Ma’ruzalar matni 1- ma’ruza: dinshunoslik faniga kirish. Reja

regulyatorlik vazifasini bajaradi. Dinlar o’z urf-odatlarining, marosim va bayramlarining qavmlari
tomonidan o’z vaqtida, qat’iy tartibga amal qilgan holda bajarilishini shart qilib qo’yadi.
Masalan, islomda kuniga 5 mahal namoz o’qilishi, har hafta juma namozini jome masjidlarda
ado  etilishi,  Ramazon  oyida  bir  oy  ro’za  tutilishi,  ro’za  (‘iyd  al-fitr)  va  qurbon  (‘iyd  al-adho)
hayitlarining nishonlanishi musulmonlarning hayot tarzini tartibga solib turadi.
To
   ’  rtinchidan
 
 ,    din  aloqa  bog’lashlik,  birlashtiruvchilik  -  integratorlik  vazifasini  ham
bajaradi, ya’ni har bir din o’z qavmlarining birligini, jamiyat bilan shaxsning o’zaro aloqadorlikda
bo’lishini  ta’minlashga  intiladi.  Bunda  u  yoki  bu  dinga  e’tiqod  qiluvchi  kishilarning  o’z  dinidagi
boshqa  kishilar  bilan  aloqador  ekanligi,  o’zaro  huquq  va  burchlarining  borligi,  urf-odat  va
ibodatlarni jamoa bo’lib bajarilishi lozimligi nazarda tutiladi.
B
  e  shinchidan
 
 ,    dinning  integratorlik  vazifasi  bilan  legitimlovchilik-qonunlashtiruvchilik
vazifasi chambarchas bog’liq. Dinning bu funksiyasining nazariy asosini yirik amerikalik sosiolog
T. Parsons ishlab chiqdi. Uning fikricha, «har qanday ijtimoiy tizim muayyan cheklovlarsiz mavjud
bo’la  olmaydi.  Buning  uchun  u  qonun  darajasiga  ko’tarilgan  axloq  normalarini  ishlab  chiqishi
kerak.  Din  bunday  normalarni  qonunlashtiribgina  qolmay,  ularga  bo’lgan  munosabatni  ham
belgilaydi».
O
   ltinchidan
 
 ,    din  vazifalarining  falsafiy,  nazariy  jihatlari  ham  mavjud.  Bu  vazifa  insonga
yashashdan  maqsad,  hayot  mazmunini,  dorulfano  va  dorulbaqo  dunyo  masalalariga  o’z
munosabatini bildirib turishidan iboratdir.
Kishilik jamiyatida din doimo u bilan birga bo’lganmi yoki qandaydir davrda jamiyat dinsiz
yashaganmi,  degan  savolga  turli  fikrlar  bildirilgan.  Bu  -  dinning  tarixiyligi  masalasi  bo’lib,  unga
ikki xil javob berganlar. Birinchisi, marksistik ta’limotning sobiq tarafdorlari fikricha, «qandaydir
muddat  insoniyat  dinsiz  yashagan  va  jamiyatning  muayyan  bosqichida  -  yuqori  paleolit  davrida,
bundan  20-40  ming  yil  avval  din  paydo  bo’lgan»,  deyilgan.  Ikkinchisi,  «dinning  kelib  chiqishi
insoniyatning paydo bo’lishi bilan bevosita bog’liq», degan fikrdir.
Diniy tafakkurning shaxsiy yoki ijtimoiy ildizlari muammosini hal qilish bilan dinning kelib
chiqishi  muammosini  hal  qilish  mumkin  bo’ladi.  E.Taylor  kabi  evolyusion  yo’nalishdagi
pozitivistlarning  chiqargan  xulosasiga  ko’ra,  dinning  ildizini  «faylasuflik  qilgan  yovvoyi  odam»ga
taqaydilar. Ya’ni, «u o’z-o’ziga borliq, o’zini o’rab turgan olamning paydo bo’lishi va o’zi kuzatgan
hodisalarning  haqiqati  haqida  savol  bergan.  Unda  fikrlash  yuqori  darajada  bo’lmagan.  Shundan
so’ng unda ruhlar, xudolar, farishtalar haqida tasavvurlar paydo bo’lgan».
3

Dinning kelib chiqishi haqida yana bir nazariya mavjud: «Birinchi yolg’onchi birinchi nodonni

uchratganda  din  paydo  bo’ldi».  Bunda  din  yomon  niyatli  kishilarning  o’ylab  topgan  narsasi  bo’lib
chiqadi. Bu ikkala nazariya ham hech qanday ilmiy asosga ega emas.
Faylasuflik  qilgan  yovvoyi  odam  konsepsiyasi  bo’yicha  «ibtidoiy  odam  yolg’iz  holdagi
chuqur fikr yurituvchi bo’lgan. U o’z oldiga ulkan savollarni qo’ygan. Bu savollar uning kundalik
hayotida  kerak  emas  edi.  Shuni  ham  unutmaslik  kerakki,  ibtidoiy  odamning  fikr  yuritishi  uning
kundalik  ishlab  chiqarish  faoliyati  bilan  bog’liq  bo’lgan.  Bu  faoliyatning  tabiati,  shart-sharoitlari
birgina  odamga  tegishli  bo’lib  qolmay,  barchaga  barobar,  ijtimoiy  gruppa,  qabila,  urug’, xalqqa
tegishli edi».
Dinning kelib chiqishi «bir odam boshqalarni aldashi natijasida kelib chiqqan», degan fikr
ham  tanqidga  uchragan.  Boshqa  fikrga  ko’ra,  «din  -  bu  jamiyatdagi  kishilarning  baravariga  o’z-
o’zini aldashi natijasida kelib chiqqan. Shuning uchun ham din ijtimoiy hodisadir degan xulosaga
kelish mumkin», deydilar.
Din insonning ruhiy dunyosi bilan chambarchas bog’liq bo’lib, uning ijtimoiy hayotida doimo
u bilan birga bo’ldi. Shuning uchun ham dinni o’rganish - bu insoniyatni o’rganish demakdir. Dinni
insoniyatdan,  insoniyatni  dindan  ajratib  bo’lmasligini  tarixning  o’zi  isbotladi.  «Kommunistik
jamiyatda  din  yo’q  bo’lib  ketadi»  deyilgan  fikrning  aksicha  kommunizm  xayoliy  narsayu,  din
doimiy  ekanligi  amalda  isbotlandi.  Demak,  din  insoniyat  bilan  birga  dunyoga  kelgan.    muqaddas
tushunchalar borki, ular Vatan va xalqman, ezgulik va insoniylik tamoyillari bilan uzviy bog`liqdir.
Agarki har qaysi ijodkor o`z asarlarida ana shu o`lmas g`oyalarni bosh maqsad qilib qo`ysa, ularni
badiiy mahorat bilan ifoda eta olsa, hech shubhasiz, adabiyot ham, madaniyat va san’at ham tom
ma’noda ma’naviy yuksalishga xizmat qilib, o`zining ijtimoiy vazifasini to`liq ado etishga erishgan
bo`ladi.