Ma`ruzalar matni Kasbiy ta`lim yo`nalishi talabalari uchun 2014 yil O`zbekiston Respublikasi Oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi

Umumlashtirish-predmetlar va xodisalarni ularning umumiy va asosiy tomonlarini ajratib ko’rsatish asosida bir-birlari bilan fikran birlashtirishdir.
Klassifikasiya-ko’p narsalarni, holatlarni, kechinmalarni guruhlarga bo’lish. Masalan tibbiyotda kasalliklarning klassifikasiyalari mavjud: sil kasalligi, zaxm, yuqumli kasalliklar. Anatomiya fanida suyaklar klassifikasiyasi alohida o’rganiladi.
Tushuncha-bu predmet va hodisalardagi umumiy va muhim xususiyatlar hamda sifatlarning kishi ongida aks etishidir. Tushunchaning ikki turi bor: biri-konkret tushuncha, ikkinchisi-abstrakt tushuncha.
Muhokama-biror narsa, hodisa haqida biror nimani tasdiqlash yoki inkor qilish demakdir.
Xulosa chiqarish-tafakkurning tarixan tarkib topgan mantiqiy shaklidir. Tafakkurning shu mantiqiy shakli vositasi bilan bir yoki bir necha ma’lum hukmlardan yangi hukm-xulosa chiqariladi.
Fikriy qobiliyatlar haqida gapirganda ko’pincha bu tushuncha ostida (aql) ko’zda tutiladi. Aql olingan bilimlarni, tajribani va ularni yanada boyitishga va aqliy faoliyatda foydalanishga bo’lgan qobiliyatni o’z ichiga oladi. Kishining aqliy fazilatlari uning hajmi bilan belgilanadi. Tafakkur aqlning faol funksiyasi bo’lib, mantiq qonunlari asosida takomillashib boradi. Tafakkur amaldagi aqldir. Tafakkurning jarayonidagi tushunish boshqa bir kishining og’zaki va yozma nutqini idrok qilish va uqib olish jarayonida sodir bo’ladi. Nutqni tinglayotganimizda yoki biror yozma matnni o’qiyotganimizda, odatda biz o’zimiz eshitayotgan yoki o’qiyotgan so’z birikmalarini to’g’ri idrok qilishga intilamiz.
Ayrim kishilarning tafakkuri o’zining mazmundorligi, chuqurligi va kengligi jihatidan, mustaqilligi, samaradorligi va tezligi jihatidan turli hollarda turlicha namoyon bo’ladi. Bular tafakkurning sifatini tashkil qiluvchi belgilardir.
Kishining tafakkur faoliyati uchun uning faqat hissiy bilishi bilan o’zaro bog’liqligigina muhim ahamiyatga ega bo’lib qolmay, balki til bilan, nutq bilan o’zaro bog’liqligi ham muhim ahamiyatga egadir. Bunda inson psixikasi bilan hayvon psixikasi o’rtasidagi prinsipial farqlardan biri namoyon bo’ladi. Xayvonlarning elementar, juda oda tafakkuri hamma vaqt faqat harakat tafakkurligicha qoladi; ular hech vaqt mavhum, bavosita bilish darajasiga yetmaydi. Ularning, ya’ni hayvonlarning tafakkuri ayni chog’da go’yo ko’z o’nglarida turgan narsalarni bevosita idrok qilish bilan ish ko’radi. Ana shunday odaame tafakkur harakat tarzidagi narsalar bilan munosabatda bo’ladi va bunday ayoniy harakat doirasidan chetga chiqmaydi.
Faqat nutq paydo bo’lgach, bilinayotgan ob’yektdan ma’lum bir xususiyatni ajratib olib, uni maxsus so’z yordamida tasavvurda yoki tushunchada mustahkamlash, qayd qilish imkoniyati tug’iladi. Tafakkur so’zda o’zining zaruriy moddiy qobiliyatiga ega bo’ladi, tafakkur faqat so’z orqali boshqalar uchun va o’zimiz uchun ham bevosita reallikka aylanadi. Inson tafakkurini, u qanday shaklda amalga oshirmasin, tilsiz amalga oshirib bo’lmaydi. Har qanday fikr nutq bilan chambarchas bog’liq holda paydo bo’ladi va rivojlanadi. U yoki bu fikr qanchalik chuqur va asosli suratda o’ylangan bo’lsa, u so’zlarda, og’zaki va yozma nutqda shunchalik aniq hamda yaqqol ifodalangan bo’ladi. Va, aksincha, qandaydir fikrning so’z orqali fiodalanishi qanchalik ko’p takomillashtirilgan, sayqallangan bo’lsa, shu fikrning o’zi shunchalik yaqqol va tushunarli bo’ladi.
Inson tafakkuri til bilan, nuqt bilan chambarchas bog’liqdir. Tafakkur zaruriy tarzda moddiy so’z qobig’ida mavjuddir.
Psixologiyada tafakkur turlarining quyidagi holda va birmuncha shartli klassifikasiyasi tarqalgandir:

•