bilim berish xamda ularning bilim va dunyo karashini baxolash zarur.
O`quvchilar bilimlarini nazorat kilishining muammolari bilan kupchilik olimlar shugullanganlar, jumladan:

1. 
   o`quvchilar bilimlarini nazorat kilishning vazifasi va usullari bilan N.T. Arxangelpskiy, R.G.Lemberg, e.I. Perovskiy, M.N. Skatkinlar:
   
2. 
   O`quvchilar bilimlarini nazorat kilish va uning natijalari bilan E. A. Kraskovskiy ,
   

A.A. Kuznetsov, V.V. Reznikovalar :
v) o`quvchilar bilimlarini baxolash va uz- uzini tekshirish masalalari bilan B. G.Angeev, V.A. Suxolinskiylar:
g) o`quvchilar bilimlarini sinashda ularning yul kuyadigan tipik xatolari masalalari bilan- M.Ikromov, R.A. Asanov, A.T. Muxanovlar:
d) o`quvchilar bilimlarini test sinovlari yordamida baxolashi muammolari bilan
A.V. Agibalov, B.L. Farberman, R. Ibel, O.Sharopov A.Aozamov, A.K.Mamadaliev,
M.K. Koraboev, X.Maxmudov, K.X.Shabadikov, S.Isroiljonov, T.Tulaganov, M.tojiev, M.Raimov, V.Miladjonov, L.T.Isakova, B. Kuvonov, G.A.Asilovalar shugullanganlar. Bu keltirilgan izlanishlar o`quvchilar bilimlarini nazorat kilish va baxolash jarayonining xamma boskichlari uchun asosiy xisoblanadi.
Matematika fanini ukitishda o`quvchilar bilimlarini nazorat kilishda yukori natijalarga erishilgan bulsada , matablardagi ta`lim tarbiya ishlari shuni kursatmokdaki o`quvchilar bilimlarini nazorat kilishni xozirgi kun talabidan kelib chikib takomillashtirishni talab kilmokda.
Umumta`lim maktablarida ukuilarga puxta, asosli bilim berib , uni nazorat kilinmasa ukvchining fanga bulgan kizikishi susayadi. Shuning uchun xam ta`limning talimning maksadlaridan kelib chikib o`quvchilar bilimini muntazam nazorat kilib baxolab borish kerak .
Keyingi yillarda Respublikamiz ta`lim tizimida o`quvchilar bilim darajasining aniklashning yangidan yangi usullari kullanilmokda. Bilimni sinashning bu usuli ukuvchining uz bilimini oshirishi buyicha tinimsiz ishlashini tashkil kilishi goyasiga asoslangan . O`quvchilar uzlashtirishni nazorat kilish uch xil y uli bilan tashkil etiladi :

1. 
   Joriy nazorat .
   
2. 
   Oralik nazorat
   
3. 
   Yakuniy nazorat.
   

Joriy nazorat - kundalik nazorat bulib unda ukuvchidan kuniga utilgan mavzular surab boriladi yoki umuman nazorat kilinadi.
Oralik nazorat esa maolum br boblar tugaganda, chorak oxirlarida , sinfdan sinfga kuchirishi , yoki bitirish imtixonlaridagi nazorat xisoblanadi.
Yakuniy nazorat esa chorak oxirlarida va yil oxirida utkaziladigan nazoratdir.
Bilimlarni tekshirishning anaonaviy tizimi- biletlar buyicha imtixonlar utkazishning kanday kamchiliklari borligini kayd kilib utishi urinlidir. Ulardan ayrimlarini sanab utamiz
-imtixondan ukuvchi biletdagi 4-5 ta savolga javob beradi yoki yozma ishda 4-5 ta misol va masalani echadi. Baxo esa butun fan buyicha egallagan bilim va kunikmalari uchun kuyiladi:- 5 balli baxolash shkalasi boshka mamlakatlarning baxolar shkalasiga nisbatan kuchsiz ( masalan : Frantsiyada 20 balli , ayrim mamlakatlarda bundan xam kup) :

• 
  bilimlarni tekshirishning anoanaviy tizimida EXM ning kullanilishi kiyin buladi.
  

Testlar yordamida tekshirishda utishda bu kamchiliklarni kup kismi bartaraf kilinadi. Pedagogik testlar bilimlarga baxo berishning istikboli usuli xisoblanadi.
Test topshiriklari yordamida o`quvchilarni bilimlarini baxolash kuyidagi afzalliklarga ega:

• 
  test ukuv fanining butun asosiy mazmunini kamrab oladi:
  
• 
  xamma o`quvchilar bir xil savollarga javob beradilar, bu ularning takkoslashga imkon yaratadi:
  
• 
  o`qituvchilar o`quvchilar bilimini tekshirishga kam vakt sarflaydilar :
  
• 
  o`quvchilar bilimlarini test topshiriklari yordamida tekshirishda EXM dan foydalanish kulaydir:
  

-o`quvchilarga kuyiladigan baxoning oboektivlik darajasi ortadi:

• 
  ukitishning turli pagonalarida xakli ravishda o`quvchilardan talab kilish mumkin bulgan zaruriy bilim va kunikmalarini aniklash imkoniyati tugildi.
  
• 
  o`quvchilarning kanday xato va kamchiliklarga yul kuyganliklarini aniklash imkoniyati aniklanadi .
  

Maolumki, umumta`lim maktablarida o`quvchilarning bilimlari besh ballik sistemada baxolanadi . Shuning uchun xam testni baxolash mezonlari kerak buladi. O`qituvchi tekshiriladigan materialning mazmuni va xajmi dastur buyicha o`quvchilarning bilim va kunikmalarini ularning individual xususiyatlarini xisobga olgan xolda baxolaydi.
Agar ukuvchi kuyidagi talablarni bajarsa aolo bilan baxolanadi:
-materialning mazmuni dastur va darslikda kursatilgan xajmda tuligicha ochib bersa :
-materialning matematik termik va belgilardan anik foydalanib, maolum mantikiy ketma-ketlikdan savodli tilda bayon etsa :

• 
  javob bilan boglik bulgan chizmalarni grafiklarni tugri bajarsa :
  
• 
  nazariyani anik misollardan tasvirlay, uni amaliy topshiriklarni bajarishda yangi vaziyatlarga kullay olish kunikmalarini kursatsa:
  
• 
  javob berishda ilgari urganilgan materialning uzlashtirilganligi , kunikma va malakalarini shakllanganligi va mustaxkamligini namoyish etsa :
  

-o`qituvchining yordamchi suzlarisiz mustakil ravishda javob bersa agar bu yukoridagi talablar asosan kanotlantirib , bunda kuyidagi kamchiliklardan birortasi uchrasa , “ Yaxshi “ deb baxolanadi:
-bayon etishda javobning matematik mazmunini buzishga olib kelmaydigan unchalik katta bulmagan noanikliklarga yul kuyilsa :
-javobning asosiy mazmunini yoritishda bi-ikkita kamchilikka yul kuyilsa va o`qituvchi bildirgan eotirozdan sung tuzatilsa :
-kushimcha savollarni yoritishda xato yoki ikkitadan ortik kamchilikka yul kuyilsa xamda o`qituvchi bildirgan etirozdan sung ular osonlik bilan tuzatilsa kuyidagi xollarda konikarli kuyiladi:
-materialning mazmuni tula va ketma -ket yoritilmagan biror savolni umuman tushunishini kursata olgan va dastur materiallarni kelgusida uzlashtirish uchun etarli kunikmalarning borligini namoyish kilganda:

• 
  tushunchalarni Ta`riflashda matematik terminlardan foydalanishda , chizmalarda, kushimchalarda kiynalsa yoki xatolarga yul kuyib , ukuvchining bir nechta yordamchi savollaridan sung tuzatsa :
  
• 
  nazariyani amaliyotga kullay olmasa. Kuyidagi xollarda konikarsiz kuyiladi:
  
• 
  ukuvchi ukuv materialini mazmunini katta kismini tushunmasligi aniklansa :
  
• 
  tushunchalarni Ta`riflashda, matematik terminlardan foydalanishda . chizma yoki grafiklardan foydalanishda , chizma yoki grafiklarda , amallarda xatolarga yul kuyilsa ular o`qituvchining bir necha yordamchi savollaridan sung xam tuzatmasa . Keyingi yillarda Respublikamiz ta`lim tizimida o`quvchilar bilim darajalarining aniklashning yangidan yangi usullari kullanilmokda . Ana shu usullardan biri o`quvchilar bilimlarining kup ballik reyting tizimi asosida baxolashdir.
  

Agar o`quvchilarning tuplagan ballari jami ballarning 0-55 % iga teng bulsa, ularni 2 baxo bilan ; 55,1-70 % iga teng bulsa, 3 baxo ; 70,1-85 % iga teng bulsa, 4 baxo; 85,1-100 % iga teng bulsa, 5 baxo bilan baxolanadi.
Bu baxo mezoni uchun Uzbekiston Respublikasi oliy va urta maxsus ukuv yurtlarida talabalarni bilimini nazoart kilish va baxolashning reyting tizimi tugrisidagi namunaviy nizomni asos kilib olindi.
Bu baxo mezonini kuyidagi asoslash xam mumkin. Agar ukuvchi 2,7 dan - 3,7 gacha baxo olsa unga 3 baxo kuyilar edi. Bu esa 5 baxoni 55 % idan-70 % igachasini tashkil etadi. Yaoni


2,7 100 /5 = 54 3,5 100 /5 = 70
Xuddi shuningdek agar ukuvchi 3,5 dan 4,5 gacha baxo olsa, unga 4 baxo kuyilar edi, bu esa 5 baxoning 70 % idan 90 % igachasini tashkil etadi. O`quvchilarning fanga bulgan kizikishlarini fanga bulgan kizikishilarini oshirish maksadida 90 % ni 85 % ga kamaytirildi, yaoni
3,5 100 /5 = 70 4,5 100 /5 = 90
Agar ukuvchi 4,5 dan 5 gacha baxo olsa, unga 5 baxo kuyilar edi. Bu esa 5 baxoning 70 % idan 90 % gachasini tashkil etadi. Ukuvchitlarni fanga bulgan kizikishlarini roshirish maksadida 90 % ini 85 % ga kamaytirildi, yaoni


4,5 100 /5 = 90 5 100 /5 = 100
2,5 dan kam baxo olgan ukuvchiga 2 baxo kuyilar edi. Shuning uchun xam 55
% idan kam baxo tuplagan ukuvchiga konikarsiz gbaxo kuyildi. Bu kursatilgan mezon o`quvchilarni bilimlarini nazorat kilish 5 balli sistemada bulsa kullaniladi. Kup balli sistemada esa ball bilan baxolanadi, ball tuplanadi.
Maktab ta`lim tizimining muxim tadbirlaridan biri dars jarayonida o`quvchilarning bilim darajalarini aniklash va uni tugri xakkoniy baxolash xisoblanadi. Bilim darajasi xakkoniy baxolanmagan ukuvchida bilim olishga bulgan intilish va ijodi susayyadi.
Maolumki, turli ukuv fanlarini ukitishda o`qituvchilar uzlarining ishchsi ukuv dasturlaridan kelib chikib, o`quvchilar bilimlariga turlicha talab kuyaadilar. O`quvchilarning bilim darajasini baxolash xozircha 5 balli sistemadadir. Turli maktablarda aolo baxolarga ukigan o`quvchilarni bir ukuv fani buyicha bilim darajasi tekshirib kurilganda turli natijalar olinadi.
Keyingi yillarda Respublikamiz ta`lim tizimida o`quvchilar bilimdarajalarining aniklashning yangidan-yangi usullari kullanilmokda. Ana shu usullardan bir o`quvchilar bilimlarini kup balli reyting tizimlari asosida baxolashdir.
Bilimlarni reyting asoslari asosida baxolash usulini Respublikamizning deyarli barcha Oliy va urta maxsus ukuv yurtlarida, yangi turdagi ayrim maktablarda amalda sinab kurildi va ijodiy natijalarga erishildi.
O`quvchilar uzlashtirishini kup boskichli nazorat kilish, ukuvchining uz bilimini oshirish uchun muntazam ishlashni tashkil kilish va butun ukish davomida uz ijodiy faoliyatini takomillashtirishni ragbatlantirish goyasiga asoslangan bulib, o`quvchilar bilimini reyting nazorat tizimida baxolanada.i
O`quvchilar bilimini baxolashda reyting nazorat tizimiga utish, o`quvchilar bilimini sifat kursatkichlarini xakkoniy, uzlashtirishni dimiy nazorat kilish bilan ularning uz ustida butun chorak (ukuv yili) davomida muntazam va faol ravishda ishlashni jonlantirish, ularni ukishga kizikishini va mustakil ishlash samaradorligini oshirishga, o`qituvchilarda esa uz pedagogik burchiga nisbatan bulgan maosuliyatini oshirishga karatilgan. Maktablarda ukuv jarayonini va reyting nazoratini iloji boricha EXMdan keng foydalangan xolda amalga oshirish lozim.
Reyting nazoratini moxiyati shundan iboratki, fanlar buyicha o`quvchilarning uzlashtirishini uch xil yul bilan nazorat kilinadi : KN (JN) - kundalik (joriy) nazorat, ON-oralik nazorat, YaN-yakuniy nazorat.
Kundalik nazoratning asosiy maksadi kundalik ukitilayotgan darslarni o`quvchilar tomonidan kay darajada uzlashtirilayotganli-gini muntazam ravishda nazorat kilishdan iboratdir. U reyting tizimining eng muxim boskichi xisoblanadi. Bunday nazorat ukuvchini mustakil dars tayyorlash, ukitilgan mavzularni puxta uzlashtirib borishga, ta`lim jarayoniga ijodiy yondoshishga undab, ukuvchidagi iktidor kursatkichlarini yuzaga chikarishga va takomillashtirishga sababchi buladi. Aslida KN (JN) o`quvchilarning ukitilayotgan fan buyicha mavzularni uzlashtirish uchun sinfda va sinfdan tashkari bajarilishi lozim bulgan barcha ishlarni baxolashdan iborat. Bu esa ukuvchining uzluksiz bilim olishini va uzini uzi mustakil nazorat kilib bori imkoniyatini tugdiradi. KN (JN) ning asosiy maksadi : ukuvchining asosiy konuniyatlar, tushunchalar va mavzularni kanday uzlashtirayotganini uz vaktida baxolashdan iboratdir.
KN (JN) ukitilayotgan fanning xususiyatiga mos ravishda maktab pedagogik kengashi yigilishining karori bilan : a) yozma nazorat ishi ; b) ogzaki suxbat ; v) seminar ; g) uy vazifasini tekshirish ; d) test surovi : e) test-sinov : z) EXM da yoki EXM siz test nazorat uslubidagi sodda testlar, misol, masala echish va boshka shakllarda utkazish mumkin.
Oralik nazorat utilayotgan fan buyicha utilgan bir necha mavzularni uz ichiga olgan bulib yoki kism buyicha ukuvchining bilimini aniklash va baxolash demakdir.
ON xam xar bir fanning xususiyatiga karab, test-sinov, yozma nazorat ishi ogzaki sinov-suxbat, referat yozish va uni baxolash shaklida utkazish mumkin.
Masalan : Matematika fanidan ON aksariyat xollarda test-sinovi shaklida utkaziladi, bunda test topshiriklari soni 25-30 tadan oshmasligi lozim. ON ning asosiy maksadi ukuvchining utilgan mavzularga oid nazariy bilimlarini muayyan berilgan masala, muammoni echishga tadbik kilish maxorati kobiliyatini sinab kurishdan iboratdir. Bulardan kurinadiki ON lar soni KN (JN) lar soniga nisbatan kamrok
buladi. Uz navbatida ON uchun tuzilgan variantlarda KN (JN) utkazilgan mavzular, amaliy mashgulotlar va topshiriklar xisobga olinadi.
Yakuniy nazorat ukuv rejasi buyicha bir chorak (ukuv yili) uchun ajratilgan mavzular utib bulgandan sung, o`quvchilarni bu mavzular buyicha uzlashtirish darajasini baxolash uchun utkazilgan nazorat turidir.
Masalan : Matematikadan YaN bir chorak (ukuv yili) tugashi arafasida, kup xollarda test topshiriklari soni 50 tadan kup bulmagan test sinovi orkali aamlga oshiriladi.
O`quvchilarning bilimini tizimga kura aniklash goyasi juda sodda : o`quvchilarning ta`lim jarayonidagi sinfda va sinfdan tashkari bajarilishi lozim bulgan mustakil faoliyatini tegishli ballar bilan baxolashdan iborat.