Ma’ruza “Umumiy gidrologiya va iqlimshunoslik” faniga kirish Reja

O’rta Osiyo ko’llari morfologiyasi va morfometriyasi
O’rta Osiyo ko’llari ham bir-biridan suv yuzasi maydoning o’lchamlari, ularning ko’rinishlari, ko’l kosalarining shakllari, chuqurliklari va boshqa ko’rsatkichlari bilan farqlanadi. Ushbu holatni hisobga olib, O’rta Osiyo ko’llarining morfologiyasi va morfometriyasini ham suv yuzalari va ko’l kosalari ko’rsatkichlari bo’yicha o’rganish ancha qulaydir.
K o’ l l a r s u v yu z a l a r i n i n g o’ l ch a m k o’ r s a t k i ch l a r i. Ko’llar suv yuzalarining o’lcham ko’rsatkichlari ko’llarning suv yuzasi maydoni, uzunligi, kengligi, qirg’oq chizig’ining uzunligi, qirg’oq chizig’ining egriligi kabi kattaliklar bilan ifodalanishi yuqorida qayd etib o’tildi. Albatta, o’lkamizdagi barcha ko’llarni shu nuqtai-nazardan o’rganish murakkab vazifa. Shuni hisobga olib, yuqorida sanab o’tilgan ko’rsatkichlarni nisbatan yirik va xarakterli ko’llar uchun tahlil qilamiz.
Shu maqsadda A.M.Nikitin monografiyasida keltirilgan ko’llar ro’yxatidan suv yuzasi maydoni 1 km² ga yaqin va undan katta bo’lgan ko’llar ajratib olindi. Ularning uzunligi, kengligi, qirg’oq chizig’i uzunligi va qirg’oq chizig’i egriligi haqidagi ma’lumotlar 5-ilovada keltirildi.
Suv yuzasi maydoni bo’yicha Orol, Balxash va Issiqko’llardan keyin Aydarko’l, Sariqamish ko’llari turadi. Har ikki ko’l ham o’lkamizning tekislik qismida, inson xo’jalik faoliyati, ya’ni antropogen omil ta’siri natijasida hosil bo’lgan.
Tog’ ko’llari ichida (Issiqko’lni hisobga olmaganda) suv yuzasi maydoni bo’yicha Qorako’l (F_k = 380 km²), Sonko’l (F_k = 274,6 km²), Chatirko’l (F_k = 160 km²) va Sarez (F_k = 79,6 km²) ko’llari eng yirik hisoblanadi. Jadvalda keltirilgan tog’ ko’llari aksariyat qismining suv yuzasi maydoni 1-10 km² oraliqda o’zgaradi. Qolgan ko’rsatkichlar, ya’ni uzunlik va kenglik bo’yicha ham Sariqamish va Arnasoy ko’llari oldingi o’rinlarda turadi. Tog’ ko’llari orasida uzunligi bo’yicha Sarez ko’li (L_k = 55,8 km) ajralib turadi. Undan keyingi o’rinlarni Qorako’l (L_k q 30 km), Sonko’l (L_k q 28,3 km), Chatirko’l (L_k = 22,1 km) lar egallaydi. Rel’ef sharoitidan kelib chiqib, tekisliklardagi ko’llar kengligining kattaligi bilan tog’ ko’llaridan ajralib turadi. Afsuski, qirg’oq chizig’i uzunligi bo’yicha jadvaldagi barcha ko’llar uchun ma’lumotlarni to’plash imkoniyati yo’q. Lekin, to’la bo’lmagan ma’lumotlarning tahlili shuni ko’rsatadiki, yirik ko’llar (Orol, Balxash, Issiqko’l) larni hisobga olmaganda Pomirdagi Sarez ko’li qirg’oq chizig’i uzunligining kattaligi (L_q = 499 km) bilan ajralib turadi.
O’rta Osiyo ko’llarida qirg’oq chizig’i egriligini xarakterlaydigan koeffitsient (K_e) ning qiymatlari 0,42-1,76 oraliqda o’zgaradi. Bu koeffitsientning tabiiy mohiyati shundan iboratki, uning qiymatlari 1 ga yaqinlashgan sayin ko’lning suv yuzasi maydoni doira shaklini egallay boshladi. Shu nuqtai-nazaridan yondoshadigan bo’lsak, Sarichelak, Qorasuv, Beyliko’l kabi ko’llarining suv yuzasi boshqalarga nisbatan doira shakliga o’xshashligi bilan ajralib turadi.
K o’ l l a r k o s a s i n i n g o’ l ch a m k o’ r s a t k i ch l a r i. er sirtidagi barcha ko’llar kosalari hosil bo’lish sharoitiga bog’liq holda bir-birlaridan shakl va o’lchamlari bo’yicha keskin farq qiladi. Markaziy Osiyo ko’llarini suv hajmi, chuqurligi va ko’l kosasining shakli bo’yicha o’rganish maqsadida manbalarda keltirilgan ma’lumotlardan foydalanib, suv hajmi 1 mln. m³ dan katta bo’lgan ko’llar ajratib olindi. Ularning suv hajmi kamayishiga mos holda tuzilgan ro’yxati 6-ilovada keltirilgan.
Yirik ko’llar (Orol, Issiqko’l)ni hisobga olmaganda Sariqamish ko’li suv hajmining kattaligi bilan ajralib turadi. Umuman O’rta Osiyoda suv hajmi 1 km³ dan katta bo’lgan ko’llar soni bor-yo’g’i 8 ta ni tashkil etadi. Jadvalda keltirilgan ko’llarning 7 tasining suv sig’imi 0,1-0,6 km³ oralig’idagi qiymatlarni qabul qilsa, qolgan barcha ko’llarda suv sig’imi 0,1 km³ dan kamdir. Ularning ko’pchiligi, aniqrog’i 23 tasida suv sig’imi 1,0-10,0 mln.m³ oralig’ida o’zgaradi.
Tog’li hududlardagi ko’llar chuqurliklarining kattaligi bilan tekislik ko’llaridan keskin ajralib turadi. Masalan, Sarez ko’lining eng katta chuqurligi 499,6 m bo’lsa, Qorako’lda 238 m, Sarichelakda esa 234 m va hokazo.
Tekislik ko’llarida esa, yuqoridagining aksi kuzatiladi. Masalan, suv sig’imi nisbatan katta bo’lgan Sariqamish ko’lining eng katta chuqurligi bor-yo’g’i 39,5 m ni tashkil etadi.
Daryo suvidan yanada unumliroq foydalanish maqsadida O’rta Osiyo davlatlari hududida keyingi yillarda bir qancha suv ombor­lari loyihalandi va. Ularning ko’pchiligidan bir yo’la qishloq xo’jaligi, sanoat, baliqchilik va energetika maqsadlarida foydalanish mumkin. Ana shunday suv omborlariga Sir­daryodagi Chordara, Qayroqqum, Chirchiq daryosidagi Chorbog’ kabilar misol bo’ladi. Ayni paytda Norin daryosida To’xtag’ul, Qoradaryoda Andijon, Vaxsh daryosida Rogun va Norak kabi yirik suv omborlari qurib bitkazildi. Bu suv omborlari to’g’onlarida suv elektr stan­siyalari (GES) qurilib, ular hozirgi kunda juda katta elektr energiyasi manbai bo’lib xizmat qilmoqda.