Ma’ruzalar matni 1- ma’ruza: dinshunoslik faniga kirish. Reja

al-Vosiq (842-847) mu’taziliychilik asosiy davlat dini bo’lib turdi. Bu din vakillari har tomonlama
qo’llab-quvvatlanib   katga   davlat   tizimida   turli   rahbarlik   lavozimlari   ham   berildi.   Qur’onning
yaratilganligini inkor etuvchi ilohiyotchilarga salbiy munosabatda bo’lindi. Mu’taziliylar aqidalarini
qabul qilmagan ilohiyotchilar al-Mamunning 827 yildagi "mixna" nomli farmoyishga asosan chora
ko’rildi. Mo’’taziliylarning qazo va qadar masalasidagi fikrlari qadariylarnikiga yaqinligi uchun
ularni qadariylar deb ham atashadi, lekin ularning o’zlari buni inkor etadilar. Allohning zoti va sifati
haqida jahriylarning fikrlari bilan yaqin bo’lganligi uchun ularni bir-biridan ajratmaydilar.
Sharq aristotelizmining asoschisi al-Kindiy (800-879)ning falsafiy qarashlari mo’’tazshshylar
ta’limotiga juda yaqin edi, Shuning uchun halifa Mutavakkil (847-861) yillar boshqargan davrida u
ham ta’qib ostiga olingan. Kindiy fikricha, olamning yaratuvchisi Alloh bo’lib, u azaliy va tanho,
lekin   tabiatdagi   barcha   narsalar   materiyadan   tashkil   topgan,   materiya   eoa   olov,   suv,   havo   va
tuprokdan   iborat.   Kindiy   materiya,   shakl,   fazo,   vaqt   va   xarakatdan   iborat   besh   substantsiya
kontseptsiyasini ilgari surgan. U birinchi bo’lib, aklning to’rt xil (aqliy, imkoniy, erishilgan va
namoyon bo’ladigan tarzda) ko’rinishi haqida fikrlar majmuasini ishlab chiqqan.
Mo’’taziliylar  hokimiyat  masalasida  xalifa  bo’lish lozimligini  uqtirdilar.  Ilk mo’’taziliylar
xalifa   kurayshlik   bo’lishi   shart   emas,   deb   hisoblaganlar,   lekin   keyingi   davrlardagi   ayrim
mo’’taziliylar esa qurayshlik loyik odam bo’lsa boshqa kishi xalifa bo’lishi mumkin emas, deb
hisoblaganlar.  Ularning fikricha,  imom  ilohiy  ko’rsatma  bo’yicha  hokimiyat  tepasiga kelmaydi,
balki u ijtimoiy, etnik chiqiyidan qat’iy nazar, musulmon jamoasidan saylanishi lozim. Xorijiylarga
o’xshab ular adolatni imom uchun eng zaruriy sifat, deb hisoblaydilar va o’zlarining beshinchi
aqidalariga   ko’ra,   adolatsiz   imomni   hatto   kuch   bilan   lavozimidan   chetlatish   lozimligini
ta’kidlaydilar.
Falsafiy tafakkurning shakllanishida va Markaziy Osiyo xalkdari milliy-diniy mafkurasining
qaror topishida Marg’inoniyning “Al-Hidoya” faqat o’rta asrlarda yoki hozirgi kunlardagina emas,
balki   u   shariat   qomusi,   qonun   chiqarish   asosi   bo’lishidan   tashqari   har   qanday   ta’lim   va   tahsil
sohasida asosiy manba’ bo’lib xizmat qilmoqda.
Islom  nafaqat diniy ta’limot,  balki dunyoqarash sifatida  keng tarqala  borishi bilan, uning
nazariy, falsafiy, huquqiy tamoyillarini ishlab chiqishga e’tibor kuchaya boshladi. Natijada IX-X
asrlarga kelib Qur’onga asoslangan maxsus islom ilmlari. Ya’ni diniy ilmlar shakllana boshladi.
Masalan, Qur’ondan keyin ikkinchi o’rinda turadigan hadislar, ya’ni Muhammad payg’ambarning
nasihatlari, so’zlari, rivoyatlarni to’plashga qaratilgan maxsus yo’nalish-hadisshunoslik rivojlandi.
Bu   jarayonda   qadimiy   an’analarga   boy   bo’lgan   Markaziy   Osiyoda   yetishib   chiqqan   allomalar