Ma’ruza “Umumiy gidrologiya va iqlimshunoslik” faniga kirish Reja

Dunyo okeani dengizlari
Bir butun Dunyo okeanini tashkil etuvchi har bir okeanning o’ziga tegishli bo’lgan dengizlari mavjud. Dunyo okeani tarkibiga kiruvchi barcha okeanlar va ularga tegishli bo’lgan dengizlar o’zaro tutash bo’lib, doimiy ravishda bir-birlari bilan suv almashinib turadi. Bu jarayon, ya’ni Dunyo okeanida kechadigan suv almashinish jarayoni, uning bir butunligini va okeanlar, dengizlar suvi sho’rligini belgilovchi asosiy omillardan biri hisoblanadi (15.2 – jadval).
15.2-jadval
Yirik dengizlarning asosiy morfometrik ko’rsatkichlari

T.r.	Dengizlar	Maydoni, ming, km^2	Suv hajmi, km^3	O’rtacha chuqurligi, m	Eng katta chuqurligi, m
	Tinch okean dengizlari
1	Korall	4068	10038	2468	9174
2	Janubiy Xitoy	3537	3623	1024	5560
3	Tasman	3336	10960	3285	5466
4	Bering	2315	3796	1640	4097
5	Oxota	1603	1316	821	3351
6	Yapon	1062	1631	1536	3699
7	Sharqiy Xitoy	836	258	309	2719
8	Banda	714	1954	2737	7440
9	Yavan	480	22	45	89
10	Sulavessi (Selebes)	435	1586	3645	5842
11	Sariq	416	16	38	106
12	Sulu	348	553	1591	5576
13	Molukko	291	554	1902	4970
14	Seram	187	227	1209	5319
15	Flores	121	222	1829	5123
16	Bali	119	49	411	1296
17	Savu	105	178	1701	3370
	Atlantika okeani dengizlari
18	Karib	2777	6745	2429	7090
19	O’rtaer	2505	3603	1438	5121
20	Meksika ko’rfazi	1555	2366	1522	3822
21	Shimoliy	565	49	87	725
22	Boltiq	419	21	50	470
23	Qora	422	555	1315	2210
24	Azov	39	0,3	7	13
25	Mramor	11	4	357	1261
Hind okeani dengizlari
26	Arab	4832	14523	3006	5803
27	Bengal ko’rfazi	2172	5616	2585	5258
28	Arafur	1017	189	186	3680
29	Timor	615	250	406	3310
30	Andaman	602	660	1096	4198
31	Qizil	460	201	437	3039
Shimoliy Muz okeani dengizlari
32	Barents	1424	316	222	600
33	Norveg	1340	2325	1735	3970
34	Grenland	1195	1961	1641	5527
35	Sharqiy Sibir	913	49	54	915
36	Kara	883	98	111	600
37	Gudzon ko’rfazi	819	92	100	274
38	Baffin	530	426	804	2414
39	Laptevlar	662	353	533	3385
40	Chukota	595	42	71	1256
41	Bofort	476	478	1004	3731
42	Oq	90	6,0	67	350

Izoh: jadval “Atlasы okeanov. Terminы. Ponyatiya. Spravochnыe tablitsы. - 1990” ma’lumotlari asosida tuzildi.

Alohida ta’kidlash lozimki, Dunyo okeanida kechadigan suv almashinish jarayoniga okeanlar va dengizlar suvining qalqishi, ularda turli yo’nalishlarda kuzatiladigan oqimlar, suvning zichlii va sho’rligi, shamollar va havo harorati, atmosfera bosimi va yog’inlar, quruqlikdan Dunyo okeaniga daryolar keltirib quyadigan suvlar, Dunyo okeani suvi yuzasidan bug’lanish hamda boshqa bir qancha mahalliy va vaqti-vaqti bilan namoyon bo’ladigan boshqa turdagi omillar ta’sir etadi.

Dunyo okeani dengizlari
Dunyo okeaniga turli qit’alardan quyiladigan yirik daryolarning asosiy morfometrik ko’rsatkichlarini, jumladan, havza maydoni, uzunligi va yillik oqim hajmini har bir okean havzasi bo’yicha ko’rib chiqish o’rinlidir. Masalan, Tinch okean havzasidagi yirik daryolar havzalari, asosan, Osiyo, Shimoliy Amerika qit’alari va Avstraliya hududida joylashgan (15.3-jadval).
15.3-jadval
Okeanlar va dengizlarga quyiladigan yirik daryolarning
asosiy morfometrik ko’rsatkichlari

T.r.	Daryo	Havza maydoni, ming, km^2	Uzunligi, km	Yillik oqim hajmi, km^3
Tinch okean havzasi daryolari
Osiyo qit’asidan quyiladigan daryolar
1	Amur	1855	2820	355
2	Yantszi	1800	5520	995
3	Mekong	810	4500	510
4	Xuanxe	745	4670	66
5	Chjutszyan	437	2130	363
6	Anadir	191	1150	60
7	Menam (Chao-Praya)	160	1200	40
8	Xongxa (Qizil)	145	1200	128
9	Kamchatka	55,9	704	32
Shimoliy Amerika qit’asidan quyiladigan daryolar
1	Yukon	852	3000		207
2	Kolumbiya	669	1950		267
3	Kolorado (Arizon shtati)	635	2180		23,0
4	Freyzer	220	1110		112
5	Rio-Grande-de-Santyago	125	960		12,0
6	Kuskokvim	123	-		58,0
7	Balsas	112	-		14,0
8	San-Xoakin	80,1	560		18,0
9	Sakramento	73,0	610		39,0
10	Kopper	61,8	360		63,0
11	Skina	54,9	510		55,0
12	Susitna	46,5	-		21,0
13	Nass	20,7	-		30,0
14	Teraba	4,9	-		10,0
Avstraliyadan quyiladigan daryolar
1	Fitsroy (sharqiy)	143	960		5,72
2	Bernet	33,4	-		1,60
3	Xanter	22,0	-		1,65
4	Berdekin	131	680		-