Ma’ruzachi: Sunnatov. N. B. Ma’ruza: №-2 Falsafiy tafakkur taraqqiyoti bosqichlari: sharq falsafasi Reja

Hinduviylik. Hinduviylikning falsafiy asosi o‘z ifodasini quyidagi olti tizimda topgan: Sankxya, 

Yoga, Vaysheshika, Nyaya, Mimansa, Vedanta. 

---

Sankxya ta’lim beradiki, dunyoning birinchi moddiy sababi bo‘lgan –prakriti mavjuddir. His-

tuyg‘u orqali qabul qilinadigan prakritining dunyoviy mavjudotlarga aylanganligi quyidagi uch 

sifatiy unsurlar ta’siri ostida ro‘y beradi: rajas (intilish), tamas (qorong‘ulik) va sattva (oydinlik). 

Har bir ashyoda, uning xususiyatiga ko‘ra, ushbu uch unsurlardan biri ustunlik qiladi. Go‘zallik, 

donishmandlik va haqiqatga moyilligi bor ashyolarda  sattva ustunlik qilsa, tamas barcha bo‘sh, 

chegaralangan,  noaniq  narsalarda  hal  qiluvchi  unsurdir.  Rajas  esa,  barcha  faol,  g‘ayratli, 

tajovuzkor  narsalarda  ustunlikka  ega.  Prakriti  bilan  bir  qatorda    Sankxyada  dunyoning  moddiy 

asosidan  mustaqil  bo‘lgan  purushi  (mutlaq  ruh)  ning  mavjudligi  tan  olinadi.  Uni  barcha 

ashyolarda ishtirok etishi va u tufayli mavjud bo‘lgan tirik jonzotlarda mavjudligiga qaramasdan, 

kuzatish  va  topish  mumkin  emas.  Prakriti  bilan  purushining  qo‘shilishi  chog‘ida  25  tayanch 

negiz  kelib  chiqadiki,  ular  orasida  moddiy  (suv,  tuproq  va  shunga  o‘xshash)  narsalar  bilan  bir 

qatorda ma’naviy (o‘z mohiyatini anglash, aql) narsalar ham mavjud bo‘ladi. 

Yoga  ruhiy  tushunchalarni  tadqiq  qilish  va  amaliy  ruhiy  ta’limga  urg‘u  beradi;  ko‘pincha 

ilgari mavjud bo‘lgan turli tizimlarning meditatsiya (karaxtlik) holati haqidagi qoidalardan kelib 

chiqadi. 

Vaysheshika doimiy o‘zgarishlar, abadiy va davriy paydo bo‘lish va zavol topish jarayonlari 

mavjudligiga  asoslanadi.  Biroq,  bu  jarayonda  turg‘un  unsur  bo‘lgan  atom  ham  bor.  Atomlar 

abadiy  bo‘lib,  zavol  topmaydilar,  ular  hech  kim  tomonidan  yaratilgan  emaslar.  Atomlarning 

vaqtinchalik qo‘shilishlaridan bizning his-tuyg‘ularimizga etib kelishi mumkin bo‘lgan jonli va 

jonsiz  ashyolar  paydo  bo‘ladilar.  Bunday  holatda  boshqachaga  aylanish  atomlarning  doimiy 

ravishda  bo‘linishi  va  qo‘shilishi  natijasida  kelib  chiqadi.  Ruh  nomoddiy,  abadiy  va  beintiho 

bo‘lib  ikki  shaklda  mavjud  bo‘ladi:  mutlaq,  mukammal  va  hamma  joyda  hozir  va  alohida.  U 

hayotning cheksiz charxipalagida sarson-sargardonlikda yuradi. 

Nyaya  maktabi  Vaysheshika  bilan  chambarchas  bog‘langan  bo‘lib,  unda  asosiy  e’tibor 

mantiq va bilish nazariyasi masalalariga qaratiladi, jumladan, his-tuyg‘u ishonchli, haqiqiy bilim 

vositasi bo‘lib, xulosaga olib keladi. Xulosa esa qiyos vositasida chiqariladi. 

Mimansa  Vedalarga  qaytishni  e’lon  qiladi.  Bu  ta’limotga  binoan  sansara  yo‘lidan 

qutilishning yagona chorasi Vedalar nimadan ta’lim bergan bo‘lsa, o‘shalarni izchil bajarishdir. 

Mimansa Vedalar matnini oliy nufuzli narsa sifatida qabul qilibgina qolmay, balki ularda abadiy 

mavjud bo‘lib, mutlaqlikka daxldor bo‘lgan, sezib bo‘lmaydigan umumiy javharni ko‘radi. 

Vedantaning  falsafiy  mazmuni  uning  o‘z  nomida  ifodalangan  («Vedanta»  aynan  «Vedalar 

xotimasi»  degan  ma’noni  anglatadi).  Vedanta  dunyo  barcha  narsalar  undan  kelib  chiqadigan 

yagona  voqeylik  bilan  moddiy  kuchlarning  o‘zaro  ta’sirining  mahsulidir,  deb  biluvchi  qoidani 

rad etadi. U braxmani tan olib, uni dunyoning mutlaq ruhiy mohiyati sifatida tushunadi.