маъруза соат

 
Nazorat uchun savollar: 
1. Qadimgi Afrikaning qadimgi madaniyat o’choqldrini  sanab bering. 
2. Afrika  sivilizatsiyalarining jahon sivilizatsiyasida tutgan o’rnini 
tahlil qiling. 
3. Janubiy Arabiston sivilizatsiyalari taraqqiyotida uning tabiiy-
geografik o’rni qanday rol o’ynagan? 
4. Janubiy Arabistonda diniy tafakkurning rivojlanishiga ta’sir 
ko’rsatgan omillarni izohlang.
 
 
7-mavzu: Qadimgi Kavkazorti o’lkalarning sivilizatsiyalari 
Asosiy savollar: 
1.  Urartu  davlati  va  uning  Kavkazorti  sivilizatsiyalari  taraqqiyotida 
tutgan o’rni. 
2.  Kavkazortining  keyingi  madaniyat  markazlari:  Kolxida,  Iberiya  va 
Albaniya. 
 
1-savolning bayoni: 
Kavkazorti sivilizatsiyasi tarixi jahon madaniyatining eng qadimgi 
sahifalaridan  biridir.  Bu  hududda  dastlab  Urartu,  so’ngra  Kolxida, 
Iberiya, Armaniston, Kavkaz Albaniyasi kabi o’ziga xos sivilizatsiyalar 
vujudga keldi.  
M.a.  VI-V  ming  yilliklarda  Kavkazortining  Kuro  va  Araks 
daryolari  vodiylarida  o’troq  dehqonlar  va  chorvadorlar  madaniyati 
yuzaga  keldi.  Ular  paxsa  uylardan  iboart  uncha  katta  bo’lmagan 
manzilgohlarda  istiqomat  qilishgan,  tosh  va  suyak  qurollardan 
foydalanishgan. Keyinchalik mis qurollar paydo bo’lgan. M.a. III ming 
yillikda  Armaniston  tog’ligi  va  Kavkazortida  kuro-araks  madaniyati 
deb  nom  olgan  ilk  bronza  davri  madaniyatining  yuzaga  kelishi  bilan 
madaniy-xo’jalik taraqqiyoti yanada yuksaldi.  
Ibtidoiy  munosabatlarning  yemirilishi Van ko’li atrofida istiqomat 
qilgan  va  urartlar  deb  nom  olgan  qabilalarda  jadal  kechdi.  Xurritlarga 
qarindosh  bo’lgan  Urartu  qabilalari  m.a.  1300-yillar  atrofida  qabilalar 
ittifoqiga  birlashganlar.  M.a.  XIII  asrda  Ossuriya  manbalarida  Uruatri 
degan  umumiy  nom  bilan  atalgan  sakkizta  davlat  tilga  olingan  bo’lsa,  
Ashshurnasirpal II hukmronligi davriga  oid hujjatlarda ko’plab mayda 
mulklar  o’rnida  Urartu  (Biayneli)  nomi  bilan  atalgan  yagona  davlat 
qayd  etilgan.  Urmiya  ko’li  atrofida  Mutsatsir  deb  atalgan  yana  bir 

---

 
61 
urartu qabilalari davlat birlashmasi yuzaga kelgan. Bu erda umumurartu 
diniy markazi joylashgan. 
 Birlashgan  Urartuning  ilk  podshosi  Aram  (864-845  yy)  davrida 
mamlakatga Salmanasar III ning qo’shini bostirib kirgan. Ammo Urartu 
kuchayib boraverdi. Sardur I (835-825 yy) rasman Ossuriya podsholari 
kabi  dabdabali  unvonni  qabul  qilgan.  Ururtu  davlatining  poytaxti  Van 
ko’li atrofida joylashgan Tushpa shahri edi.   
Urartu podshosi Ishpuini ( m.a. 825- 810 yy) faol siyosat yuritgan. 
Sardur  davri  yozuvlari  ossuriya  tilida  yozilgan  bo’lsa,  uning  davrida 
rasmiy  matnlar  bir  oz  o’zgartirilgan  ossuriya  mixxatidan  foydalanilib, 
ururtu  tilida  bitilgan.  Tushpa  hukmdorlarining  mulklari  Urmiya 
ko’ligacha kengayib, Musatsirni ham o’ziga tobe qiladi. 
Yangi  davlatni  mafkuraviy  jihatdan  jipslashtirish  uchun  diniy 
islohot  o’tkaziladi  –  uchta  bosh  iloha:  osmon  xudosi  Xaldi, 
momaqaldiroq  va  yomg’ir  xudosi  Teysheb  va  quyosh  xudosi  Shivini 
asosiy o’ringa chiqadi. Urartu panteoninig oliy xudosi Xaldining bosh 
ibodatxonasi  joylashgan  urartu  qabilalarining  qadimgi  diniy  markazi 
Musasirning ta’siri mustahkamlandi.  
Ururtu davlati podsho Menua davrida o’z qudratining cho’qqisiga 
chiqadi. Uning davrida Urartuda joriy qilingan annallarda hukmdorning 
faoliyati yilma-yil yoritib borilgan.  
Menua  davrida  Urartu  keng  miqyosda  istilochilik  siyosatini  olib 
boradi  va  uning  hududi  janubda  Dajlaning  chap  qirg’og’i,  shimolda 
Kavkazoritga  qarab  kengayadi.  Menua  Urartuda  ma’muriy  isloht 
o’tkazadi  va  mamlakat    markaziy  hukumat  vakillari  tomonidan 
boshqariladigan  viloyatlarga  jaratiladi.    Uning  davrida  keng  miqyosda 
qurilish  ishlari  ham  olib  boriladi.  Tushpa  hududida  uzunligi  70  km.li 
kanal  barpo  etiladi,  ba’zi  joylarda  suv  balandligi  10-15  metrli 
akveduklar yordamida o’tkazilgan. 
Menuaning  vorisi  Argishti  (m.а.786-764  yy)  davrida  Urartu 
qo’shinlari  Shimoliy  Suriyagacha,  janubi-sharqda  esa  deyarli  Bobil 
chegaralarigacha 
yetib 
boradi.  Kavkazortida  Urartu  g’arbiy 
Gruziyadagi  Kolxidaga  yetib  borib,  Araksning  chap  qirg’og’idagi 
Sevan  ko’ligacha  bo’lgan  hududlarni  egallaydi.  Uning  davrida  keng 
bunyodkorlik  ishlari  olib  borilib,  Argishtixinili  (m.a.  776  y.),  Erebuni 
(m.a. 782 y.) kabi yirik shaharlar barpo etiladi. Argishtinixili hududidan 
to’rtta  kanal o’tkaziladi, uzumzorlar va bog’lar barpo etiladi. Shahar-
qal’alarda ulkan don omborlari qurilib, davlat g’alla zahirasi to’planadi. 

---

 
62 
Argishtining  ishlarini  uning  vorisi  Sardur  II  (m.a.  764-735  yy)  davom 
ettiradi. 
Ammo  Tiglatpalasar  III    davrida  erishilgan    ichki  barqarorlik 
Ossuriyaga  734  yilda  Shimoliy  Suriyadagi  Arpad  yaqinida  bo’lgan 
jangda Ururtu boshliq ittifoqchilarni yengish imkonini beradi. 735 yilda 
Tiglatpalasar III Van ko’li atrofida Ururtuga qaqshatgich zarba beradi.  
Podsho  Rusa  I  (m.a.  735-713 yy) Urartu qudratini  qayta tiklashga 
harakat  qiladi.  Tashqi  siyosatda  u  Ossuriya  bilan  ochiq  kurashga 
kirishdan  tiyiladi,  biroq  hamma  joyda  Ossuriyaga  qarshi  kayfiyatni 
qo’llab-quvvatlaydi.  Shimoldan  Urartu  yerlariga  kimmeriyliklar 
bostirib 
kirishi 
vaziyatni 
yanada 
murakkablashtirardi. 
Biroq 
Kavkazoridagi  Urartu  yerlari  kengayib  bordi.  Rusaxinili  kabi  yangi 
shaharlar barpo etildi.  
M.a.  714  yilda  Sargon  II  boshliq  Ossuriya  qo’shinlari  yana 
Urartuga  bostirib  kiradi.  Bu  urushdagi  mag’lubiyatdan  so’ng  Urartu 
Old Osiyodagi hukmronlik maqeidan mahrum bo’ldi va keyinchalik bu 
ikki davlat to’ridan-to’g’ri to’qnashmaslikka harakat qildi.  
Argishti  II  (m.a.  713-685  yy)  o’z  istilochilik  siyosatini  sharqqa 
qaratdi va Kaspiy dengizi sohillarigacha chiqdi. Bu yerda ham Uarartu 
podsholarining an’anaviy siyosati davom ettirildi – yengilgan viloyatlar 
vayron  qilinmadi,  balki  boj  to’lash  sharti  bilan  qaram  qilindi.  Argishti 
II va Rusa II (m.a. 685-645 yy) davrida barqaror iqtisodiy holat davom 
etdi. 
Kimmeriyliklar  bilan  kelishuv  tuzishga  muvaffaq  bo’lgan  Rusa  II 
Kichik  Osiyoga  ham  yurishlar  tashkil  etadi.  Ammo  Ururtuga  yangi 
dushman  –  kimmeriyliklarni  ham  mag’lub  etgan  skiflar  xavf  sola 
boshladi. Zaiflashib qolgan Urartu m.a. VI asrning bohlarida Midiyaga 
qaram bo’lib qoladi va 590 yilda o’z mustaqilligini yo’qotadi.  
Urartu davlati iqtisodiy taraqqiyotga, ayniqsa sug’orish inshootlari 
va  suv  omborlari  barpo  etishga  katta  e’tibor  bergan.  Iqtisodiyotda 
podsho  xo’jaligi  katta  rol  o’ynagan.  Teyshebaini  qal’asini  barpo  etish 
bilan  bir vaqtning o’zida podsho Rusa II kanal o’tkazib, keng qishloq 
xo’jalik  yerlarini  barpo  etgan.  Taxminiy  hisob-kitoblarga  ko’ra, 
Rusaxinilidagi  podsho  xo’jaligida  5500  kishi  mehnat  qilgan.  
Ibodatxona xo’jaligi kmroq ahmiyatga ega bo’lgan.  
Urartuning  madaniyati  va  iqtisodi  to’g’risida  arxeologik 
qazishmalar  boy  ma’lumot  beradi.  Bu  yerda  shaharsozlik  yuksak 
taraqqiy  etgan.  Teyshebaini  (Karmir  Bilur)  va  Erebuni  (qadimgi 
Yerevan) shaharlari kuchli fortifikatsiya inshootlari bilan o’rab olingan. 

---

 
63 
Shaharlar  hududi  200-300  gektardan  400-500  gektargacha  yetgan. 
Muntazam  rejalashtirishga  ega  bo’lgan  shahaharlar  odatda  baland 
tepaliklar yonbag’rida barpo etilgan, eng yuqorida ark joylashgan. Ular 
bir,  ko’pincha  ikki,  ba’zan  uch  qator  mudofaa  tizimiga  ega  bo’lgan. 
Saroy va ibodatxona me’morchiligi xilma-xil ko’rinishga ega bo’lgan.  
Ururtuning  mahobatli  san’atini  bizgacha  yetib  kelgan  tosh 
relyeflar,  haykaltaroshlik,  devoriy  suratlar  orqali  o’rganish  mumkin. 
Тош  ҳайкаллар  яққол  икки  хусусиятга  эга.  Ularning  birinchisi  Old 
Osiyo  san’ati  an’analari  bilan  bog’liq  Urartu  haykaltaroshligi 
namunalari.  Masalan,  Vandan  topilgan  kulrang  bazalt  haykalda  
Urartuning  ilk  podsholaridan  biri  tasvirlangan.  “An’anaviy-shartli” 
uslub esa bronza davri an’analarini davom ettirgan.  
Urartuliklar  amaliy  san’at  sohasida  ham  ulkan  yutuqlarni  qo’lga 
kiritgan.  Урарту  торевтикасининг  намуналари  Кичик  Осиё 
(Гордион),  Эгей  денгизининг  бир  қатор  ороллари  (родос,  Самос), 
қитъа Юнонистони (Делфа, Олимпия), ҳатто Этруриядан топилган. 
Ibodatxonalarga  qurbonlik  sifatida  xizmat  qilgan  va  relyefli  bezaklar 
bilan  bezatilgan  qalqonlar,  sovutlar,  dubulg’alar  Urartu  san’atining 
yorqin  namunasidir.  Qazishmalar  chog’ida  ko’p  miqdorda  yuksak 
badiiy darajada ishlangan oltin va kumush taqinchoqlar ham topilgan. 
Urartu  madaniyatining  yutuqlari  Midiya,  so’ngra  Ahamoniylar 
Eroni  tomonidan  qabul  qilindi  va  Old  va  O’rta  Sharq  bo’ylab  keng 
tarqaldi.