Ma’ruzalar matni 1- ma’ruza: dinshunoslik faniga kirish. Reja

1.2    
 
 Dinlar   tarixini   o’rganishda   Sharq   allomalarining   yondashuvlari.
 
      Dinni  kelib
chiqishini  o’rganish,   uni  falsafiy   jihatdan  tahlil   qilish  juda   qadimgi   davrlardan   boshlangan.
Xususan,   xalqimiz   e’tiqod   qilgan   dinlardan   biri  zardushtiylik  haqidagi   dastlabki   falsafiy
mushohadalar miloddan avvalgi VII-VI asrlarda boshlangan. Shunday holatni boshqa din shakllari
tarqalgan qadimgi Yunonistonda ham kuzatish mumkin.
Sharqda  din  kelib  chiqishi  to’g’risidagi  qarashlarning,   din  falsafasining   rivojlanishi   islom
paydo   bo’lgan   davrdan   keyin,   ya’ni   VIII-IX   asrlarda   kalom-falsafasining   shakllanishi   bilan
bog’liqdir.   Dinlar   falsafasi,   din   kelib   chiqishi   haqida   mushohada   yuritish   Sharqda   ancha   oldin
boshlangan bo’lsada, ammo  ilmiy-falsafiy   o’rganish, ilmiy tadqiq  qilish asosan XVIII asrning
ikkinchi yarmi va XIX asrda jiddiy tus oldi.
Dinshunoslik  fanining  falsafasi shundaki, u dinning paydo bo’lishi va rivojlanish  tarixini,
uning ta’limoti, vujudga kelishi va shakllanishini o’rganishda falsafiy ta’limotga suyanadi. Zero, bu
fan  jamiyat taraqqiyoti jarayonida din bilan bog’liq bo’lgan barcha ijtimoiy  hodisalarni-mafkura
va aqidalar, urf-odat va marosimlar, masjid va| diniy tashkilotlarning talab va tartiblarini falsafiy
tahlil qilishni  ko’zda tutadi.
Islom   dinida   ilohiyot   falsafasining   shakllanishi   davriga   qadar   xilma-xil   ilohiyot   oqimlari
vujudga kelgan. Masalan,  jabboriylar, qadariylar, mu’taziliylar, musji’iylar va boshqalar vujudga
kelib, ularning har biri ilohiyot masalalarini o’ziga xos talqin qilgan. Ortodoksal ilohiyot oqimi
kalom (keyinchalik islom falsafasi) deb nom olgan. Bundan tashqari islomdagi barcha yo’nalishlar
va mazhablarda ham ilohiyotchilik ta’limotlari mavjud.
Islom dunyosida falsafiy, shu jumladan ilohiyot falsafasining vujudga kelishi VIII-asrning
ikkinchi yarmida mu’taziliylar va mutakallimlar faoliyati bilan bog’liqdir. Mu’taziliylar g’oyalariga
4

e’tirozli   fikrlarni  ash’ariylar  (ularni  mutakallimlar   ham  deyiladi)   ilgari   suradilar.  Abu Mansur