Ma’ruza “Umumiy gidrologiya va iqlimshunoslik” faniga kirish Reja

O’zbekistonda gidrologiyaning shakllanish tarixi
va rivojlanish bosqichlari
O’zbekistonda suv ilmi – gidrologiya juda qadimiy ildizlarga ega. O’lkamizda sug’orma dehqonchilikning yangi eradan 6000 yil yilgari ham mavjud bo’lganligi fikrimizning dalilidir. Miloddan oldingi 4000 yillikning ikkinchi yarmi va 3000 yillik boshlarida daryolar to’silib, ulardan sug’orish kanallariga suv olingan. Yangi eradan oldingi 2000 yillikdan boshlab, Surxondaryo vohasi, Farg’ona vodiysi, Quyi Amudaryo va Zarafshon bo’ylarida yirik ekin maydonlari sug’orilgan. Yangi eraning I-IV asrlarida Janubiy O’zbekistonda Zang, Toshkent vohasida Bo’zsuv va Salor, Zarafshon vohasida Eski Angor va Tuyatortor, Buxoroda Shohrud va Romitanrud, Xorazmda Qirqqiz va boshqa kanallar qazilgan. VII-VIII asrlardan boshlab, tog’oldi hududlarida yerlarni sug’orishda maxsus qazilgan quduqlar tizimi – korizlardan foydalanilgan. Bular ajdodlarimizning o’sha davrlaridayoq suv ilmi, ya’ni gidrologiyadan ancha xabardor ekanliklaridan darak beradi.
Sharq uyg’onish davri, ya’ni IX-XIII asrlarda yashagan buyuk yurtdoshlarimiz Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy (783-850 yillar), Ahmad al-Farg’oniy (797-861 yillar), Abu Rayhon Beruniy (973-1048 yillar), Mahmud Koshg’ariy (XI asrning ikkinchi yarmi) kabi allomalar dunyo suv ilmining shakllanishi va rivojiga ulkan hissa qo’shganlar. Masalan, Al-Xorazmiy «Kitobu surat al-arz» asarida Atlantika, Hind okeanlari, dengizlar, daryolar va buloqlar haqida ancha to’liq ma’lumotlar keltiradi.
Ahmad al-Farg’oniy boshqa fanlar bilan bir qatorda suv ilmini ham chuqur egallagan. Nil daryosida o’ta mukammal suv o’lchash inshooti - «Nilometr» ni qurish unga topshirilgan. Hozirgacha saqlanib qolgan, X asrga oid qulyozmalar orasida muallifi noma’lum bo’lgan «Kitobi hudud al-olam minal mashriq ilal mag’rib» (Sharqdan g’arbgacha olam chegaralari kitobi) asari o’lkamiz gidrologiyasi va gidrografiyasiga tegishli ma’lumotlarga boyligi bilan ajralib turadi.
Yana bir buyuk olim - Abu Rayhon Beruniy asarlaridagi gidrologik ma’lumotlarni esa ikki guruhga ajartish mumkin. Ularning birinchisida okeanlar, dengizlar, ko’rfazlar haqidagi bilimlar bayon qilingan. Ushbu bilimlar yevropalik olimlar tomonidan «Beruniyning dengizlar nazariyasi» sifatida e’tirof etilgan. Ikkinchi guruhda esa allomaning quruqlik suvlari – buloqlar, soylar, daryolar, ko’llar, qorliklar, muzliklar, botqoqliklar va, hatto, yer osti suvlari haqidagi ilmiy qarashlari yoritilgan.
Mahmud Koshg’ariyning «Devonu-lug’otit turk» (1072-1074 yillarda yozilgan) asarida 1200 dan ortiq gidrologiya atamalari mavjud. Ular orasidan hozirgi kunda ham muhim ilmiy va amaliy ahamiyatga ega bo’lgan, gidrologiyaga xorijiy tillardan kirib o’rnashib qolgan, ko’plab so’zlarning muqobilini topish mumkin. Shu jihatdan qaraganda, Mahmud Koshg’ariyning ushbu asarini gidrologiya atamalarining manbai deb hisoblash xato bo’lmaydi.
Shu davrlarda suv ilmi - gidrologiyaning amaliy tadbiqiga ham katta e’tibor berilgan. Masalan, Beruniyning «O’tgan avlodlar» asarida sun’iy favvoralar, kanallarni uzunlik bo’yicha nivelirlash uskunalari haqida ma’lumotlar keltiriladi. Shuningdek, manbalarda qayd etilishicha, Samarqand shahri IX asrdan boshlab akveduk – ko’tarma ariq yordamida suv bilan ta’minlangan. Yoki X asrda hozirgi Forish tumani hududida Xonbandi suv ombori qurilgan.
Afsuski, shu davrlarda qurilgan noyob suv inshootlarining aksariyat qismi XIII asr boshlarida mo’g’ul iste’lochilari tomonidan butunlay vayron qilingan. XIV asrning ikkinchi yarmidan, ya’ni temuriylar davrida suv ilmiga katta e’tibor berilgan.
Suv ilmi - gidrologiyaga oid XVIII-XIX asrlarga tegishli bo’lgan ma’lumotlar Munis Xorazmiy (1778-1829 yillar), Ogahiy (1809-1872 yillar) va Ahmad Donish (1827-1897 yillar) asarlarida uchraydi. Munis Xorazmiy 1816 yilda A.Bekovich-Cherkesskiy rahbarlik qilgan Chor Rossiyasi ekspeditsiyasi tarkibida qatnashadi. U o’z estaliklarida Orol dengizi, unga quyiladigan Amudaryoning quyi oqimidagi tarmoqlari, ulardan chiqarilgan kanallar, shu hududdagi ko’llar haqida aniq gidrologik va gidrografik ma’lumotlarni keltirgan.
Buxorolik mutafakkir Ahmad Donish esa Buxoro vohasini sug’orish maqsadida Amudaryodan suv chiqarishning mukammal rejasini ishlab chiqqan. Bu reja hozirgi kunda faoliyat ko’rsatayotgan Amu-Buxoro kanalining joylashishiga juda mos keladi.
Orol dengizining ilk kartasi 1848-1849 yillarda A.I.Butakov rahbarligida tashkil etilgan ekspeditsiya materiallari asosida yaratildi. Natijada, ilk bor Orol va Kaspiy dengizlari suv sathlarining farqi 85 metr ekanligi, Sariqqamish botig’ining Orol dengiziga nisbatan pastda joylashganligi aniqlandi. Keyincharoq, 1900-1902 yillarda L.S.Bergning «Orol dengizi» monografiyasi yaratildi va chop etildi.
O’rta Osiyoda, jumladan, O’zbekistonda daryolar va boshqa suv havzalarida muntazam gidrologik kuzatishlar 1910 yildan boshlandi. Mamlakatimizda XX asrning birinchi choragidan dunyo amaliyotida ilk bor gidrologik prognozlar xizmati tarkib topa boshladi. Bunga V.G.Glushkov, E.M.Oldekop, L.K.Davidov kabi olimlar asos solgan.